Tíminn - 10.07.1945, Blaðsíða 3

51. blaS
l
TlMEVN, þrigjndaginii 10. Jiilí 1945
3
BERNHARÐ STEFÁNTTON:
„ÁUavilla“ Jóns Pálmasonar
Það er áreiðanlega vel til
fundið hjá Jóni Pálmasyni að
kenna síðari svargrein sína til
mln í Morgunblaðinu frá 13. þ.
m. við áttavillu, því að svo er
áttavilla hans sjálfs orðin mikil,
að hann virðist ekki vita um
hvað við höfum verið að ræða,
eða að minnsta kosti ekki hvert
var tilefnið. Ég verð þvi að rifja
það upp að nokkru.
Ég hóf þessar umræður með
því að víta þann tón, sem und-
anfarið hefir verið i sumum
stjórnarblöðunum, þar sem þau
viðhafa hin verstu fáryrði út
af því, að stjórnarandstaða skuli
vera til i landinu og að ríkis-
stjórnin sætir nokkurri gagn-
rýni. Leyfði ég mér að kalla
þetta einræðistón og held því
hiklaust fram, að það sé rétt-
nefni, enda hefir Jón ekki
hrakið það. í sambandi við þetta
nefndi ég lítillega þá kenningu
Jóns Pálmasonar, að hér ættu
aðeins að vera tveir stjórnmála-
flokkar: eignarréttarflokkur og
sósíalistar, og sýndi fram á, að
það hlyti óhjákvæmilega að
leiða til einræðis, ef það kæmist
í framkvæmd, en gerði hins
vegar ráð fyrir, að það gerði Jón
sér ekki ljóst, og það held ég
enn. Öðru beindi ég ekki til Jóns
Pálmasonar í fyrstu.
*
Úr því Jón fór að svara mér,
hefði átt að mega vænta þess, að
hann svaraði því, sem að honum
var beint. í fyrra svari sínu gerir
hann þó i raun og veru alls enga
tilraun' til að hrekja þessi um-
mæli mín og í því síðara mjög
lítilfjörlega. í stað þess skrifar
hann langt mál til að endurtaka
marg tuggðar svívirðingar um
Pramsóknarflokkinn og ósann-
indi um hann. En jafnvel þó all-
ur sá óhróður væri sannur, en
ekki blekkingar* og ofstækis-
áróður eins og hann er, þá af-
sannaði það á engan hátt um-
mæli mín um kenningu hans og
kemur henni raunar ekkert við.
í öðru lagi reynir Jón að færa
nokkur rök að þvi, að ekki sé
mikil hætta á að einræði kom-
ist á hér á landi. Ég hefi heldur
aldrei haldið því fram, að sú
hætta væri mikil, þó ég, vegna
einræðislegs tals málgagna
sjálfra valdhafanna, hvetji til
að þjóðin sé á verði í þvl efni.
En það er bara allt annað mál,
hvort kenning Jóns um aðeins
tvo flokka mundi leiða til ein-
ræðis, ef hún kæmist í fram-
kvæmd, eða hvort miklar líkur
séu til þess* að hún eða önnur
einræðiskenning nái fram að
ganga. Er ekki kommúnismi til
í landinu, þó við búumst líklega
báðir við, að hann verði ekki
algerlega einráður fyrst um
slnn? Er*t. d. katólsk trú ekki
til hér á landi, þó alls engar
líkur séu til að hún verði þjóð-
trú íslendinga? Svona mætti
lengi spyrja. Það breytir auð-
vitað alls engu um eðli kenn-
ingar eða stefnu, hvort meiri
eða minni likur eru til þess að
hún nái fram að ganga. „Rök-
semdir“ Jóns um þetta koma því
málinu ekki heldur beinlínis við,
þó þær séu að vísu nær því en
skammír hans um Framsóknar-
flokkinn, enda mun ég síðar
taka þær til nokkurrar athug-
unar.
*
Kjarni þessa máls er sá, til
hvers kenning Jóns Pálmasonar
um aðeins 2 flokka muiji leiða,
ef hún kæmist 1 framkvæmd, en
um það hefir hann forðast að
tala. í áttavillugrein hans er þó
gerð ein tilraun til að hrekja
þau ummæli mín, að hún mundi
leiða til einræðis. Hann vísar í
þv efni til reynslunnar: bæði
hér á landi og annars staðar
hafi áður verið aðeins 2 flokkar
og það ekki leitt til einræðis,
þess vegna sé ekki meiri hætta
á því nú. Ég hafði nú einmitt
bent á það í fyrstu grein minni,
að tveggja flokka kerfi þyrfti
ekki að leiða til einræðis og
hefði meira að segja gefizt vel,
þar sem þessa 2 flokka greinir
ekki meira á en það, að þjóð-
félagið getur gengið sinn gang
hvor þeirra, sem er við völd. En
Jón gengur bara alveg fram hjá
því höfuðatriði, að tímarnir og
þjóðmálastefnurnar um leið eru
gjörbreyttar frá því á 19. öld,
þegar 2 flokkar áttu vel við.
Það urðu engar þjóðlífsbyltingar
I gamla daga hvort heldur
Heimastjórnarmenn eða Valtý-
ingar (sá flokkur skipti oft um
nöfn) voru við völd- Sama er að
segja um Demókrata og Repu-
blikana í Bandaríkjunum,
íhaldsmenn og frjálslýnda í
Bretlandi, hægri og vinstri á
Norðurlöndum o. s. frv. Allir
þessir flokkar fylgdu eða fylgja
n. 1. því, sem Jón mundi kalla
eignarréttarstefnu, þó þeir „út-
færi hana á nokkuð mismunandi
vegu.“
*
En það er ekki svona flokka-
skipting, sem Jón hugsar sér,
enda tilgangslaust að tala um
slíkt. Nei, hann hugsar sér að
annars vegar séu sósíalistar og
hins vegar andstæðingar þeirra
(eignarréttarstefnumenn) og
hvað segir svo reynslan um slíka
tvískiptingu þjóðanna? Hvernig
fór í Rússlandi og Þýzkalandi?
Það hefir margt heimskulegt
verið sagt um Rússland í ís-
lenzkum blöðum, en líklega
rennum við Jón báðir grun í
það, að það hafi hvorki verið
af eintómum óþokkaskap né
persónulegrj valdagræðgi Lenins
og síðar Stalins, að Kommún-
istaflokkurinn tók sér þar al-
ræðisvald, heldur hafi honum
verið það nauðsyn til að geta
framkvæmt stefnu sína. Jón
svarar kannske, að í Þýzkalandi
hafi verið margir flokkar á
fyrstu árum lýðveldisins, þvi
þeir voru víst yfir 20 og ég hefi
aldrei haldið því fram að slíkt
vderi heppilegt, þó ég hins vegar
haldi því fram, að í frjálsu þjóð-
félagi hljóti flokkarnir að vera
fleiri en 2, af þeirri einföldu
ástæðu, að þjóðmálastefnurnar
eru fleiri en 2. En á síðustu ár-
unum fyrir valdatöku Hitlers var
hið pólitíska ástand í Þýzka-
landi einmitt að verða mjög
svipað því, sem Jón telur hið
eina rétta. Með látlausum áróðri,
mjög líkan þéim, sem Jón rek-
ur, var búið að lama miðflokka
Þýzkalands, svo þeirra gætti
ekki. Þjóðin var svo að segja
korffin í 2 andstæðar fylkingar,
eins og Jón Pálmason vill að hér
verði, borgararnir — eignarrétt-
arstefnumennirnir — urðu flest-
ir nazistar, gegn þeim stóðu
sósalistar. Endirinn þekkja svo
allir. • (
*
^Einmitt eins og í Þýzkalandi,
eða þá eins og í Rússlandi, hlýt-
ur að fara þar sem þær stefnur,
sem Jón Pálmason segir að eigi
einar rétt á sér, fá að eigast ein-
ar við. Gerum ráð fyrir að
draumur Jóns rætist og hér verði
aðeins 2 flokkar: eignarréttar-
stefnumenn og sósíalistar og
gerum ennfremur ráð fyrir (sem
þó eru engar líkur til), að þeir
vildu báðir í fyrstu*stjórna eftir
lýðræðisleiðum. Þeir gætu það
bara ekki. Annað kjörtímabilið
yrði þá byggt upp sósíalistiskt
þjóðfélag, víðtæk þjóðnýting at-
vinnurekstrar o. s. frv. Hitt
tímabilið yrði þetta allt rifið
niður og þannig koll af kolli.
Heldur Jón Pllmason virkilega
að slíkt þjóðfélag fengi staðizt?
Nei, það heldur hann ekki þegar
hann hugsar málið, heldur bygg-
ist þessi stefna hans á von um
að flokkur hans, „eignarréttar-
stefnan“, fengi varanleg völd,
þ. e. flokkseinræði, en sú von
kynni nú að bregðast.
En hvor flokkurinn, sem það
yrði, sem völdunum næði í
fyrstu, væri hann ekki líklegur
til að skila þeim aftur með góðu,
þegar um sjálft þjóðskipulagið
væri að tefla. Hefi ég áður fært
rök að því og Jón ekki reynt að
hrekja nema með * vífilengj um.
Auk hinna almennu raka, sem
fyrir þessu eru, bætist svo sá
tónn, sem nú ríkir í tveim
stjórnarflokkunum, „Sjálfstæð-
isflokknum“ og kommúnista-
flokknum, en þeir yrðu auðvitað
að áliti Jóns aðalkjarninn í hin-
um fyrirhuguðu flokkum.
Úr því þeir telja^ það ýmist
bein landráð nú, eða að minnsta
kosti nálgast það mjög, að vera
í andstöðu við núverandi stjórn,
þá má nærri geta hvernig t. d.
kommúnistar litu á andstöðu við
sig, þegar. þeir væru einir í
stjórn. Ég er hræddur um að þá
yrði jafnvel Jón á Akri talinn
landráðamaður, nema hann
söðlaði þá alveg um og gerðist
kommúnisti. Ef til vill er sú
lausn fyrir hann og fleiri „Sjálf-
stæðismenn“ ekki eins fráleit og
virðast kann í fljótu bragði.
Leiðin frá einum öfgum til ann-
arra gagnstæðra er oft léttari
fyrir þá, sem ofstækismenn eru,
heldur en leiðin til hófsemi. Það
sýnir reynslan.
*
Því, sem Jón Pálmason segir
um það, að ekki muni mikil
hætta á einræði hér á landi,
þarf ég ekki miklu að svara, því
að ég er honum ekki mjög ósam-
mála um niðurstöðuna, þó ég
byggi hana á allt öðru en hann.
Hann nefnir 3 ástæður þessu til
stuðnings. Tveim þeirra svaraði
ég sérstaklega síðast og virðist
hann , ekki hafa neitt við svar
mitt að athuga að því leyti.
Þriðju ástæðuna tók ég að vísu
ekki til sérstakrar meðferðar,
því að mér fannst henni full-
svarað með ýmsu, sem ég sagði
um þetta efni að öðru leyti, en
Jón segir að hún sé í bili aðal-
atriðið. Þetta aðalatriði hans er
svohljóðandi: „Núverandi stjórn
byggist á samvinnu þriggja and-
stæðra flokka og er svo ólíkleg
sem nokkur stjórn getur orðið
til að stofna til einræðis og of-
beldis."
Rétt er það, að nokkur trygg-
ing felst í því að Alþýðuflokkur-
inn tekur þátt í stjórnarsam-
vinnunni, því að hann hefir
aldrei sýnt neinar einræðistil-
hneigingar og blöð hans tala
heldur ekki í þeim' einræðistón,
sem málgögn .hinna stjórnar-
flokkanna gera, þvert á móti
víta þau hann. En hvernig er
svo tónn „samstarfsmannanna"
til Alþýðuflokksins? Ég sé ekki
annað en að sum stjórnarblöð-
in beri hann einnig landráða-
brigslum, næstum eins og Fram-
sóknarflokkinn. Það er og vitað
að draumur, bæði Jóns Pálma-
sonar og margra annarra „Sjálf-
stæðismanna“, og allra komm-
únista er sá, að ekki einasta
Framsóknarflokkurinn hverfi úr
sögunni, heldur líka Alþýðu-
flokkurinn — og að því er reynt
vinna af hinum flokkunum eft-
ir mætti. Ef þessi framtíðar-
draumur rættist, væri tveggja
flokka kerfi komið á með þeim
afleiðingum, sem ég hefi lýst.
Þó segja megi að núverandi
stjórn, óbreytt að mönnum og
stuðningsflokkum, sé ekki líkleg
til að innleiða beinlínis einræði,
þá er hún þó öllum stjórnum,
sem hér l^afa verið, líklegri til
að undirbúa jarðveginn fyrir
(Framhald á 6. slðu)
Douglas Recd:
Myrkvun yiír Evrópu
Það er talið, að enginn maður hafi átt meiri þátt í því
en Douglas Reed að opna augu brezku þjóðarinnar fyrir
þeim háska, sem stafaði af nazismanum. Hann var frétta-
ritari „The Times“ í Þýzkalandi, þegar nazistar voru að
brjótast til valda og á fyrstu valdaárum þeirra, unz þeir
viku honum úr landi, vegna bersögli hans. Hann skrifaði
eftir heimkomuna margar greinar og ritgerðir um nazista
og stjórn þeirra, m. a. hina frægu bók, Hrunadans heims-
veldanna, er vakti meiri athygli en nokkur bók önnur á
sínum tíma. Reed hefir jafnan síðan haldið áfram að
vera hinn djarfi merkisberi frelsisins og sannleikans. —
Eftirfarandi grein hans birtist í ensku sunnudagsblaði 20.
maí síðastl. Leturbreytingar eru allar gerðaraf höfundi.
Dragðu blýantsstrik frá strönd
Þýzkalands, norður af Berlín, til
Trieste, og því næst niður að
strönd Albaníu og þá yfir Búlg-
aríu, að Svartahafi. Þú munt
sjá, að þú hefir skipt Evrópu í
tvo hluta.
Því næst skaltu sverta hægri
handar helminginn og þá hefir
þú kort af meginlandi Evrópu
eftir „frelsunina", eða með öðr-
um orðum eftir styrjöldina.
Þú munt verða var við dálítið
nýstárlegt, þegar „fréttirnar"
byrja aftur. Hinn myrkvaði
hluti Evrópu, sá, sem við svert-
um, hefir horfið sjónum okkar,
sokkið í kaf, eins og þjóðsögurn-
ar segja að Atlantsmegtalandið
hafi gert.
Þöglar miljónir.
Við höfum oft talað um myrk-
viði Afríku. Austurhelmingur-
inn af heimsálfu okkar er orð-
inn myrkviði Evrópu.
Frá þessum víðáttumiklu
löndum, þar sem búa meira en
hundrað miljónir Evrópumanna,
heyrum við ekkert orð, sem ekki
hefir verið yfirlesið og metið
af mjög strangri ritskoðun.
Hulin þessari myrkvun eru
„frelsuðu" löndin Eistland, Lett-
land og Litháen, Pólland, Ung-
verjaland, Rúmenía, Búlgaría,
Júgóslavía, Albanía, stór hluti
af Tékkóslóvakía, hálft Þýzka-
land og hálft Austurríki.
Þegar Hitler gerði innrás sína
í þessi lönd fyrir styrjöldina,
Leikfélag|Reykjavíkur
Leikfélag Reykjavíkur hélt
aðalfund fyrra laugardag 1 sal-
arkynnum félagsins í Þjóðleik-
húsinu.
Formaður félagsins, Brynjólf-
ur Jóhannesson gáf skýrslu um
starfið á liðnu leikári, sem var
mjög umfangsmikið, svo og fjár-
hagsafkomu þess. Hann minnt-
ist með nokkrum orðum skálds-
ins Guðmundar Kambans, aðal-
lega sem leikritahöfundar, og
bað fundarmenn að minnast
hans méð því að rísa úr sætum
sínum. —
Starfsemi Leikfélagsins hófst
á síðastliðnu hausti þann 24.
september, og er það heldur fyr
en venja er til, þvj leikárið
byrjar ekki að ráði fyr en í
októbermánuði. Á þessu starfs-
ári vöru sýnd sex leikrit á veg-
um9 félagsins. Fyrst var Pétur
Gautur sýndur, en hann hafði
verið sýndur um vorið og var nú
aftur tekinn til sýninga með
Tönlistarfélaginu. Að þessu
sinni var hann sýndur 11 sinn-
um og hafa því verið alls 31
sýning á honum. Leikstjóri var
frú Gerd Grieg. Þá var tekið til
sýninga leikritið „Hann“, og var
það sýnt 13 sinnum. Leikstjóri
var Indriði Waage. Þar næst
kom svo jólaleikritið, en það var
að þessu sinni söng- og ævin-
týraleikurinn „Álfhóll", en hann
var sýndur 27 sinnum. Leikstjóri
var Haraldur Björnsson. Meðan
verið var að sýna Álfhól, fóru
einnig fram sýningar á Brúðu-
heimilinu. Leikfélag Reykjavík-
ur bauð Leikfélagi Akureyrar að
senda hingað suður leikflokk
þann, er hafði sýnt þetta leik
rit á Akureyri með frú Öldu
Möller í hlutverki frú Nóru.
Fyrsta sýning fór fram hér í lok
janúarmánaðar og var Brúðu-
heimilið sýnt hér í Reykjavík
6 sinnum, en fleiri sýningar
hefði mátt hafa, ef tími hefði
unnizt til þess, en leikritið var
að lokum flutt í Ríkisútvarpinu.
Leikstjóri var frú Gerd Grieg. —
í marzmánuði var frumsýning á
„Kaupmaðurinn í Feneyjum",
eftir Shakespeare í þýðingu
Sigurðar Grímssonar. Þetta
leikrit var sýnt 20 sinnum og
Brynjólfur Jóhannesson
hefði verið sýnt oftar, ef ekki
hefði komið fyrir það óhapp, að
einn leikarinn veiktist. Senni-
lega verður þessi ágæti leikur
tekinn aftur til sýninga í haust.
Leikstjóri var Lárus Pálsson. —
Síðasta viðfangsefnið 'á starfs-
árinu var skopleikurinn „Gift
eða ógift“, sem var sýnt 15 sinn-
um. Leikstjóri var Lárus Páls-
son. — Alls hafa því verið 92
sýningar á vegum félagsins síð-
astliðið leikár. — Það er því ekki
lítið starf, sem hvílt hefir á
stjórn félagsins, leikstjórum,
leikurum og yfirleitt öllum þeim,
sem að þessu hafa unnið á liðnu
starfsári.
Fjárhagsafkoma félagsins eft-
ir þennan vetur er ágæt, hagn-
aður á rekstrinum, enda hafði
Alþingi og bæjarstjórn Reykja-
vkur sýnt félaginu mjög mikinn
velvilja með styrkveitingum.
Reikningar lágu ekki frammi
endurskoðaðir til samþykktar,
enda ekki hægt þar eð síðasta
sýning fór fram daginn fyrir
aðalfund, er halda skal í júní,
samkv. félagslögunum, og verða
(Framhald á 6. slðu)
fengum við samt nógar fréttir
frá þeim. Eftir að stríðið byrj-
aði, fluttu blöð okkar enn mikið
af fréttum frá leynistarfsem-
inni I þessum löndum.
Með „frelsun" landanna kom
þessi dauðaþögn. Þegar lifnar
yfir allri fréttastarfsemi í öðr-
um löndum,i fellur þessi nýja
tegpnd af myrkvun yfir 'þenna
hluta Evrópu.
„Fréttastjórn".
Berlín hefir nú bætzt í hóp
þeirra höfuðborga, þar sem öll
fréttastarfsemi hefir verið
hneppt í elns konar fangabúðir.
Þegar það vitmðist, að Banda-
menn hefðu hernumið Berlín,
heyrðum við að Bretar og Am-
eríkumenn ætluðu að gefa
fréttamönnum kost á að kynn-
ast hinni herteknu borg, en nú
hefir fregnazt að það hafi alls
ekki orðið!
Hvað á þetta allt saman að
þýða? Hvað er það, sem þarf
að fela?
' Málfrelsi er nauðsynlegt frjáls-
um manni og við erum orðin
langþreytt á fréttaeftirliti
stríðsáranna. Ritskoðun óg
fréttaeftirlit.sem er notað í þágu
ákveðins áróðurs eða stefnu, er
fullkomnasta plága, eins og öll
þvingunarvinna er. Það er eitt
af þeim óvinum, sem okkur var
sagt að berjast gegn og sem átti
að hverfa strax og brýn nauð-
syn krefði ekki lengur-
Eftirlit með fréttum má líkja
við vél, sem mun eyðileggja
þanp, er notar hana. Færustu
ráðherrarnir í Bretlandi, eins og
t. d. Brendan Bracken, getur
ekki rannsakað vandlega upp-
runa og innihald allra þeirra
þúsunda fréttatilkynninga, sem
hinn stóri starfsmannahópur
hans kemur á framfæri. Hann
hefir þótt vilji sé fyrir hendi,
ekki getu til að grandskoða
hvaða áhrif þær geta haft, né
hver er tilgangur þeirra.
Tilkynning hans um það, að
opinberum fréttatilkynningum
sé nú brátt lokið, — og að fólk
skuli hafa gát á þeim, sem vilji
láta upplýsingamálaráðuneytið
starfa áfram — lýsir miklum
stjórnmálaþroska og sama gildir
um afnám reglijgerðarinnar 18B
(Hún fjallar um handtökur
manna, sem eru taldir hættuleg-
ir vegna pólitiskra skoðana).
Ef við snúum aftur til sann-
leikans og sýnum samvizkusemi
í frjálsum, opinberum umræð-
um, þá komumst við aftur á
rétta leið.
Of mikil yfirhilming.
Hinu raunverulega ástandi í
Evrópu var leynt fyrir okkur
með fréttatakmörkunum. Við
gátum því lítið um það vitað.
Ef að þjóðin hefði séð hvað var
í vændum, hefði þessu ef til vill
verið afstýrt, en hún sá aðeins
hylla undir hin fögru loforð:
Lýðræði, fjögur grundvallarat-
riði frelsisins (The Four Free-
doms) o. s. frv., sem nú eru að
hverfa í myrkvuninni.