Tíminn - 13.07.1945, Qupperneq 3

52. blað
'llMUVTV, föstodagiiui 13. júlí 1945
H a11 d 6 r Kri stjánssons
Reykjavík og landið
Ójafn leikor.
Það þarf ekki langt að leita
tíl þess, að sjá ýms dæmi þess,
að mjög hafi hallað á hina fá-
mennari og fátækari staði lands-
ins hin siðari ár. Reykjavík
hefir verið og er sterkari en
eðlilegt og heppilegt getur tal-
izt. Má um það nefna mörg
dæmi.
Reykjavík er - höfuðborg
landsins og valdinu er þannig
fyrir komið, að hvað sem gera
þarf, er leitað til manna, sem
þar dvelja. Yfirstjórn allra al-
mennra mála er i höndum
manna, sem dvelja í Reykjavík.
Þeir eru margir hinir mætustu
menn, en það á við þá eins og
aðra, að hver er sjálfum sér
næstur, og það er því að minnsta
kosti tryggt með búsetu þeirra
og heimilisfestu í Reykjavík, að
sjónarmið höfuðborgarinnar
gleymist ekki við framkvæmd
hinna sameiginlegu málefna.
Það er sjálfsögð og óumbreyt-
anleg afleiðing af núverandi
stjórnarháttum, að fram-
kvæmdastjórn þjóðmálanna er í
höndum Reykvíkinga.
í þessu felst engin ádeila á þá
starfsmenn þjóðarinnar, sem
eiga hér hlut að máli. Þeim er
ætlað að vinna störf sín i
Reykjavík. Þar verða þeir að
vera og þannig eru þeir gerðir
Reykvíkingar hvort þeim líkar
betur eða ver. Hitt ættu allir að
sjá, að með þessu eru höfuð-
borginni veitt mikil réttindi og
þau verða að forréttindum,
nema eitthvað sé gert til þess
að jafna áhrifavald héraðanna
og höfuðborgarlnnar.
Annað atriði, sem líka er þýð-
ingarmikið í þessu sambandi og
það ef til vill engu síður en hin
stjórnarfarslega hlið, er fjár-
hagshliðin. Þar hefir Reykjavík
sérstaklega sterka aðstöðu. Svo
er nú komið, að 8/io hlutar alls
innflutnings þjóðarinnar fara
um Reykjavík. Það er því ber-
sýnilegt, að meginhluti af allri
verzlun landsmanan hefir þar
aðsetur. Á þann hátt greiða önn-
ur héruð landsins Reykjavík og
Reykvíkingum stórfé í húsa-
leigu, vinnulaun og margt
fleira. Það sýnis't vera næsta
hjáleitt, að þegar við Vestfirð
ingar höfum naumlega bílakost
til þess að sinna vegaviðhaldi og
allra brýnustu flutningaþörf,
skuli nauðsynjum okkar vera
ekið á bílum frá Reykjavíkur-
höfn og vestur undir Seltjarn-
arnes og síðan til hafnarinnar
aftur.
Það hefir altaf verið svo, að
verzlun á íslandi hefir dregið
til sín mikið fé, og svo er enn.
Verzlunin í Reykjavík dregur
til sín svo stórkostlegt fjár-
magn, að hlutfall milli hennar
og héraðanna raskast algjörlega.
Þess er skammt að minnast,
að tveir alþingismenn fluttu til-
lögu um það, að fram væri látin
fara opinber rannsókn á því
hvernig á því stæði, að smáþorp
landsins hefðu ekki notfært sér
lögin um verkamannabústaði.
Þetta er náttúrlega mjög fróð
legt og spennandi rannsóknar
efni fyrir þá, sem ekki gera sér
grein fyrir skýringu málsins. En
það mætti alveg eins láta rann-
saka hvers vegna þorpin hafa
ekki greitt ellilaun og örorku-
bætur í samræmi við Reykja-
vík og stærstu kaupstaðina.
Skýring þessa máls liggur í
því, að staðirnir eru misjafnlega
fésterkir. Það er rétt fyrir þá,
sem búa 1 sveitum og þorpum að
taka vel eftir fréttum frá niður-
jöfnun í kaupstöðunum og bera
saman við það, sem er hjá þeim.
Ég hygg, að víða þyrfti að marg-
falda útsvarsupphæðina til þess
að fá sömu upphæð á hvern
íbúa. í minni sveit þyrfti að
þrefalda útsvörin til þess að ná
sumum kaupstöðunum, og er þó
mitt útsvar nálega einum þriðja
hærra en það hefði verið í
Reykjavik. Ég nefni þetta af því,
að ég veit, að það er dæmi, sem
hefir almennt gildi í þessu sam-
bandi. Svona er samanburður-
inn milli litlu hreppanna og
stóru bæjanna. Svo biðja þing-
menn Norður-ísfirðinga og
Snæfellinga um opinbera rann-
sókn á því hvers vegna smá-
staðirnir leysi ekki inn til sín
uppboðseyrinn.
V \
Úrræði.
Hér hefir verið minnst á stað-
reyndir, sem ekki má una við.
(Hugsandi menn verða að leggja
sig fram um að finna úrræði,
sem hér mættu verða til bóta.
Hér skal bent á nokkur úrræði
til athugunar.
Stjórnarfarslega má ná jafn-
réttinu eftir tveimur leiðum,
sem ég hygg að báðar verði að
fara. Önnur er sú að auka vald
héraðanna, svo að þau geti sjálf
ráðið sérmálum sínum meira en
nú er. Þannig færðist nokkuð af
umboðsstjórninni og þýðingar-
miklum embættismönnum út á
land og væri það landsbyggðinni
strax nokkur styrkur. En vel
þarf að athuga, hvernig héraðs-
stjórninni yrði bezt fyrir komið.
Hin leiðín er sú, aið takmarka
áhrif höfuðborgarinnar á skip-
un löggjafarþingsins, eins og
tíðkast mun í flestum löndum og
hafa þó fá eða engin höfuðborg,
sem svo mjög ber önnur héruð
ofurliði, sem okkar.
Með slíkri takmörkun myndi
bezt mega tryggja annað jafn-
vægi. Það er augljóst, eins og
áður er nefnt, að það eitt að
vera höfuðborg, eru ærin rétt-
indi. Séu þau lögð ofan á það,
sem jafnt er undir, verða þau
forréttindi. Og hver vill berjast
fyrir forréttindum hér á landi?
Enn er það atriði, sem koma
má til athugunar, að þega~r al-
mannafé er gert að uppboðseyri
og boðið út gegn ákveðnu fram
lagi héraðanna, sé tekið tillit til
þess, hver gjaldgeta héraðanna
er. Mætti eflaust finna ein-
hverja leið til að reikna gjald-
getuna eftir og má í því sam-
bandi minna á það, að jöfnun-
arsjóðurinn reiknar hana ár-
lega út fyrir hvert sveitarfélag
að vissu leyti. Vísitala gjaldget-
unnar kæmi svo til áhiúfa þann
,ig, að því minni sem hún væri,
því minna þyrfti héraðið aö
leggja fram gegn hverri krónu
af fé almennlngs.
Sameiginleg mál
sveita og þorpa.
Hér er raunverulega um að
ræða stórmál sveita og þorpa
gagnvart Reykjavík. Auk þessa
er það margt fleira, sem að réttu
lagi á að skipa starfandi fólki
sanian án tillits til þess hvort
það lifir af því að framleiða
mjólk eða veiða fisk úr sjó eða
vinna við hann á landi.
Fátækt smástaðanna stafar
ekki af þvf, að þar séu ekki lífs-
skilyrði frá náttúrunnar hendi.
Hún stafar af því, að þeir hafa
verið vanræktir. Úr þeirri van-
rækslu verður naumast bætt
fyrri en fólkið, sem þar býr,
beitir sér einhuga fyrir því og
stendur saman um sín mál hvort
sem það lifir í nánari tengslum
við land eða sjó.
Hér má nefna nokkur dæmi
um hin stóru mál, sem eiga og
hljóta að sameina fólkið á þess-
um.stöðum. Þar er t. d. raforku-
\
málið. Smáþorp, með fáein
hundruð manns, hafa þar sömu
vonir og möguleika og sveitirn-
ar. Enda þótt að stærðfræðileg
yfirborðsrök kunni að leiða það
í ljós, að það geti orðið nokkrum
krónum ódýrara fyrir þorpin að
skilja sveitirnar eftir, er tVennt,
sem hlýtur að opna augu íbúa
þorpanna fyrir því, að það væri
ekki rétt. Annað er það, að þorp-
in og sveitirnar þurfa þjóðfé-
lagslega aðstoð við að leysa sín
rafmagnsmál, eins og stóru bæ-
irnir hafa hlotið. Sú aðstoð á
meðal annars að vera fólgin í
því, að rafmagnsstöðvar fjöl-
mennustu staðanna létti undir
með rafmagnsnotkun dreifbýl-
isins og á ég þar við smáþorpin
einnig. Hitt er svo það, að ó-
dýr raforka í sveitum veldur ó-
dýrari framleiðslu og gefur
þannig þorpunum ódýrari
neyzluvörur.
Þá má líka nefna samgöngu-
málin. Greiðar og öruggar sam-
göngur við héruðin eru nauð-
synjamál fólksins, sem þar býr,
alveg jafnt, hvort það er í
þorpi eða sveit.
Enn eru iðnaðarmálin. Fólkið
hefir sömu þörf fyrir það að iðn-
greinir séu stundaðar meðal
þess, svo sem húsagerð, járn-
smíði og trésmíði ýmiskonar,
hvort sem það býr við sjó eða
í sveit.
Svona má halda áfram að
telja upp. Skólamálin, heilbrigð-
ismálin o. s. frv. En fyrst og
síðast komum við að undirstöð-
unni, sem er blómlegt atvinnulíf.
Það mun sýna sig í þeim efnum,
að eins líf er annars líf. En
þessi mál munu seint leysast
meðan íbúar sveita og þorpa
láta skammsýna öfgamenn og
óvini hvorratveggja sundra sér í
andstæða hópa og sjá ekki, að
þeim ber að standa saman um
lausn mála sinna.
Er þctta fjandskapur
við Reykjavík?
Ástæða gæti verið til að ein-
hverjir spyrðu sem svo. Ég hygg
þó að flestir muni viðurkenna,
að hér sé um það eitt að ræða,
sem æskilegt er og öllum fyrir
beztu. Állir sanngjarnir menn í
Reykjavík munu því hjálpa hér-
uðunum til þess að ná rétti sín-
um. Það er þjóðarnauðsyn og
það er réttlætismál. Og það er
Reykjavík fyrir beztu.
Eins og nú standa sakir, eru
meiri lífsþægindi í boði í
Reykjavík en á nokkrum stað
öðrum hér á landi. Þar þykir
því gott að vera. Þægindin draga
fólkið til sín. En hvað getur
Reykjavík gert við þúsundir
manna umfram það, sem at-
vinnulífið hefir þörf fyrir?
Það fer ekki vel, ef fólkið not-
ar rétt sinn til þess að velja sér
dvalarstað og njóta opinberrar
framfærslu ef annað bregzt,
þannig, að það hópast þangað,
sem lífsskilyrði vantar. Þá
hættu mega Reykvíkingar í -
huga. Hún er e. t. v. fjarlæg
ennþá, en hún er til. Það verð-
ur erfitt að afstýra þenni með
valdboði og þvingun. Ráðið er
að gera aðra staði landsins að-
laðandi og vistlega og leyfa þeim
eðlilega þróun.
Það er að sumu leyti dýrara að
búa í stórum bæjum en litlum.
Ég hygg, að það muni vera all-
margar fjölskyldur í Reykjavík,
sem með núgildandi verðlagi
greiða strætisvögnum bæjarins
á annað þús. kr. á ári í fargjöld
og geta ekki án þess verið'. Það
er auðséð, að hér er um ærinn
skatt að ræða og hann hlýtur
að gera Reykjavík óhægara fyr-
ir. Það er því rétt að stuðla að
því, að nokkuð af störfunum
verði unnið, þar sem menn geta
gengið heim og heiman, og á það
jafnt við störf í skrifstofum,
verksmiðjum og annan iðnað.
Það er ódýrast fyrir þjóðina í
heild. Það borgar sig bezt fyrir
alla.
Það er áreiðanlega tryggast
að margar stoðir renni undir af-
komu hverrar þjóðar. Það er
qitt, sem mælir með því, að ekki
sé öllu safnað á einn stað.
Hér er með örfáum orðum
vikið að miklum málum. Ég
hygg, að þeir, sem búa í van-
ræktum héruðum og vita af lífs-
skilyrðunum þar, sjái vel þann
ójafna leik, sem hér hefir verið
háður um sinn og alltaf verður
ójafnari og ójafnári. Og því
(Framháld á 7. slðu)
BúSræðinguriiin
Búfræðingurinn er ársrit, sem j
er gefið út af félögunum Hvann- j
eyringi á Hvanneyri og Hóla-1
mannafélagi á Hólum og sjá fé-
lögin um útgáfu ritsins á víxl.
Ellefti árgangur ritsins er kom- j
inn út fyrir nokkru og hefir.
Hvanneyringur séð um útgáfuna
að þessu sinni. Ritstjórnina hef-
ir Guðmundur Jónsson kennari
annazt.
Lepgsta og ýtarlegasta rit-
gerðin í Búfræðingi að þessu
sinni er eftir Klemenz Þ. Krist-
jánsson á Sámsstöðum og nefn-
ist: Fóðurjurtir og korn. Hún
er réttar 100 blaðsíður og skipt-
ist í þrjá aðalkafla: Um fóður-
jurtir, Akuryrkja og Grasfræ-
rækt. Ritgerð þessi veitir ýtar-
legar upplýsingar um ræktun á
korni og grasfræi og ætti að
vera kærkomin öllum þeim, sem
hafa áhuga fyrir þessum málum.
Önnur lengsta greinin er eft-
ir Ásgeir Þ. Einarsson dýra-
lækni og fjallar um helztu sjúk-
dóma í íslenzkum búpeningi.
Mun þetta eiga að verða upp-
haf að lengri ritgerð og fjallar
þessi þátturlnn um sjúkdóma í
nautgripum. Er þar sagt frá
júgurbólgu, spenakvillum, kúa-
bólum, doða, kroniskum dauða
og ófrjósemi.
Ritstjóri ritsins að þessu sinni,
Guðmundur I Jónsson kennarij
leggur mikið og fjölbreytt efni
af mörkum. Birtast þarna eftir
hann 13 greinar, sem nefnast:
Um dieselrafstöðvar, Fjárhús úr
járni, Látið fingur sláttuvéla
bíta, Vírstrengiáhald, Hvers
vegna búa bændur mis vel?,
Moldarspírun kartaflna, Ný
kerrujárn, Heysleðar Kjartans
úr Bæjum, Illgresi, Þrír hestar
fyrir sláttuvél, Heyskúffan,
Nokkur orð um Flóaáveituna og
loks Skýrsla um Hvanneyrar-
skólann. Allar eru þessar grein-
ar Guðmundar hinar athyglis-
verðustu og ætti margt, sem þar
er sagt, að geta orðið bændum
að gagni.
Runólfur Sveinsson skóla-
stjóri skrifar tvær greinar, sem
nefnast: Kynbætur búfjár og
Enskt fé á íslandi. Runólfur er
þess mjög hvetjandi, að unnið
sé að kynbótum á íslenzku sauð-
fé með innflutningi á erlendu
fé og ræðir m. a. um það í þess-
um greinum.
GuðmuncLur Jónsson.
Þá skrifar Ólafur Jónsson um
eyðingu arfans, Sigurður Sig-
urðsson skrifar um doða í sauð-
fé, Jón Þorgeirsson skrifar um
vindmyllu til að dæla með vatni,
Sigm. Sigurðsson skrifar um
bygg, sem skjólsvæði, Björn L.
Jónsson skrifar um nýtt græn-
meti allt árið og frú Valgerður
Halldórsdóttir skrifar um stein-
steypuna í þágu heimilisins,
en þar ræðir hún einkum um
steypt þvottaker og ker undir
kjöt og slátur. Þá eru Raddir, en
svo nefnir ritstjórinn kafla úr
bréfum um ýms búskaparmál.
Koma þarna ekki færri en 16
höfundar fram á sjónarsviðið
og hafa allir frá. athyglisver^um
hlutum að segja.
Eins og þessi upptalning ber
með sér, er þetta hefti Búfræð-
ings mjög fjölbreytt að efni og
fróðlegt fyrir þá, sem landbún-
að stunda. Þetta sama má og
segja um flesta fyrri árganga
ritsins, enda hafa vinsældir þess
farið stöðugt vaxandi. Þá mætti
útbreiðsla þess aukast verulega
enn, því að rit, eins og þetta,
ætti helzt að vera lesið af sem
allra flestum þeirra, er leggja
stund á landbúnað.
Cr gömlmii hlöðum:
Sígurður Breiðijðrð
Árið 1878 kom út ævisaga Sigurðar Breiðfjörðs, sem Jón
Borgfirðingur hafði tekið saman. Matthías Jochumsson var
þá ritstjóri Þjóðólfs og mun hann ekki hafa verið alls
kostar ánægður með ævisöguna. Birtist því nokkru síðar
ritdómur í Þjóðólfi um ævisöguna, og hefir Matthías vafa-
laust verið höfundur hans, en ritdómurinn birtist án höf-
undareinkenna. Fer hér á eftir kafli úr ritdómnum, þar
sem vikið er að persónu og skáldskap Sigurðar.
Vér ætlum oss ekki að dæma
hart þá ævisögu, sem hér ræðir
um, en nefna verður til varúðar
hennar aðalgalla. Höfundurinn
rekur alltof nákvæmlega hin ytri
ævispor Sigurðar, en alltof laus-
lega hin dýpri. Hann segir að
vísu satt og rétt frá því, sem
hann veit um manninn, eins
gott sem misjafnt, en hvernig
svip fær Sigurður í augum les-
andans, þegar bókin er búin?
Mun hann virðast mörgum, sem
annars ekki þekkja hann, svo
siðfefðilega búinn, að menn hiki
sér eigi við að leiða hann til
sætis með merkismönnum og
þjóðskáldum? Eða munu margir
án meðaumkunar — að vér ekki
segjum: án sorgar og viðbjóðs
— geta svo horft á tötra þá, sem
hann er uppmálaður í og þrætt
hans óreglublandna armæðu-
feril gegnum bækling þennan,
að persóna hans missi eigi meira
og minna virðingu og hluttekn-
ingu? „ En svona var hann“,
kunna menri að svara, og máske
bæta brosandi við: „en honum
fyrirgefst mikið, karltetrinu, af
því að hann kvað svo vel“. Flest
eða allt, sem höf. segir um Sig-
urð, ætlum vér satt vera, en
samt er fjarri oss að segja:
Svona var hann. Hann sýndist
„svona“, hann varð „svona“ í
augum fjöldans, en var ekki
svona. Sigurður Breiðfjörð var
eins og aðrir barn þeirrar aldar,
sém ól hann og uppfræddi, og
fá börn mun hún hafa fóstrað
örari í lund og námsgjarnari en
hann. Og þó fór hann einförum
og lifði á hrakningi alla sína
daga. Og það kom af því, að
hann var ekki barn aldarinnar
eingöngu í almennum skilningi,
hann var lika maður fyrir sig,
hann var skáld. Hann var eihn
hinna kynlegu manna, sem sam-
tíðin ekki áttar sig á, fyrir þá
sök, að hún þekkir ekki þær
mótsagnir, sem fylgja fari
þeirra, enda ferst og þeim eins
á hinn bóginn, að þeir kjósa
heldur fátækt með frelsi, en að
fram falla fyrir aldarinnar goð-
um. Hið ytra háttalag Sigurðar
er að vísu bágborið og lítilfjör-
legt, en öldinni sýnist það sæma,
því hefði hann verið lítið eitt
settari í ráði sínu, lítið eitt var-
kárari í brösum sínum, og lítið
eitt eigingjarnari og glöggvari
að sjá fyrir ráði sínu hefði víst
hegðun hans þótt sómasamleg
í alla staði. Öldin krafðist ekki
meira. Þó ! virðist almenningi
jafnan að hafa fundist meira
um kveðskap hans en persónu
og er það eðlilegt, þvi af per-
sónunni sá hún lítið annað en
ranghverfuna. Rétthverfuna sáu
fáir né skildu, en hún var djúpt,
fagurt og fjörugt sálarlíf, sem
svo var máttugt, að þáð hélt við
og varðveitti hans betra mann
gegnum einhvern lægsta og lé-
legasta lífsins soll, gegnum
blekkingar og basl kaldrar og
hverflyndrar auðnu, og gegnum
föll og freistingarstríð bráðrar
og breiskrar lundar.
Sigurður Breiðfjörð var bæði
náttúruskáld og alþýðuskáld,
eins gott og einkennilegt og
nokkur þjóð hefir framleitt af
þeim skáldum, sem ekki eru
sbngmenn eða sönghagir um
léið, því það var Sigurður ekki.
Sem náttúruskáld er hann
aldrei „lærður“ né þungskilinn
í ljóðum sínum, en hopar þó
aldrei fyrir neinu yrkisefni,
ræðst eins á hin fyrstu spurs-
mál lífsins sem hina léttvægustu
hluti (sbr. einkum fyrra hefti
Smámuna hans og margt fleira,
einkum af þeim kveðlingum, sem
hann samdi árin, sem hann
dvaldi á Grænlandi; þá var
hann á bezta skeiði, í nokkurs
konar útlegð og fjarri fornum
freistingarstöðvum). Allar vísur
Sigurðar, sem lýsa lífs og nátt-
úruskoðun, bera vott um andans
mann, skarpan og frjálsan í
hugsun og með heilbrigðu, en þó
viðkvæmu hjarta. Hans eðlisfar
var hvorki alvörumikið né djúpt,
heldur fremur léttúðugt, og
stuðlaði það mjög að þvi að