Tíminn - 27.07.1945, Blaðsíða 5

V
56. blað
TÍMIM, föstodaglim 27. júli 1945
Uitt þettu Ieyti fyrir 283 árutn:
Kópavogsfundurmn
Eftir siðaskiptin á sextándu
öld færðist kúgun Dana mjög í
aukana hér á landi. Hrifsuðu
erlendir valdsmenn óspart til
sín eignir landjSmanna, er áður
höfðu tilheyrt kirkjunni, en
meginhlutinn féll í eigu kon-
ungs. Öll mótspyrna var barin
niður með harðri hendi.
Kúgunin náði hámarki sínu
hér á landi með Kópavogsfund-
inum 1662, þar sem danskur
sendimaður ógnaði landsmönn-
umí til að skrifa undir kúgunar-
skjal, með vopnavaldi.
' Um aldaraðir hafði þjóðar-
samkoma íslendinga, Alþingi,
staðið gegn tilraunum er-
lendra konunga til að ganga á
rétt landsmanna, og þó að þjóð-
in hafi oft beðið ósigur í þeirri
baráttu, hefir Alþingi líka oft
komið í veg fyrir, að kúgunar-
tilraunir hinna erl. konunga
næðu fram að ganga. Nægir
þar að nefna mál svo sem bréf
konungs um tíund af lands-
drottnum, sem Alþingi hratt
1619, og tilraun konungs 1624
til að fá íslendinga og Færey-
inga til að kosta herdeild í þjón-
ustu Dana. En þrátt fyrir það
voru það þó fleiri skiptin, sem
íslendingar gátu ekki reisf rönd
við yfirganginum, og svo fór að
lokum, að Danakonungur varð
einvaldur yfir íslandi með Kópa-
vogssamþykktinni, er fyrr grein-
ir. Áður en sagt verður nánar
frá- sjúlfum fundinum, skal laus-
lega rakin forsaga þessa atburð-
ar, sem varð svo afdrifaríkur í
sögu íslands. v
Friðrik III. (Danakonungur
1648—70) varð einvaldur í Dan-
mörk og Noregi 1661 og vildi
hann brátt öðlast sömu aðstöðu
hér á landi., Hann sendi því, 24.
marz 1662, '„Opið bréf“ til ís-
lendinga. Þar er óskað eftir því,
að erfðahylling fari fram á Öx
arárþingi 30. júní sama ár, en
konungur minnist ekki einu orði
á það í bréfi sínu, að hann óski
eftir, að einræði verði komiðjá
og má því segja, að með því hafi
verið farið aftan að landsmönn
um, því að vitanlega var það þá
þegar ákveðið, að þar átti þá að
fara fram einveldishylling, eins
og síðar kom á daginn.
Viðstaddir þessa athöfn á Öx-
arárþingi var ákveðið að yrðu,
auk hirðstjórans, Henriks J3jel-
kes, báðir biskuparnir, lögmenn-
irnir, 12 prestar og prófastar úr
Skálholtsbiskupsdæmi og 6 úr
Hólabiskupsdæmi, með umboði
stéttarbræðra sinna. Einnig
áttu þar að mæta allir sí'slu
menn, tveir lögréttumenn og
tveir bændur úr hverri sýslu
Landsmönnum þótti kynlegt, að
nú skyldi aftur eiga að vinna
erfðahyllingaeið, sama konungi
sem þeir höfðu unnið samskonar
eið árið eftir að hann kom til
valda, 1648.
Strax í marz bauð konungur
Hénrik Bjelke að fara til íslands
og taka eiða af landsmönnum
samkvæmt bréfi sínu. En hann
komst ekki til íslands fyrr en
12. júlí og voru þá hinir boðuðu
menn flestir, eða allir, farnir
aftur heim til sín. Hann lét þá
boð út ^anga og bauð þeim að
mæta á'Bessastöðum 26. j*ölí og
gerðu það allir, sem gátu, en þó
mun allmarga hafa* vaataí,
einkum af Vestfjörðum og Aust-
fjörðum.
Er fulltrúar þjóðarinnar sáu
að hér var annað og meira en
venjuleg erfðahylling á ferð-
inni, urðu margir tregir til að
skrifa undir skjalið, sem þó var
nokkuð loðið að orðalagi. Eið-
stafurinn sjálfur var í því aðeins
nefndur erfðahylling, en ein
veldi er þó nefnt þar, svo að
ekki varð um villzt, enda áttu
landsmenn hér fyrst og fremst
að játast undir einv.eldisskuld
bindingu. Þófið mun hafa stað
ið nokkuð lengi og Danir farið
að verða allþreyttir á seina
ganginum, því það var ekki fyrr
en 28. júlí, að skjalið var undir
skrifað og þá ekki á Bessastöð
um, heldur í Köpavogi. Þeir
sem höfðu 'orð fyrir andófs
mönnunum, voru einkum Arni
Oddsson lögmaður á Leirá og
Brynjólfur biskup Sveinsson
Það má segja, að þeir, senj
rituðu loks undir skuldbinding
una, haíi gert það með allþýð
ingarmiklum skilyrðum, . er
Bjelke hefir játað fyrir hönd
konungs. Leikmenn og kenni-
menn cituðu bréf til konungs,
sem Bjelke tók að sér að færa
honum, þar sem settar voru
fram nokkrar þýðingarmiklar
óskir þjóðarinnar. Leikmenn
taka það fram, að þeir hafi unn-
ið erfðahyllingareiðinn (ein-
valdshyllingareiður ef ekki
nefndur), í trausti þess, að
konungur vilji halda við lands-
menn „vor gömlu venjulejra og
vel fengin landslög, „frið og
frelsi“, með þeim rétti, sem lof-
legir undanfarnir Danmerkur
og Noregskonungar hafa oss
náðugast gefið og veitt og vér
og vorir forfeður undir svarizt.“
Þetta táknar með öðrum orð-
um, að fyrirvarinn er hvorki
meiri né minni en sá, að landið
megi halda öllum sínum fornu
réttindum, samkvæmt Gamla
sáttmála. Hitt er svo annað mál,
að sum þessara réttinda voru
aá þegar ekki lengur í gildi, í
raun og veru, heldur voru þau
aðeins dauður bókstafur.
Þegar loks kom að því, að ís-
lendingar skyldu undirrita sátt-
málann, eftir langt þóf, þá
neitaði Árni lögmaður Oddsson
að gera það og Brynjólfur
Sveinsson biskup gat þess þá, að
íslendingum væri óljúft að láta
nokkuð af sínum fornu þjóð-
réttindum í hendur útlends
valds. Umboðsmanni konungsins
leiddist þófið og brást hinn
versti við. Hann benti íslend-
ingum á vopnaðan varðhring
danskra hermanna og spurði
fulltrúa þjóðarinnar „hvort þeir
sæju þessa“. Var þar með gefið í
skyn, að ef íslendingar myndu
sýna einhvern mótþróa, þá
myndi vopnavaldi verða beitt,
en líklega hefir hinn erlendi
valdsmaður, er var ókunnugur
skapferli íslenzku þjóðarinnar
ekki gert sér fulla grein fyrir
3Ví, hvaða áhrif slík árás sem
hann mun hafa haft í huga,
myndi hafa á framkomu þjóð
arinnar í garð Dana hér á landi
Samt sem áður er eins og hann
hafi verið smeykur við að beita
vaidi, þegar Árni Oddsson neit-
aði enn lengi dags að vinna eið-
inn.
Sólin var mjög sigin til vest-
urs, þegar gamli maðurinn lét
loks undan hótunum hins
danska valdsmanns, er stöðugt
benti honum á hermennina, sem
til alls virtust reiðubúnir. Hann
vann eiðinn með tárin í augun-
um, öldungurinn, og hefir ef
laust gert sér fulla grein fyrir
því, að þá var íslenzka þjóðin
búin að glata dýrmætum rétt-
indum. Hann hafði áður reynt
að berjast gegn auknum ítökum
danska konungsins og hinu er-
lenda valdi, en nú sá hann, að
baráttan hafði um sinn alger
lega snúizt upp í ósigur fyrir ís-
lendinga. Það var því engin
furða, þótt hann tæki það sárt
þegar þjóðin var með erlendu
vopnavaldi kúguð'til að afsala
sér fornum réttindum sínum.
Þegar hér var komið, höfðu
ritað undir skjalið báðir
biskuparnir, 42 prestar og 45
lögréttumenn og bændur.
Þrátt fyrir það, að vilji ís
lendinga var þannig brotinn á
bak aftur, þá varð um nokkurt
skeið lítil eða engin breyting á
stjórnarfari landsins. Alþingi
hélt áfram að koma saman um
nokkurt árabil og vann flest sín
fyrri störf. En smátt og smátt
óx kúgunin, þjóðin var svipt
fleiri og fleiri réttindum
sínum, unz svo fór um síðir, eins
og Árna lögmíu^n hafði grunað,
að konungurinn notaði sér til
fulls réttindi þau, er knúin
höfðu verið fram á Kópavogs
fundinum honum til handa.
Sjómannablaðið Víkingur,
6.-7. blað, 7. árg., er nýkomiið út.
Af efni þess má nefna: Sjómannadag-
urinn 1945, Vélstjóraréttindi og Vél
fræðinám, eftir Þorkel Sigurðusson
Gullið, sem flaut á sjónum, Menntun
fiskiskipstjóra eftir Guðbjart Ólafsson,
Selveiðar frá Nýfundnalandi, Þrír
báti eftir Guðmund Pétursson, Vita
mál, Hraðfrystihúsin, Á frívaktinni,
Kvæði og magrt fleira.
Útbreiðið Timann!
Vilhelm Moberg:
Eiginkona
FRAMHALD
PáU finnur, að hann neyðist til þess að láta sitja við það, sem
orðið er — um sinns sakir.
Hann er seinn að hugsa, en forsjáll. Og hann horfir á konu
sína — horfir á bera handleggi hennar, bogið bakið, fæturna,
sem hún hefir dregið undir sig. En andlitið snýr frá honum —
að arninum. Hún situr í hnipri, iðrandi og sundurkramin, og
annig mátti hún líka vera.
Og nokkur andartök dvelur hugur hans við minninguna um
hinn lifandi yl, sem hann fann hjá henni, þegar hann kom heim
kvöldin. Og minninguna um það, hvernig hann virti hana fyrir
sér, þar sem hún gekk um, hljóðlát og mjúk í hreyfmgum. En
hvað bjó bak við þennan þokka? Fals og svik! Hann hefir ekki
notið annars en fláttskapar. Og hann skammast sín fyrir að
hafa látið leika á sig.
Páll skilur ekki,‘ hvernig hún hefir getað drýgt þetta afbrot
gegn honum, án þess að hann hefði pata af því. Hvernig hefir hún
getað búið yfir þessu, bæði nótt og dag? Hvernig hefir hún getað
dulið þetta? Hún hefir sagt þetta við hann — en hitt við annan
mann. Hún hefir verið lögleg eiginkona hans — en jafnframt
lauslætisdrós.. Hún hefir sem sagt verið tvær konur: kona hans
og kona Hákonar. Hvernig hefir hún eiginlega getað drýgt þessa
djöfullegu fúlmennsku? Hvers konar mannvera er það, sem þarna
situr? Er þetta Margrét, konan hans, sem hann bað sér til handa
fyrravor? Hún, sem var feimin og blygðunarsöm jómfrú í fyrra-
vor?
Og mitt í reiðinni nær undarlegt hvik tökum á honum. í nótt
hefir allt'ofii torráðin gáta verið lögð fyrir hann. Það er eins og
hann sé nýbúinh að finna á heimili sínu konu, sem hann hefir
aldrei séð þar fyrr — sem stigið hefir þangað fæti sínum í fyrsta
skipti. Já, hann finnur það óljóst, að hann þekkir ekki Margréti,
að hún mun alltaf verða honum ókunn kona. Hann órar fyrir
dví, að hún muni ávallt leyna hann innstu hugrenningum sín-
umr Og af þessu stafar sá vanmáttur, sem hann verður var við
andspænis konu sinni. Skyldi hann alls ekki geta knésett hana?
Er hún svo full af djöfullegri slægð? Er honum ógerlegt að
hafa hemil á þessari konu?
Það getur ekki verið. Páll reynir aS þagga niður rödd efans:
Hann skal buga hana. Hann er karlmaður, og hanft er sterkári
en hún. Já, honum dettur í hug, að hann hafi ef (ál vill ekki tekið
hana þessum réttu tökum hingað til. Hún hefir ekki tileinkað
sér hina réttu virðingu fyrir honum, af því að hann hefir verið
cf mildur. Hún heldur, að hann sé auðsveipur og meinlaus ná-
ungi, sem hægt sé að svíkja, án þess að óttast eftirköstin. Og
legar freistingin varð á vegi hennar, aftraði henni enginn beyg-
ur við manninn. Þannig er þetta. En hún skal komast að raun um
annað. Hún skal öguð með vægðarlausri harðýðgi, þangað til
hún fer að bera virðingu fyrir honum og líta upp til hans og
finnur, að hún er minni máttar. Já, hann skal innræta henni,
hver hann er — að hann er ekki neinn heigull eða heimskingi.
Þannig vinnur Páll bug á efanum, og gerir ráð sitt statt:
— Þú skalt komast að raun um annað!
Hún skal strax fá að vita það. Ég skal lúberja þig, svo að þú
verðir fegin að skríða úr þessum gamla djöflaham þínum, þess-
um lygabjór þínum, og semja þig að háttum kristinna manna.
Þú skalt fá að vinna helmingi meira heldur en þú hefir hingað
til gert, og ég skal láta þig vinna öll óþrifalegustu verkin. Því að
þú hefir ekki skilið, hve góða ævi þú áttir. í augum annarra
verður þú að sýnast jafningi minn, eins og konu minni sæmir
en þú skalt vera eins og hver önnur vínnukona. Þú skalt verða
að skríða fyrir mér og hlýða mér. Þessa yfirbót skalt þú gera í
eitt ár að minnsta kosti. Fyrst þú gazt e£ki metið góða ævi að
verðleikum, skalt þú læra að óttast illa ævi. Smávægilegasta ó-
hlýðni — og ég húðstrýki þig. Nú veiztu það — nú hefirðu heyrt
það með báðum eyrum. Það ætti líklega að duga.
Og nú hefir Páll ógnað konunni svo mikið með refsingunni, að
honum finnst helzt, að hann hafi þegar framkvæmt sumt af hót
ununum. Hann ætlar að treyna sér hefndina, þá verður hún
áhrifameiri.
Margrét hvílir í hnipri fyrir framan arininn og hlustar á. En
henni finnst það ekki vera maðurinn, sem hún hlustar á. Ef til
vil heyrir hún eitthvað annað en heiftarorð hans. Já, ennþá
heyrir hún óp, sem kvað hér við í nótt. Það var undarlegt óp,
hún hefir aldrei heyrt slíkt óp. Var það hún, sem rak upp þetta
cp? Og það gerðist, tægar þeir lyftu upp byssunum? Hákon ....
Margrét hefði aldrei trúað því, að hún gæti rekið upp svona óp
Það kom upp úr djúpum sálar hennar — sál Margrétar bifast
enn.
Þess vegna hlustar konan varla á manninn, sem ákveður refs
ingu hennar. Mjög furðulegt — en hún hræðist hann ekki leng
ur. Hún er ekki agnarvitund skelkuð. Því að hún hefir komizt
að raun um, að hann er sjálfur hræddari og úrræðalausari en
hún. Páll er líka háður ætt sinni og viðkvæmri umhyggju fyrir
skoðunum annarra. Á þessari stundu ætlar hann að berja hana,
unz blóðið lagar úr henni, berja hana, þar til hún er nær dauða
en lífi. En hann þorir það ekki, hann óttast um svo margt. Hún
æpti — hann varð skelkaður, hann skimaði allt ‘ í kringum sig
hann lækkaði róminn. Hann þorir ekki að gefa sig reiði sinni á
vald — hann lætur sér nægja að ógna og endurtaka ógnanirnar.
Og það mun áreiðanlega líða langur tími, unz hann verður orð
inn nógu hugrakkur. Ef þau væru tvö alein í stórum skógi, þá
gæti ef til vill .... '
Hann hefir sagt: Hann ætlar að þyrma henni og hafa hana
sér fyrir koný áfram. En hann gerir það ekki af því, að hann
beri til hennar hlýjar tilfinningar, heldur aðeins vegna þess, að
hann þorir ekki annað. Hann þyrmir henni af illri nauðsyn, og
þessi vægð, sem ekki er af frjálsum vilja, gremst honum stór
lega. Og þess vegna segir hann, að hún skuli verða henni dýr
keypt. Hann ætlar að láta hana greiða daggjöld að minnsta kosti
eitt ár fram í tímann. Ef til vill verður honum aldrei fullgoldið
að hann þyrmdi henni. Hann krefst síns gjalds fyrir það, hvað
hann neyðist til að vera mildur.
Og Páll mun á hverjum degi koma fram nokkru af hefnd
sinni, hann mun hefja skuldina smátt og smátt. Hún fær að
borga af henni með því að vera fyrirlitin vinnukona hjá honum
Og hefnd hans er sannarlega ægileg, hún er þyngri en nokkur
ANNA ERSLEV:
Fangi konungfsins
(Saga írá dögum Loðvíks XI. Frakkakonimgs).
Sigríður Ingimarsdóttir þýddi.
\
hrópa ekki aðeins einu sinni heldur þrisvar það nafn,
sem hann hefir bannað mönnum að nefna.“
„Perronne!“ glopraði gullsmiðurinn út úr sér.
„Þarna! Nú er auðséð að þér vitið fullvel, hvað ég á
við. Fuglinn hefir tekið út sína hegningu- Nú er röðin
komin að eiganda hans, sem hefir hðið honum þessa
osvífni. Meistaiá Húbertus á að fylgja okkur til fangels-
isins.“ *
„Það er ómögulegt að konungurinn —“, mótmælti
vesalings gullsmiðurinn, en fyrirliðinn tók fram í fyrir
honum: „Konungurinn refsar ekki aðeins fyrir þetta.
Þér hafið lengi verið grunaður um leynimakk við fjand-
menn konungsins. Þér hafið selt hertoganum af Búrgund
gullkeðju og þér eigið bróður, sem býr í höfuðborg her-
togans, Dijon.“-
„Gullkeðjuna seldi ég, rétt er nú það,“ svaraði meist-
ari Hubertus. „En shkt getur ekki verið neinn stjórn-
málalegur glæpur. Hvað bróður minn áhrærir, þá hitti
ég hann nú sjaldan og-----“
„Nú er nóg komið. Hér gagna engar afsakanir. Kveðjið
pér fjölskyldu yðar og komið með okkur th hallarinnar.
>að á að láta yður í eitt af járnbúrum konungsins
Loðvík konungur lét sér ekki nægja að svala illsku
sinni með því að loka fanga sína' inni í venjulegum
tangelsum — hann lét setja þá í stór járnbúr, þar sem
peir gátu hvorki staðið uppréttir eða hreyft sig hið allra
minnsta. Það var því enginn furða, þótt yfirlýsing her-
mannsins vekti ótta í hinni friðsömu fjölskyldu. Börn-
in föðmuðu föður sinn grátandi. En Georg, sem hafði
eitt andartak orðið sem steini lostinn af skelfingu, hróp-
aði til fyrirliðans: „Á að refsa meistara Húbertusi fyrir
yfirsjónir annarra? Það var ég, sem fann páfagaukinn
og kom með hann hingað, það var ég, sem taldi hús-
bóndann á það, að selja hertoganum keðjuna, ég færði
hana bróður hans í Dijon. Öh þessi ógæfa er mér að
kenna og því ætti ég og enginn annar að hljóta refsingu.
Herra fyrirliði, látið húsbóndann lausan og takið mig í
staðinn. Ég mun afplána hegninguna með jafnaðargeði,
því að ég hefi unnið til hennar.“
Gullsmiðurinn hlustaði fullur undrunar á sjálfsásök-
un unga mannsins, og hrópaði höstuglega: „Nei, nei,
fyrirliði! Trúið honum ekki. Þetta er allt lygi, sem hann
s,egir, að því undanteknu, að það var hann, sem fann
fughnn, hálfdauðan. Ætti ég að láta kasta honum í
fangelsi í minn stað fyrir það góðverk! Aldrei!“
,Enginn mun sakna mín,“ greip Georg fram í. ,‘Þér
hafið aftur á móti fyrir börnum að sjá. Nei, það er ég,
sem á að fara í fangelsið! Sökin er mín, því að það var
ég, sem kom með fuglinn hingað, vesalinginn þann
arna.“
„Ekkert þvaður!“ öskraði fyrirliðinn. „Það kemur ekk-
ert málinu við, hvor ykkar er sekur. Ég hefi fyrirskipun
um að taka gullsmiðinn fastan og láta hann í eitt járn-
búrið. Það hefir enginn minnst á strákhvolpinn. Þér
skuluð ekki fáera slíka fórn að óþörfu!“
En Georg kastaði sér kné fyrir framan fyrirliðann og
hrópaði: „Strangi herra! Ég grátbæni yður ennþá einu
sinni um að taka mig í hans stað! Ég er ungur og þoli
betur fangelsisvistina og pyntingarnar. Meistari Hú-
bertus er velgérðarmaður minn, faðir minn! Látið hann
lausan og takið mig í stað hans!“
„Nú er nóg komið af þessu væli,“ hrópaði hinn snúð-
ugt og ýtti unga manninum til hliðar. „Gerið skyldu
ykkar, hermenn!“
í einu vetfangi var gullsmiðurinn umkringdur og
færður burt, en um leið og hann fór út um dyrnar, hróp-
aði hann: „Georg, ég treysti þér til að vaka yfir börn-
unum mínum!“
II.
4
LÖGÐ Á RÁÐIN.
Átta dagar liðu, þrungnir angist og kvíða. Allir vinir
•meistara Húbertusar, — og þeir voru ekki fáir talsins,
því að allir höfðu mætur á guhsmiðnum góða, sem hon-
um kynntust — höfðu sent ■ bænaskjal til konungsins,
en hinn miskunnarlausi landsdrottinn hafði kastað því
í eldinn án þess að lesa það.
ísabella og Adolf önnuðust hin daglegu heimilisstörf,
þögul og sorgmædd, og döpur í bragði safnaðist fjöl-
skyldan saman á kvöldin að vinnu lokinni.