Tíminn - 31.08.1945, Blaðsíða 3

65. blat?
TlMlM, fÖBtndajglim 31. ágúst 1945
3
Hermann Jónasson:
LEIÐIN TIL ÖRYGGIS
i.
Meðan ég var í sximarleyfi
austur á landi fyrir nokkru slð-
an, birtist í -Tímanum grein,
þýdd af Jóni Helgasyni blaða-
manni úr enska blaðinu „Tim-
es“. Grein þessi var um það að-
allega, er við íslendingar neit-
uðum Þjóðverjum um flugvelli
fyrri hluta árs 1939 — og var
fyrirsögn grein^rinnar þess efn-
is, að neitunin hefði verið mitt
verk.
Morgunblaðið skýrði svo les-
endum sínum frá því, að ég
hefði ritað ofannefnda grein í
Tímann til þess að eigna mér
einum, að Þjóðverjum hafði ver-
ið neitað um flugvelli, en um
það hefðu allir verið sámmála
í ríkisstjórn, í utanríkisnefnd og
á Alþingi.
Það er ekki ætlun mín að
ræða þetta atriði. Hver mestu
um það réði, að Þjóðverjum var
neitað um flugvelli hér, skiptir
minna máli en hitt, að það var
gert. Þessi ákvörðun af íslands
hálfu er mikilvægari en flest ef
ekki allt annað, sem gert hefir
verið af hálfu þjóðarinnar á
síðari tímum. En þó að það sé
almenn regla að þakka stjóm
og sérstaklega stjórnarformanni
ýms verk stjórnmálalegs eðlis,
sem unnin eru i hans stjórnar-
tíð, verður að viðurkenna, að það
er oft, en ekki ætið, réttmætt.
En með þvi að máli þessu hef-
ir verið hreyft hér í blöðum og
þannig inn það ritað, tel ég rétt
að skýra nánar frá málavöxt-
um, vegna þess að ég lit svo á,
að meginkjarni þeirrar stjórn-
málastefnu í utanríkismálum,
er réð ákvörðun af íslands hálfu
í þessum málum, megi ekki
gleymast. Sú hugsun, sem bak
við þá stjórnmálastefnu lá og
henni réði, verður að vera okk-
ur ljós, ekki síður nú en þá, er
við neituðum Þjóðverjum um
flugvelli.
n.
Þýzku sendimennirnir, er
komu hingað, töldu sig vera frá
flugfélaginu Lufthansa. Þeir
komu hingað 20. marz 1939 með
„Dronning Alexandrine“. Þeir
voru þrír og voru raunverulega
sendir af þýzku ríkisstjórninni,
eins og siðar kom í ljós. Þeir
óskuðu eftir leyfi íslenzku ríkis
stjórnarinnar til að mega fljúga
hingað og héðan með póst og
farþega og fá leyfi hér til þess
að gera flughafnir og flug-
velli.
Mál þetta kom aldrei til úr-
skurðar eða atkvæða á Alþingi.
Það var rætt í utanríkismála-
nefnd. En utanríkismálaráðu-
neytið skýrir mér svo frá, að sú
fundarbók, þar sem skráð er
fundargerð þess fundar, er mál-
ið ræddi, finnist ekki i ráðuneyt-
inu. Ríkisstjórnin var öll á einu
máli um það að neita þessari
beiðni alveg afdráttarlaust, en í
henni voru Eysteinn Jónsson,
Skúli Guðmundsson og Hermann
Jónasson.
Það féll að sjálfsögðu í minn
hlut sem forsætis- og utanríkis
málaráðherra að ræða við sendi-
mennina. Viðræðum lauk á
skömmum tíma, var lokið 23.
marz. Málaleitan þeirra var þá
svarað skriflega og með algerri
neitun* og jafnframt gaf ríkis-
stjómin út opinbera tilkynningu
um' málið. Var sú tilkynning
birt í útvarpi og blöðum. Þó að
ekki sé lengra um liðið, kann
ýmsum að þykja fróðlegt að sjá,
hvað vakti fyrir ríkisstjórninni
með þvl að neita Þjóðverjum
um leyfi til að hafa hér flug-
velli. Tilkynningin endaði
þannig:
„Um leið var af hálfu ríkis-
stjórnarinnar skýrt frá þvi, að
eins og sakir standa, sé hún
staðráðin i því að veita ekki
neinu erlendu flugfélagi réttindi
til að halda uppi flugferðum til
íslands, og eru þar með niður
fallnar umræðurnar við fulltrúa
hins þýzka félags. Er það fyrst
og fremst hin mikla óvissa og
uggur, er nú ríkir í alþjóðamál-
um, sem hefir ráðið þessari af-
stöðu rikisstjórnarinnar og sá
ásetningur hennar að íorðast
það, að nokkur aðstöðumunur sé
hér á landi um möguleika til
reglubundins flugs erlendra
þjóða til íslands. Þá er þess og
vænzt, að þess muni ekki verða
ýkja langt að bíða, að íslend-
ingar geti sjálfir átt þátt í þvi
að halda uppi sliku flugi og i
því haft nokkra forgöngu á sama
hátt og nú er orðið um aðrar
samgöngur við útlönd.
Umræðurnar fóru mjög vin-
samlega fram“.
HI.
Eftir að þessi opinbera til-
kynning hafði verið birt, var
neitun íslendinga mikið rædd í
ýmsum helztu blöðum og tima-
ritum bæði austan hafs og vest-
an. Þetta var talið eitt hið fyrsta
afsvar, sem Hitler hefði hlotið
hjá nokkurri ríkisstjórn. Skrif
um þetta efni hafa síðar verið
endurtekin erlendis við ýms
tækifæri.
Það er enginn efi á því, að
nokkru öðru visi væri nú um-
horfs í þessu landi, ef Þjóðverj-
ar hefðu komið hingað með
flugher þegar styrjöldin hófst.
Engilsaxnesku þjóðimar töldu
sér nauðsyn að hafa hernaðar-
bækistöðvar í landinu og var
það. Enginn veit, hvernig sú
styrjöld hefði orðið, sem hér
mundi hafa verið háð, en ég veit
hins vegar frá góðum heim-
ildum, að til hennar hefði á-
reiðanlega komið, ef Þjóðverjar
hefðu verið hér fyrir. Líklegt er,
að sú styrjöld hefði ekki aðelns
kostað okkur óumræðilegar
fórnir, heldur og Bandamenn á
erfiðasta tímabili styrjaldarinn-
St.
Staða íslands meðal þjóðanna
hefði orðið önnur en hún nú er,
ef íslendingar hefðu goldið sam-
þykki sltt til þess að láta Þjóð-
verja búa um sig hér á landi,
sem raunverulega var ætlun
þeirra. Og það mega menn vita,
að Þjóðverjum var þetta mál hin
fyllsta alvara. Þegar sendi-
nefndin kom héðan til Kaup-
mannahafnar, ræddi sendiherra
Þjóðverja þar við sendiherra
okkar, í viðurvist sendinefndar-
manna, og lét hann í ljós mikla
og bitra gremju yfir neituninni.
Var látið í það skína, sem sendi-
nefndarmenn höfðu og óspart
gert, að við íslendingar gætum
átt von á þvi að fá að kenna á
afleiðingum þessarar neitunar.
En við seldum þá verulegan
hluta af vörum okkar til Þýzka-
lands og gátum hvergi selt þær
vörur annars staðar. Hin fjár-
hagslega áhætta, sem þjóðin tók
á sig með þessari neitun, var því
mjög mikil.
Þetta mál var og rækilega
undirbúið hjá Þjóðverjum. Þeir
höfðu fengið leyfi til þess á al-
þjóðafundi veðurfræðinga að
hafa hér veðurathuganir um
alllangt skeið, og áður en sam-
göngur lokuðust við Danmörku,
fengum við áreiðanlega vitn-
eskju um það, að stjórn þýzku
njósnarstarfseminnar í Dan-
mörku, hafði einnig yfirstjórn
á njósnarstarfsemi hér á ís-
landi. Hverjir þessa njósnar-
starfsemi ráku hér heima fyrir,
var ekki upplýst, en væntanlega
er auðvelt að fá það upplýst nú,
þegar flett er ofan af öllum
þessum málum í Danmörku.
Sennilega lætur ríkisstjórnin
framkvæma rannsókn i þeim
efnum.
IV.
Það, sem fyrst og fremst réði
gerðum okkar íslendinga, er við
neituðum Þjóðverjum um flug-
velli, var það, eins og í tilkynn-
ingunni segir, að við höfðum
grun um, að styrjöld væri yfir-
vofandi. Við vildum þvi ekki, að
nein þjóð, og sízt af öllu Þjóð-
verjar, hefði hér neina aðstöðu,
sem gæti verið undirbúningur
undir hernað.
Þetta er sagt í tilkynningu
ríkisstjórnarinnar eins ljóst og
hægt er að segja það í slíkri til-
kynningu.
En það var og annað atriði,
sem skipti miklu máli um þessa
ákvörðun, atriði, sem ég tel rétt
að minna á með nokkrum orð-
um og að ekki megi falla okkur
úr minni. Ýmsir virðast líta svo
á, að það séu einhver sérstök
hyggindi að ræða ekki um þann
þátt þjóðfélagsins, er snertir
stöðu okkar meðal arinarra
þjóða, eins og hún hefir verið
og er. Smáþjóðir verða þó að
gera sér það ljóst, að á flestar
þeirra er litið sem sérstök
hagsmuna- eða áhrlfasvæði ein-
hvers stórveldis. Um þetta at-
riði er hugsað og ráðgert af
stórþjóðunum, einnig að því er
snertir þetta land, alveg eins
fyrir því, þó að við segjum sjálf-
ir ekkert um það, og um flest
þessi mál er einnig berlega rætt
í viðlesnum blöðum og timarit-
um.
Reynslan úr þessari styrjöld
hefir sýnt það og sannað — sem
menn vissu reyndar nokkru ó-
ljósara áður — að öryggi ým-
issa landa getur stafað af því
mjög alvarleg hætta, ef óvin-
veitt erlend ríki fá forréttindi í
nálægu landi. Þjóð getur og
beinlínis stafað hætta af því, að
land, sem liggur nálægt her-
veldí, sé óvarið, sökum þess, að
það getur opnað árásarþjóð, sem
er fljótari til, auðsótta leið til
þess að ná þeirri aðstöðu hern-
aðarlega, sem getur verið ná-
lægum þjóðum alvarleg hætta.
Þannig er þessu háttað með
mörg svæði á yfirborði jarðar,
og við þurfum ekki að vera í
neinum vafa um það, íslending-
ar, að land okkar er eitt þess-
ara svæða, meira að segja eitt
hinna mikilvægustu. Á landa-
Gísli Kristjánsson:
Heima eftir fjórtán ár
t hópi margra dugandi manna og kvenna, er komu
heim með Esju í sumar, eftir margra ára einangrun víðs
vegar um Norðurlönd, var Gísli Kristjánsson búfræði-
kandídat frá Brautarholti í SvarfaðardaL Skömmu eftir
heimkomuna flutti hann erindi í ríkisútvarpið, sem vakti
mikla athygli, sökum glöggskyggni höfundar og röggsemi
í málflutningi. Hefir Tíminn fengið þetta erindi Gisla
til birtingar og fer það hér á eftir.
Hugsað heim.
„Römm er sú taug, er rekka
dregur föðurtúna til“.
Þannig hljóðar hið fom-
kveðna, sem sigilt er og sannast
við og við, þegar einn eða ann-
ar, — sem fyrir löngu eða
skömmu er að heiman floginn —
leitar til æskustöðvanna á ný,
annaðhvort um stundarsakir eða
til langdvalar.
Um undanfarin fjórtán ár
hefi ég dvalið utan ættlands-
ins og ekki séð það síðan ég fór
héðan í ágúst 1931 og þangað
til Esja flutti mig heim, ásamt
svo mörgum öðrum í sumar.
Getur nokkur undrazt yfir því,
að sá, sem verið hefir fjarvistum
um 14 ára skeið, er fullur eft-
irvæntingar eftir því að sjá og
sannreyna, hvað gerzt hefir á
þessu timabili?
Eftirvænting mín var að
minnsta kosti svo vængjuð, að
hún bar hugann langt á undan
Esju. Mér var forvitni á að
kynnast því, sem gerzt heíir og
nú er á stefnuskrá og starfsskrá
fyrir komandi mánuði og ár. Og
það get -ég sagt, að forvitni
minni er ekki svalað ennþá, því
þessi dvöl hér heima hefir að-
eins opnað mér útsýn yfir fáein
þeirra verksviða þjóðlífsins og
athafnalífsins, sem fyrir mér
hafa verið lokuð lönd.
Búizt til heimferðar.
Loksins rann upp sú stund,
sem lengi hafði verið þráð.
Stríðinu létti, svo að hægt var
að hugsa til heimferðar, og
vissulega var annríki í tjaldbúð-
um íslendinga ytra, allt frá þeim
degi og þar til Esja flutti okk-
ur frá strönd meginlands Ev-
rópu og heim á leið.
Við brottförina, og á leiðinni,
skyggði það nokkuð á gleði
ýmsra, að við gátum tæpast
skoðazt sem frjálsir íslendingar,
heldur sem eins konar fangar
undir eftirliti valdsmanna ann-
arra þjóða.
Voru það eftirhreytur styrj-
aldarinnar — eins konar hagl-
él, sem hlaut að ganga yfir höf-
uð okkar, áður en heim yrði náð.
Það var á ýmsra vitorði áð-
ur en af stað var farið, að seint
gekk að afgreiða vegabréfin,
enda þótt sendiráð íslands sendi
þau til erlendu yfirvaldanna
með umsókn um fararleyíi með
tíu daga fyrirvara.
Á síðustu stundu, eða sunnu-
daginn þann 1. júlí, tveim tím-
um áður en leysa skyldi land-
festar, voru þau loksins af-
greidd, eftir langt og strangt
málastapp, sem sendifulltrúi ís-
lands í Kaupmannahöfn, Jón
Krabbe, vissulega á margfaldar
þakkir skilið fyrir að hafa af-
greitt á þann hátt, er raun varð
á. Mætti bæði þetta afrek hans
og mörg, mörg önnur, íslending-
um til gagns og góðs, gefa til-
efni til að við vottuðum honum
þakklæti okkar, helzt með því
að bjóða honum hingað út yfir
hafið til stundardvalar, er hann
senn lætur af öllum opinberum
störfum.
Senðifulltrúi fslands skerst f
mállð.
Hið umrædda mál, er Jón
Krabbe greiddi fram úr, var
vaxið sem nú greinir: Kvöldið
áður en Esja skyldi fara, var
sendiráðinu tilkynnt, að 25
manns úr hópi farþega væru
grunaðir um mök við setuliðs-
menn, njósnara og nazista, ut-
an Þýzkalands og innan, svo að
ástæða væri til að rannsaka þau
Ekki alls fyrir löngu komu á
bókamarkaðinn skáldsögurnar
Ástir landnemanna, eftir amer-
íska höfundinn Gwen Bristow,
Nótt við Norðurpól eftir norska
höfundinn Övre Richter og Fyr-
irheitna landið eftir Stuart
Cloete.
Ástir landnemanna er amerísk
landnemasaga, eins og nafnið
bendir til, og fjallar um land-
nám Louisanafylkis i Bandaríkj-
unum. Það er margþætt saga og
litauðug, þar sem fjöldi persóna
kemur fram á sjónarsviðið. Les-
andinn kemur að þessu landi
lítt numdu, eins og söguhetj-
urnar sjálfar, en I 'ísögulokin er
landið fullnumið og nýr ættlið-
ur tekinn að móta rás viðburð-
anna. Bjálkakofar landnemanna
hafa fyrir löngu vikið fyrir
reisulegum höfuðbólum og við
fljótið hafa risið upp stórir
bæir með margþættu og iðandi
lífi. Lesandinn lifir alla þessa
þróun með söguhetjunum sjálf-
um, en nánust og ógleymanleg-
ust verða kynni hans af Philip
Lorne, ævintýramanninum og
elskhuganum glæsilega, sem
nam ástmey sína brott fyrstu
nótt hennar í nýja landinu, og
Judit, unnustu hans og eigin-
konu. Yfir ástum þeirra og sam-
lífi hvílir heiði heitra tilfinn-
inga og sterkra ástríðna, þótt
eitt sinn beri þár yfir dökkan
skugga.,— Saga þessi er spenn-
andi og skemmtileg aflestrar og
vel til þess fallin að veita hvild
og tilbreytingu frá daglegum
bréfi, sem Bandamenn hafa
gefið út og dreift um víða
veröld, er ísland merkt sem eitt
af hinum allra þýðingarmestu
löndum í, hernaði. Við þurfum
ekki heldur að vera neinir hern-
aðarsérfræðingar til þess að sjá
(Framhald á 6. síðuj
önnum og erli. Hún er hálft
fjórða hundrað blaðsíður í stóru
broti, prentuð á góðan pappír
og snotur að öllum frágangi.
Þýðandi er Þórunn Hafstein, en
útgefandi Draupnisútgáfan.
Nótt við Norðurpól gerist á
nyrztu slóðum. Stórt skemmti-
ferðaskip strandar við Svalbarða
og aðeins fjórir menn komast
lífs af, þrír karlmenn og ein
kona. Tveir karlmannanna bera
þarna þó beinin, en ævintýra-
maðurinn og fullhuginn Jörgen
Bratt og ung og fögur liðsfor-
ingjadóttir lifa af.hinn langa
og stranga heimskautavetur og
eiga afturkvæmt til heimkynna
sinna. Margvíslegar eru þó þær
þrautir, sem þau vérða að þola,
og mjóu munar, að barátta
þeirra og þrautseigja hafi ver-
ið til einskis. En þessum ungu
elskendum auðnast að yfirstíga
allar torfærur og verða aðnjót-
andi þeirrar hamingju, sem
þeim var fyrirbúin. — Þetta er
lipur og skemmtileg saga. Þýð-
andi er Sigurður Róbertsson, en
útgefandi Bókaútgáfa Pálma H.
Jónssonar, Akureyri.
Fyrirheitna landið hermir frá
landnámi Búanna í Suður-Af-
ríku og hinum blóðugu átökum
milli þeirra og frumbyggja
landsins, Kaffanna. Landnem-
arnir geta ekki eitt augnablik
verið óhultir um sig, og grimmd
og blóðþor^ta Kaffanna eru eng-
in takmörk sett. Þetta fámenna,
hvíta samfélag lifir í stöðugri
ógn og öryggisleysi, og það mót-
ar mjög innbyrðislíf landnem-
anna, sem setja eigin vilja og
ástríður ofar öllu öðru. Saga
þessi er að öðrum þræði þrungin
mikilli óhugnan, án að hinum
fjöri og töfrum ungrar ástar.
Hún er vel skrifuð og mjög
spennandi. — Útgefandi er
Draupnisútgáfan.
mál nánar. Var svo fyrir mælt,
að Esja skyldi liggja með alla
farþega úti á höfn í átta daga
meðan rannsókn færi fram.
Við fregn þessari brást Jón
Krabbe þannig, að hann fór
sjálfur tafarlaust upp til Dewing
hershöfðingja og tjáði honum,
að þessi ráðstöfun væri óhæfa,
einkum vegna þess, að nær sjö-
tíu börn væru með skipinu og
fleiri barna væri von um borð,
ef það tefðist.
Komst Jón Krabbe svo langt
með málaleitan sína í því efni að
afstýra þessum vanda, að samn-
ingur náðist um, að í stað átta
daga biðar yrðu sendir menn
með til þess að rannsaka mál-
stað hinna grunuðu á leiðinni.
Þetta er í fáum orðum sagt
innihald þeirrar skýrslu, sem
Krabbe gaf'á sunnudagsmorg-
uninn, klukkustund áður en
Esja átti að fara, er hann kall-
aði okkur tvo farþega, ásamt
Emil Nielsen framkvæmdastjóra
Eimskipafélagsins í Höfn, á fund
til þess að greina frá ástæð-
unum eins og þær lágu fyrir.
Óheppilegur valðsmaður.
Áframhald þessarar sögu er
víst flestum kunnugt, um hana
hefir verið rætt í blöðunum og
manna á milli. Fimm menn úr
hópi farþega voru sendir í land
aftur í Kaupmannahöfn, en
tuttugu voru yfirheyrðir á leið-
inni af Dana, sem þóttist vera
Ameríkumaður og æðsti valds-
njaður á skipinu, en farþegum
fannst vera strákur fremur en
valdsmaður, og var sá af ýms-
um kallaður „Klein Himler“.
Ég var einn í hópi þeirra, er
gera skyldu grein fyrir afstöðu
sinni, en undir samræðunum
varð okkur sundurorða, svo að
Knudsen — en svo hét sá danski
— lofaði að taka mig með aftur
til Englands og þaðan til Dan-
merkur, til þess að standa fyrir
máli mínu þar.
Þegar hann ákærði mig fyrir
samvinnu við njósnara og naz-
.ista, ásakaði ég hann fyrir of-
beldi í garð farþega, einkum
þeirra, er komu frá Noregi, og ó-
virðulega framkomu við ritara
sendiráðsins í Stokkhólmi, en
hann var ^pautaborg til þess að
veita íslendingum aðstoð, og
þar að auki gat ég sannað á
valdsmanninn misbeitingu valds
þess, er hann þóttist hafa um
borð í Esju. Ég var berorður, það
játa ég, og svo hreinskilinn, að
ég sagði skýrum orðum, að frá
mínu sjónarmiði væri hann
verðugur þess viðurnefnis, sem
einhver hafði gefið honum —
„litli Himler“.
Tekið í taumana.
Við skildum í styttingi, og ég
bjóst tæpast við að fá að koma
í land í Reykjavík, enda þótt ég
væri saklaus í þeim efnum, sem
hann ákærði mig fyrir. En allt
fór á annan veg.
Englendingurinn, Thomas
Buck, sem var í hópi þessara
fimm eftirlitsmanna og túlkur
þeirra, mun hafa lækkað gor-
geirinn í manninum.
Ég var kallaður til yfirheyrslu
í anrmð sinn. Þá yfirheyrði
Buch. Fyllsta kurteisi var við-
höfð og spjallað um hitt og
1