Tíminn - 27.02.1947, Blaðsíða 2

2
TlMIXN, fimmtmlaginn 27. febr. 1947
40. blað
Fimmtudagur 27. febr.
Arfurinn
Þekktur erlendur stjórnmála-
maður lét elnu sinni svo um-
mælt, að oft mætti líkja stjórn-
málaskrifum blaðanna við öfug-
mæli. Vafalaust á þessi samlík-
ing iðulega rétt á sér, en þó
hefir þetta sjaldan sannazt bet-
ur hérlendis en þegar stuðnings-
blöð fyrrv. stjórnar eru að
kenna stefnu hennar og störf
við nýsköpun og tala um hinn
glæsilega arf, sem, hún skili í
hendur núv. stjórnar.
Fyrrverandi stjórn fékk betra
tækifæri en nokkur önnur hér-
lend stjórn til að framkvæma
stórfellda nýsköpur^ og skila
glæsilegum arfi. Hún fékk 1300
milj, kr. af erlendum gjaldeyri
til ráðstöfunar. Tekjur ríkisins
og fjárráð ' einstaklinga hafa
aldrei verið meiri. Hér voru
fyllstu skilyrði fyrir stórstígari
og glæsilegri framfarir en nokk-
uru sinni fyrr. og síðar. Niður-
staðan hefir hins vegar orðið á
aðra leið. Af erlenda gjaldeyrin-
um hefir ^ð,eins tæpum fjórða
hluta eða 300 milj. kr. verið ráð-
stafað til kaupa á nýjum skipum
og öðrum atvinnutækjum. Hitt
,allt eða 1000 milj. kr. hefir farið
í súginn. Af framkvæmdum inn-
anl^nds ber langsamlega mest á
lúxusbyggingum og sumarbú-
stöðum gróðamanna, en fisk-
iðjuver, hafnarbyggingar, rækt-
unarframkvæmdir og spítalar
hafa mætt afgangi. Tækifærið
til nýsköpunar hefir m. ö o. ver-
ið eins illa notað og framast er
hægt að hugsa sér, þegar miðað
er við hinar glæsilegu fjárhags-
aðstæður.
Þetta er þó ekki öll sagan.
Eftir er að telja þann fjárhags-
arf, sem núv. stjórn tekur við.
Lausaskuldir ríkisins og ríkis-
stofnana hafa aldrei verið stór-
kostlegri. Fjárlagafnr. er lagt
fyrir þingið með 22 milj. kr.
tekjuhalla og vantar þó á þaðb
útgjöld, svo að„skiptir mörgum
tugum milj. kr. Nýsköpunar-
framkvæmdir mega heita alveg
stöðvaðar vegna fjárskorts.
Bátaútvegurinn ef~ rekinn á
þeim grundvelli, að ríkið ábyrg-
ist mikla hækkun fiskverðsins.
Margir nýjir bátar liggja þó
bundnir í höfn, því að mannafli
hefir ekki fengist. Hin sívaxandi
verðbólga, sem stjórnarstefnan
ýtti undir, hefir þannig komið
fjármálum ríkisins og atvinnu-
veganna í kalda kol, en eflt
hvers konar braskstarfsemi, er
hefir sogað til sín fjármagnið
og vinnuaflið í síríkara mæli
Þeir spádómar, sem Fram-
sóknarmenn héldu frp.m haustið
1944, hafa þannig í ejnu og öllu
reynzt sannmæli. Það hefir
sannast, að fjármálastefnan,
sem Framsóknarmenn beittu sér
fyrir þá og endranær, er hin
sanna nýsköpunarstefna. Hefði
henni verið fylgt, myndu ný-
sköpunarframkvæmdirnar hafa
getað orðið margfallt meiri.
Stefn^, sem var tekin upp 1944,
miðaði hins vegar öll að því að
draga úr nýsköpuninni og auka
hvers konar eyðslu og sukk í
fjárhagsmálum þjóðarinnar.
Hin nýja stjórn hefir ásett sér
að breyta um stefnu frá því, sem
verið hefir, og hefjast handa um
viðnám gegn verðbólgunni og
sukkinu. Það er byrjunarleiðin
til nýsköpunar og viðreisnar.
Erfiðasta torfæran á vegi henn-
ar til að ná þessu marki verður
arfurinn eftir verðbólgustefnu
fyrrv. stjórnar.
Baráttan um iðnskó
Undanfarna daga hefir frum-
varp Hermanns Jónssonar um
iðnskóla í sveit verið til um-
ræðu í efri deild.
Meirihluti iðnaðarnefndar
leggur til að vísa frumvarpinu
frá með rökstuddri dagskráa.
Hafa þeir Gísli Jónsson og Sig-
urjón Ólafsson einkum haft orð
fyrir þeim flokki.
Með frumvarpinu hafa talað
Hermann Jónasson, Hannibal
Valdimarsson, Páll Zóphónías-
son, sem var frsm. minnihluta
nefndarinnar og Björn Krist-
jánsson.
Miðaldaskipulag.
Iðnfræðsla á íslandi er að
formi til með miðaldafyrirkomu-
lagi. Gert er ráð fyrir því, að
nemendur læri hjá meisturum
og vinni hjá þeim í fjögur ár, og
er þar yfirleítt enginn munur
gerður á vandasemi starfslns,
hæfni mannsins eða undirbún-
ingi, né neinu öðru.
Það er óvenjulegt, sem betur
markstíma í skóla? Og eftir
prófið skyldi svo stúdentinn
vinna fyrir lítil laun hjá „meist-
ara“ í sinni grein, málafærslu-
manni, presti, lækni o. s. frv.,
Jafnlangan tíma hjá öllum, og
skyldi þar miðað við það, hvað
embættisnám getur tekið lengst-
an tíma með góðu móti?
Nú vita það allir, áð iðnnám
er oft alls ekki miðað við það,
að nemandinn læri það sem
hann þarf að læra, sem fyrst og
bezt. Þvert á móti er blátt áfram
miðað við það og ætlast til þess,
að meistarinn hafi nemandann
nokkuð af tímanum í snatt og
sendiferðir og ýmis konar þjón-
ustu fjarskylda iðninni.
Á sama hátt gætu læknar vor-
ir látið nemendur slna róa til
fiskjar og hræra steypu fyrir sig
að deginum. Svo gætu þeir feng-
ið bóklegu fræðsluna á kvöldin,
þegar þeir kæmu úr róðri eða
frá steypuvinnu, líkt og iðnnem-
ar fá víða hina bóklegu fræðslu
á kvöldin, þegar þeir koma frá í
Strau.mu.rinn til
Reykjavíkur
fer, að lok námstímans séu mið-
uð við tímalengd eingöngu.
Menn mega ganga undir stúd-
entspróf án þess að hafa komið í
nokkurn skóla. Ef þeir standast
það próf, mega þeir innritast í
háskólann og svo ganga undir
embættispróf þar, svo fljótt,
sem þeim sýnist.
En iðnneminn verður að vinna
4 ár hjá meistaranum. Það er
sama hvort hann ætlar að læra
vélsmíði eða að raka mann,
húsgagnasmíði eða smyrja
brauð.
Það er heldur ekki tekið neitt
tillit til þess, þó að nemandi I
húsasmíði hafi lengi unnið að
húsabyggingum áður en hann
byrjar námið, og sé bráðslyngur
smiður og verkhygginn í bezta
lagi frá náttúrunnar hendi.
Fjögur ár skal hann vinna hjá
meistaranum eins og klaufinn,
sem aldrei Hefir smíðatól séð,
fyrr en hann kemur í námið.
Tvenns konar réttur'.
Hvað vildu menn segja um
hað, að enginn fengi að ganga
undir stúdentspróf fyrr en
hann hefði setið lögbundinn há-
erfiðisvinnu.
Grundvöllur afturhaldsins.
Þær endurbætur, sem orðið
hafa á lðnnámskerfinu í seinni
tíð miða nálega eingöngu að því,
að gera kjör nemans bærilegri
en áður var. En grundvallar-
reglu miðaldakerfisins varð þar
hvarvetna að ríkja.
Fyrst er sjónarmið meistar-
ans, að hann fái ódýrt vinnuafl.
Næst er svo þrengsta stéttar-
sjónarmið. Nemarnir eiga að
sætta sig við fjögurra ára þjón-
ustu við slæm kjör í trausti þess,
að þeir komizt að því loknu inn
í lokaða stétt, sem gætir þess,
að ekki læri iðn sína fleiri en
svo, að tryggt sé, að þeir hafi
alltaf næga atvinnu í þessari
grein, og verði svo sjálfir meist-
arar og auðgist af ódýrri nem-
endavinnu.
Þetta er grundvöllur löggjaf-
arinnar.
Tillögur Hermanns.
Frumvarp Hermanns Jónas-
sonar er borið fram til að bæta
úr vöntun þeirri, sem nú er á
smiðum útl um land. Það er ætl-
ila í sveit
ast til að rekinn sé skóli, sem
taki við nemendum, sem hafa
hæfileika og nokkurra kunnáttu
í smíðum og útskrifi þá éftir tvö
ár, með réttindum, sem þó eru
takmörkuð.
Gegn þessu hefir verið barizt
af mikilli hörku. Það er von.
Hér er hróflað við hefðbundnum
og helgum erfðavenjum aftur-
haldsins og einkaréttindum
meistaranna.
Allt er hey í harðindum.
Það eru óvenjulega fátækleg
rök, sem fram hafa komið gegn
þessu frumvarpi.
Það er sagt, að slíkur skóli
yrði dýr og kostnaðarsamur, frá
honum kæmu ekki nema fúsk-
arar, hann myndi ekki verða
sóttur og fljótlega yrði þess
krafizt að slíkur skóli yrði reist-
ur í hverju héraði, það væri kúg-
un og níöingsskapur að láta
menn læra þar kauplaust, lög
um byggingarsamþykktir leystu
byggingarmál sveitanna o. s. frv.
Andstaðan gagnrýnd.
Gegn þessu hefir verið fært
fram, aö þessi skóli væri aðeins
örlítill liður í öllu skólakerfi
landsins og e. t. v. mætti ná
samkomulagi um að nota ein-
hvern/þann skóla, sem til er.
Tveggja ára nám, miðað við
að nemandinn læri senr fyrst og
bezt, eftir verklegt nám í ung-
lingaskóla,K myndi nálgast al-
mennt fjögurra ára iðnnám hjá
meistara. Benti Hannibal sér-
staklega á þaö, að verklegt ung-
linganám yrði að veita réttindi
til framhaldsnáms og prófs eins
og bóklega námið, ef verklega
deildin ætti ekki að vera fyrir-
litin sem óæðri og við hæfi
hinna ómerkilegri.
Yrði skólinn ekki sóttur, mun
varla verða krafizt að fá fleiri
slíka, en ef reynslan yrði sú,
að þessir skólar þættu ómissandi
í hverju héraði, virðist nú ekki
um of að hefjast handa um
stofnun þess fyrsta.
Um kjör nemendanna hefir
verið bent á það, að dæmi séu til
þess, að iðnnemar eigi að fá,
(Framhald. á 4. síðu)
Þegar ég var ungur var mér
kennt að framleiðslan til lands
og sjávar væri undirstaða efna-
legrar velmegunar þjóðarinnar.
Nú er ’þetta orðið breytt, þvi rík-
issjóður á að geta greitt með
bæði landbúnaðarvörum og sjáv-
arútvegi. Mér var kennt og ég
hefi haldið, að af ljótum munn-
söfnuði lærðu menn að tala ljótt,
og það að vera með vondum og
sjá það sem ljótt er, gerði mann
sjálfan vondan. En nú eru bíóin
látin kenna unglingum og full-
orðnum alls konar klækjabrögð.
En allt þetta og miklu meira
lærist þó hvergi eins vel og í
sjálíri Reykjavík. Enda er hver
króna, sem landsmenn fá milli
handanna, látin ganga margar
hringferðir í Reykjavík. Þangað
vilja allir komast og þar er mest
um skemmtanir og frelsið mest.
Allar telpur, sem ná fermingu,
eru höfuðsetnar af útsendurum
Reykjavíkurfrúnna og langflest-
ar láta til leiðast og berast með
straumnum. Unglingsdrengir,
sem yfir sumarið hafa unnið
sér inn nokkur þúsund, fara
eftir jól til Reykjavíkur og
koma allslausir meö vorinu. Gott
ef ekki þarf að kaupa þá út.
Ráðsettir bændur, kaupfélags-
stjórar, læknar og prestar leggja
allt sitt fé í hús eða annað í
Reykjavík. Þó þeir eignist þar
hús og hafi áður verið vel efn-
aðir á mælikvarða sveitar sinn-
ar, verða þeir nú öreigar, því að
nýja húsið og glingrið er ekki
metið til eignar nema örlítið
brot af því sem það kostaði.
Húsin gæfu þó af sér óhemju
tekjur yajru þau leigð út. Hvern-
ig væri að meta þessar eignir
eitthvað í áttina, sem þær hafa
kostað og tekjur af þeim eftir
því? Nei, það má ekki, því þá
væri ekki eins eftirsóknarvert
að koma fé sínu til Reykjavíkur.
Sparisjóðir úti um land lána
fremur til hitaveitu og húsbygg-
inga í Reykjavík, en heima í
sinni sveit. Jafnvel sumir svo að
unglingar, sem áttu fé sitt
geymt og ætluðu að grípa til
þess geta ekki fengið það. Féð
er fast í braskinu í Reykjavík.
Alltaf heyrist kvartað um
húsnæðisvandræði í Reykjavík,
en það er ekki nema hálfur
sannleikur. Að vísu þurfa sumar
stórar fjölskyldur, sem helzt
þyrftu á góði húsnæði að halda,
að hýrast í kumböldum úti um
holt og hæðir.
En svo eru í miðri Reykjavik
barnlaus hjón og hjón með 1—2
börn sem hafa 2—4 stofur fullar
af alls konar glingri. Væri ekki
betra að leigja þessar stofur út
fólki, sem vantar húspláss. Þá
myndi heimafrúin losna. við að
hirða þessar stofur og þetta drasl
og hún myndi losna við áhyggjur
út af því þó nágrannafrúin
fengi blómsturvasa glerkú o. fl.
Og þær sömuleiðis. En fólk, sem
þyrfti á húsplássi að halda fengi
það og eigendur húsanna fé af
þeim í hóflega leigu.
En hvernig væri nú að allir
þeir sem eru út um allt land
og út um allan sjó, við óarðbæra
framleiðsluvinnu flyttu strax á
næsta ári til Reykjavíkur og
settust þar að. Sumir mundu
búa hjá frændum og vinum.
hinir þá í tjöldum þar til þeir
væru búnir að fá heimilisfestu.
Þá mundi bærinn sjá þeim fyrir
húsplássi og vinnu við húsbygg-
ingar, ritstörf, verzlun allskonar
o. fl. Bara ekki framleiðslu. Þá
þyrfti ekki að vera metingur
milli Reykjavíkur og fólksins í
dreifbýlinu.
Þá þyrfti ekki að lirekja lækn-
ana út i útkjálkaliéruð.
Þá gæti öll þjóðin sameinast
um hagsmunamál Reykjavíkur.
Þá gætu sjómennirnir okkar
(sem oft að vísu hafa fengið
vi^srkenningu og lof í orði en
ekki þykir þó ástæða til að beri
meira ur býtum en t. d. ungling-
ur sem vinnur við að líma á
flöskur og annað hjá áfengis-
verzluninni), skrifað sögu sína
af frækilegri sjósókn og svaðil-
förum.
Þá gæti ríkisstjórn og bæjar-
stjórn tekið föstum tökum á
tóbaks- og áfengissölu og fengi
aldrei ónotaorð utan af landi.
Þá mundu aðeins vera til tveir
(Framhald. á 4. síðu)
llalldór Krisljánsson:
íslenzk bókagerb
og alþýðumenning
Lengi vel var það áhættusamt
starf fjárhagslega að fást við
bókagerð á íslandi. Oft var það
fullvíst fyrirfram, að slíkt gat
ekki orðið annað en fórnarstarf.
Þjóðin var fámenn og fátæk.
Lesendahópurinn lítill og kaup-
getan mjög takmörkuð.
Það er ekki örgrannt um, að
allt fram á síðustu tíma hafi
sumu ráðdeildarfólki fundizt
það ljóður á ráði sumra manna,
að þeir eyddu miklu í bækur.
Víst sagði það fljótt eftir, ef al-
þýðumenn keyptu bækur svo að
nokkru næmi. Dagkaup, viku-
kaup, — jafnvel mánaðarlaun,
voru ekki lengi að hverfa á þann
hátt. En hefðu ekki verið til
margir fátækir alþýðumenn,
sem var bóklestur ástríða og
nautn, svo að þeir leyfðu sér
þann munað'að kaupa bók, ef
þeir nokkuð gátu leyft sér, hefði
alls ekki verið hægt að gefa út
marga góða bók, sem við nú er-
um stoltir af.
Við megum aldrei gleyma
hlutdeild hins almenna, fátæka
lesanda í framför og þróun bók-
mennta og andlegra mennta á
íslandi á liðnum mannsöldrum.
Rit lærdómslistaféagsins, Ár-
mann á Alþingi, Fjölnir, Ný fé-
lagsrit o. s. frv. eru rit, sem eiga
ómetanlega þætti í framför
þjóðarinnar og menningu. Þessi
rit voru ekki gefin út í ábata-
skyni. Þau voru ge(fin út af
mönnum, sem áttu erindi við
þjóð sína, höfðu boðskap að
flytja henni.
Bókmenntafélag íslands var
ekki stofnað af fégróðafýsn. Það
var stofnað til að hefja íslenzk-
ar bókmenntir til vegs, koma
skáldskap og þjóðlegum fróðleik
á framfæri við þjóðina og jafn-
framt að halda lífinu í einhverj-
um rithöfundum og mennta-
mönnum. Áratugum saman
Vknn féagið ómetanlegt starf á
þann hátt.
Steingrímur og Matthías
þýddu ekki öndvegisrit heims-
bókmenntanna og Þúsund og
eina nótt til þesá að verða ríkir
af. Forleggjarar þeirra gáfu
þessi verk heldur ekki út 1 gróða-
skyni. Bæði rithöfundar og út-
gefendur liðinna kynslóða lögðu
stundum meira fé og fyrirhöfn
í bókmenntaafrekin, en þeir
þoldu. Það voru fórnir, sem þeir
færðu íslenzkri menningu.
Nú er þetta orðið breytt. Þjóð-
inní fjölgar og fjárráð manna
aukast. Svo að segja hver einasti
maður, sem hefir löngun til þess,
getur veitt sér nokkur bókakaup,
þó að hundi’að króna bækurnar
séu fljótar að gera skarð í al-
gengar tekjur.
Síðustu ár hefir útgáfa sumra
bóka verió stórgróðafyrirtæki.
Það rpun vera hægt að benda á
einstakar bækur, þar sem gróð-
inn hefir verið um eða yfir 100
þúsund kr. Þetta hefir orðið til
þess, að gróðaleiðin hefir freist-
að margra. Útgáfufyrirtækin
hafa keppzt við að auka fram-
leiðslu sína til að hafa fleiri
bækur til að græða á hvert um
sig. Nýir útgefendur hafa sprott-
ið upp eins og gorkúlur á haugi,
til að auðgast líka á þennan
hátt.
En öllu má ofbjóða og íslenzk-
um bókamarkaði ekki síður en
öðru. Það er dýrt að gerfa út
bækur á íslandi eins og annaö,
og því festa útgefendur stórfé í
bókum sínum. Það er freistandi
fyrir þá að hafa bækur dýrar,
því að arður þeirra er oít meiri
af að selja fá eintök af dýrri bók
en mörg af ódýrri, því að hlutur
þeirra telst í prósentum. Þvl eru
bækur oft seldar eingöngu í
dýru bandi, sem ekki er alltaf
þar eftir vandað. Mun það jafn-
vel ekki dæmalaust að viðhafðar
séu ráðbrellur til að koma upp
kostnaðinum með góðu móti,
þannig að útgefandinn kaupi
handrit og ýmsa þjónustu háu
verði af sjálfum sér, og leggi svo
sina hundraðshluta vísdómslega
og réttlátt of'an á útgáfukostn-
aðinn.
En það er fljótt að snarast, ef
sala bregzt á stórri og dýrri bók.
Vii-ðist margt benda til þess, að
útgefendur séu að verða smeykir
við dýi-ar og vandaðar bækur.
Síðastliðið ár mun hafa verið
greinileg rýrnun í þeirri bóka-
grein og tiltölulega fátt öndveg-
isrita gefið út. í þes stað hefir
kapphlaupið um lítilvægai’a les-
efni aldrei verið harðara en nú.
Það munu nú vera uppi ekki
minna en fimm útgáfuflokkar
með skemmtisögur, sem telja
má yfirleitt til bókmennta, þó
að sumt skipi þar lægstu bekki
og annað sé rusl. Það er e. t. v.
ekki ástæða til aö amast við
slíku. En þó íinnst mér að of
mikið beri nú á því, að bókaút-
gáfa sé stunduð éingöngu af
gróðavon. Það er þá kannske
ekki betra brask en hvað annað.
Það er e. t. v. ekki neitt höf-
uðatxdði í þjóðlífi okkar, eins og
þaf er nú ástatt um fjárplógs-
starfsemi marga, nautn áfeng-
is og tóbaks o. s. frv., þó að
nokkrir menn séu alltaf á þön-
um W1 að finna bækur, sem lík-
legar séu til að seljast vel og
nokkurrar dirfsku og ófyrii*eitni
kenni í auglýsingum þéirra. En
hitt má aldrei koma fyrir, að
hinn lesandi fjöldi eigi allt sitt
ráð undir slíku fólki.
Hér þarf vel að fylgjast með
því sem gerist. Bókagerð og út-.
gáfa á aö vera menningarstarf
eins og verið hefir. Og ef þroski
og dómgreind alþýðunnar bregzt.
ekki er öllu óhætt.
En hér er komið að þýðingar-
miklu hlutverki og skyldustarfi
blaðanna. Þau eiga að leiðbeina
fólkinu um gildi einstakra rifa
og ræða bókmenntir á þann
hátt, að dómgreind fólks og
bókmenntaþi-oska sé styrkur að.
Blöðin mega aldrei ganga á
mála hjá ófyi'irleitnum auglýs-
endum og þau mega heldur ekki
falla í þá freistni að dæma bæk- »
ur eftir flokkslit útgefandans.
Þvi miður eru þessar hættur
báðar til og hafa gert vart við
sig. Það er líka óneitanlega
skiljanlegt að fátækt og skuld-