Tíminn - 06.04.1949, Blaðsíða 5

73. blað’
TÍMINN, miðvikudaginn 6. apríl 1949.
9

Miðvikud. 6. upríl
Hundrað ára í
Þorbjörg Pá
Sérstaða íslands
Við undirritun á sáttmála
'Atlantshafsbandaiagsins flutti
Bjarni Benediktsson utanrík-
isráðherra ræðu af hálfu ís-
lands. Að verulegu leyti fjall-
aði hún um almenn efni, líkt
og ræður flestra hinna ráð-
herranna við þetta tsekifæri.
Sitt hvað var þar vel sagt, en
annað, hefði vel mátt missa
sig, og er þá einkum átt við
kaflann er fjallaði um grjót-
kastið. Sá atburður er íslend
ingum til lítils sóma og var
ástæðulaust að vera að minn
ast hans á þessum stað. -
í ræðu utanrikisráðherr-
an, komu hinsvegar fram át-
riði varðandi sérstöðu ís-
lands, sem vert er að árétta
og undirstrika. Ráðherrann
lét m. a. orð falla á þessa leið:
„íslendingar eru vopn-
lausir og hafa verið vopn-
lausir síðan á dögum vík-
inganna, forfeðra okkar.
Við höfum engan her og
getum ekki haft. ísland hef
ir aldrei farið með hernaði
gegn nokkru landi og sem
vopnlaust land hvorki get-
um við né munum segja
nokkurri þjóð stríð áliend-
ur, svo sem við lýstum yfir,
er vér geröumst ein af
sameinuðu þjóðunum.“
Nokkrar deilur hafa verið
um það, hvort ísland tækist
þær skuldbindingar á hendur
með þátttöku í Atlantshafs-
bandalaginu, að það þyrfti að
hafa her eða ségja öðrum
þjóðum stríð á hendur, ef til
ófriðar kæmi. Af öllum er þó
viðurkennt, að þátttakan
leggi íslandi ekki lagalega
neinar slíkar skuldbindingar
á herðar. Ef um slíkar skuld-
bindingar væri að ræða, væru
þær því eingöngu siðferðileg-
ar, eins og allar aðrar skuld-
bindingar sáttmálans. Jafn-
framt myndi þá gilda um það
sú regla, að hvert ríki hefði
óbundnar hendur til að
meta það sjálft, hvað því beri
siðferðilega að gera í hverju
einstöku tilfelli til þess að full
nægja ákvæðum bandalags-
sáttmálans. ísland hefir með
þátttökunni því hvorki
lagalega né siðferðilega skuld
bundið sig til að gera um-
ræddar ráðstafanir eða nokkr
ar aðrar, er það ekki telur
samrýmast sérstöðu sinni og
þaö ekki vill gera af frjálsum
vilja.
Með frmangreindri yfirlýs-
ingu utanríkiráðherrans hef
þessi sérstaða íslands verið
áréttuð við undirritun samn-
ingsins á þann veg, að það
tekur af öll tvímæli um, að ís
landi ber hvorki lagalega né
siöferðilega skylda til aö hafa
her eða birta stríðsyfirlýsingu
vegna þátttökunnar i Atlants
hafsbandalaginu. Samkvæmt
hefðbundnum venjum nægir
það við undirritun samninga,
sem eru aðeins siðferðilega
(ekki lagalega) skuldbind-
andi, að samningsaðili taki
frarn, hvað hann telji sér ekki
fært að gera eða vilji ekki
gera. Á þessum grundvelli
byggði Alþingi yfirlýsinguna
um sérstöðu íslands, þegar
gengið var í sameinuðu þjóð-
• irnar, og er þó sáttmáli þeirra
meira skuldbindandi en sátt-
dag:
sdóttir
Bein í baki, létt á fæti, snögg í hreyfingum"
„Hin glæsta fjallsýn geðjast’
mér
frá Gilsbakkanum háa,
þar héraðsbyggðin hagsæl
þver
við hrjóstur óbyggð gráa“.
Á æskustöðvum Gunnlaugs
ormstungu, „þar svipstór fold
hóf svein á legg“ hefir nú í
heila öld alið aldur sinn at-
hyglisverð bóndakona. Á unga
aldri var hún prestkona á
Gilsbakkanum háa, en síðar
um langa ævi húsfreyja á
næsta bæ við Gilsbakka,
Bjarnastöðum.
Á árunum þegar afar og
ömmur ýmsra þeirra voru að
fæöast, sem nú eru að veröa
miðaldra — árunum þegar!
fyrstu Ameríkuferðirnar voru Mynd l,essi var tekin af Þorbjörgu
að hefjast fyrir alvöru — á
árinu, sem Kristján IX. kon-
ungur Danmerkur kom fær- tungu
Pálsdóttur fyrir fáum dögum
að vetrinum, en á
andi íslendingum „Frelsis- Bjarnastöðum að sumrinu.
skrá í föðurhendi“ á þjóðhá- Hún er alveg óvenjulega ern.
tíð þeirra á Þingvöllum — þá Hún fer á fætur á morgnana
lét hin unga prestsfrú á Gils- litlu eða ekki seinna en við
bakka söðla jó sinn og reið hin. Spinnur svo eða prjónar
suður fjöll til þess að vera allan daginn, þar til þeir síð-
á þjóðhátíðinni (1874). Munu ustu hátta. Stundum á hátta
þeir nú vera orðnir fáir, sem tíma kem ég til hennar og
einatt svangir, þreyttir, kald-
ir og syfjaðir. Þegar ég var
um 10 ára aldur, bjuggu for-
eldrar minir 3 ár í Múlakoti
í Stafholtstungum. Ég held
það hafi verið fyrsta árið,
sem við vorum þar, að allar
kindurnar voru skornar nið-
ur, vegna kláðans. Pabbi var
oft hingað og þangað að
smíða. Mamma var heima
með okkur 3 börnin. Ég var
elzt, Nonni 4 árum yngri og
Gunna um 3ja ára. Það voru
oft byljir og frosthörkur.
Kýrnar voru tvær. Heyin
voru lítil. Þær voru orðnar
nærri þurrar. Eittiivað var af
hrossum. Mamma var í gegn-
ingunum. Skelfing held ég
henni hafi verið kalt. Hún
var illa klædd til að vera úti
í byljum. Ég man eftir hvað
pilsin hennar voru stundum
klökug og fennt, þegar hún
var búin að sækja vatnið. Ég
fór oftast með henni í fjósiö.
Nonni var í rúminu með
Gunnu á meðan. Éengi var
er hún hefir átt vegna þess
áð vita af útigangshrossun •
um berjast fyrir lífi sínu úti
í vetrarhörkunum.
Tryggð Þorbjargar vio
menn og málefni er órjúf-
andi.
— Mér þykir verst að gete,
ekki sent þér mynd nýtekna
af Þorbjörgu, þar sém hún
var á hestbaki og sat fallega
á gráum hesti. En það hefLv
verið hennar iíf og yndi ao
ríða góðum hesti — alla æf ■
ina og alveg fram að þess-
um tíma“.
Ég sendi þér hér með alveg'
nýteknar myndir af Þoi •
björgu með prjónana sína og’
við rokkinn sinn. — Tóvinn •
an hennar er bæði mikil og’
prýðilega gerð“. ,
Þegar Framsóknarflokkur
I inn hóf baráttu sína fyi’ir ai
i hliða umbótum í þjóðfélag
inu fyrir um 30 árum síðan
var honum sýnd mikil and
I úð, og sterkur andróður va
nær alls staðar hafinn móti
flokknum og stefnu hans og
þeim, sem börðust fyrir
brautargengi hans.
Einkum var þetta sterkt og
,’ábefandi frá „hinni öldruöu
; sveit“ og einkakaupsýslu •
| mönnum um land allt. 'i.
i Borgarfirðinum var þetta a.
I m. k. ekki síður heldur en
, _ _ ,. . . „ , annarsstaðar. Ungir menn
&laÍalm„f™^l“^a>áru hreyfinguna aðallega
| uppi, sem átti all erfitt í því
héraði. Einn af þeirn
geta sagt frá þeirri þjóðhá-
tíð af eigin sjón og heyrn.
En hin unga prestsfrú frá
Gilsbakka, Þorbjörg Páls-
dóttir, er ennþá meðal okkar
og er 100 ára í dag.
Þó aö við Þorbjörg séum
úr sama héraðinu og værum
ekki langt hvort frá ööru í
æsku minni, „þar héraðs-
byggðin hagsæl þver við
hrjóstur óbyggð gráa“, hafði
ég ekki verulega tekið eftir
þessari konu, sem vann sitt
hljóðláta, ómetanlega hús-
freyjustarf uppi við öræfin
okkar. En í s.l. 30 ár hefir mér
verið sérstaklega hlýtt til þess
arar konu, og hafði hugsað
mér að minnast hennar dá-
lítið nú á þessu merka af-
mæli hennar. Hafði ég vegna
þess skrifað æskukunningja
j mínum, greindum og gegnum
| manni, Bergþóri Jónssyni,
j bónda í Fljótstungu, sem er
I tengdasonur Þorbj argar. Bað
ég hann að segja mér ýmis-
legt frá tengdamóður sinni.
Hefir Þorbjörg dvalið und-
i anfarna átta vetur .í Fljóts-
j tungu hjá Bergþóri og Krist-
í inu dóttur sinni.
I En nú hefi ég orðið var
við að ýmsir mætir menn
■ myndu skrifa um Þorbjörgu
I í tilefni af 100 ára afmæli
hennar og get ég því dregið
, mín skrif að mestu leyti í
i hlé. Þó langar mig til þess að
birta hér smákafla úr bréfi
I Bergþórs, sem er að talsverðu
; leyti samtal við Þorbjörgu
íyrir fáum dögum síðan.
Og nú hefir Bergþór og
Þorbjörg oröiö:
„Þorbjörg hefir undanfar-
in 8 ár dvaliö hér í Fljóts-
segi, að frúin hinumegin (þ.
e. dóttir hennar) sé nú hátt-
uö. „Já, þið eruö ekki öll hátt
uð enn. Ég er nú að klára1
snælduna“. Stundum dottar
hún á daginn, þegar hún er
að prjóna. Þá segjurn við
henni að halla sér. „Nei, það
dettur mér ekki í hug“, seg- j
ir hún, „ég vil ekki venja mig
á það“. Ennþá þvær hún1
bakaði á glóð tvær rúgkökur
handa okkur fjórum. Ég
held, að mamma hafi alltaf
tekið í sinn hlut minnsta
partinn. Ekkert smjör, að-
eins mjólkursopinn. Ég man
eftir glerhörðu fiskþunnildi,
sem mamma geymdi lengi
niðri í borðskúffu. Þegar
Nonni bróðir orgaði af sulti,
fékk hún honum oft fisk-
þunnildið. Hann þagnaði. Ég
öfundaði hann. Einu sinni
voru okkur sendar soðnar
þvottinn sinn sjálf. — Oft í baunir i ntlum aski frá
vetui hefir hún þvegiö allan jafnaskarði, auðvitað kjöt-
líkamann. Er henni þá boð-
ið volgt vatn. „Nei, ég vil það
ekki, kaldá vatnið hressir
mikið betur“. — Þorbjörg er
litil kona vexti og hefir allt-
af verið grannholda. Ennþá
er hún bein í baki, létt á fæti,
furðulega snögg í hreyfing-
um, einbeitt á svip og ein-
kennilega litiö hrukkótt í
andliti.
Þorbj örg hlustar talsvert
mikið á útvarp og hefir á-
huga fyrir andlegum mál-
um. En heyrn hennar er far-
in að daprast. Hún fylgist
lausar. Það var nú veizla. Þá
lögðumst við södd og sæl til
hvíldar um kvöldið".
Þú manst eftir þjóöhátið-
inni 1874?
„Já, það man ég nú vel. Þá
var ég 25 ára gömul og var
fyrir þremur árum orðin hús-
freyja á Gilsbakka“.
Fórstu á Þingvallahátíð-
ina?
„Já, ég fór þangað“.
góða héraði. Einn af
stöðum, sem „hin aldraða
sveit“ virtist vera sérstaklega
sterk í, var Hvítársíöan —•
þannig, að um mörg ár fram •
an af var aldrei von á nema
örfáum atkvæðum þaðan a
frambjóðanda Framsóknar ■
manna. En ein kona um 70
ára að aldri var þar strax,
sem alltaf var örugg og allt •
af fylgdist af lífi og sál meö'
framsókn Framsóknarmanna.
Þessi kona var Þorbjörg
Pálsdóttir húsfreyja ái
Bjarnastöðum. Þar var ekk •
ert hik eða kjarkleysi, þó aW
nágrannarnir hefðu aðrar
skoðanir.
Það yljaði okkur um
hjartaræturnar, sem niðri í
héraðinu vorum og stóðum
meira í baráttunni viö’
stundum lítið þakklæti
þeirra, sem við vorum aö
reyna að vinna fyrir, að vita
af þessari öruggu sjötugu
konung níunda?
„Já, ég sá hann og dreng-
^ _ . , inn hans^ hann Valdimar.
með í utvarpinu ef hægt og Það
var laglegur drengur.
skyit er talað. Hún hlustar hann vera lifandi? Ég
oft a fréttirnar, en tapar
Þú hefir þá^seö Knstian ^ æskukonu hið efra, „þar hér
aðsbyggðin hagsæl þver“,
sem tók þátt í sigrum okkar
og ósigrum^af innilegum á-
huga og einlægni hinnar
góðu, víðsýnu konu, sem þá
auövitaö mörgu. Hfln hlustar ^r ’ þS íyrir hálIrl «“ sl5a‘
alltaf á passíusálminn og
alltaf á messur þeirra Jóns
Auðuns, Árna Sigurðssonar
og Jakobs Jónssonar. Hugur
hennar hefir lengi hneigzt
að spíritisma. Ennþá er hún
pólitísk og fylgir eindregið
Framsóknarmönnum að mál
um. ,
— Varstu nú ekki stundum
svöng í uppvextinum? spyr ég
Þorbjörgu. ,,Jú, ég var svöng,
ég var oft hungruð. Þá varð
fólkið aö leggja hart að sér,
þá voru víst flestir oft og
máli Atlantshafsbandalags-
ins.^
Það er sérstaða, sem íslend
ingum ber jafnan að halda
sér fast við: þeir vilja hvorki
hafa her né lýsa öðrum þjóð-
um stríð á hendur. Þessi sér-
staða er eðlileg og sjálfsögð
afleiöing af f>aæð þjóðarinn
ar, sögu hennar og annari að
stööu. Það er þvi vel, að þetta
hefir verið skýrt og greini-
lega markað við undirritun
Atlantshafsbandalagsins. Með
þvi ætti að vera til fulls kveð
inn niður sá ástæðulausi mis
skilningur, að ísland hafi
nokkuð kvikaö frá framan-
greinduai grundvallaratrið-
urn í utanrikismálastefnu
sinni með þátttökunni í At-
lantshafsbandalaginu.
annars ekki mjög skemmti-
legt aö vera þar þá. Ég var
auðvitaö ánægð yfir þvi eins
og allir aðrir, að kóngurinn
skyldi gefa landinu stjórn-
arskrá — og koma meö hana
sjálfur. Mér þótti skemmti-
legra á Þingvöllum þegar
Friðrik 8. kom þanga&“.
söðlaði hest sinn og reið tii
Þingvalla til þess að vera
viðstödd, þegar „frelsi.sskrá»
in“ kom, sem Jón Sigurðsson
og fleiri góðir ísl^ndingar
höfðu barizt fyrir um lang •
an aldur að fá hánda sinni
fátæku og kúguðu þjóð.
Það hefir verið lífsham •
. , ,, . ingja Þorbjargar að geta
Eftir þetta gremagoða við- vargveitt áhugann, æskueid •
1 ■xtI'X KrtwHíni'n’n Hmfiv Unvrv
inn og umbótaþrána í sjálfri
sér, þó að árin fjölguðu ao
baki og séu orðin óvenjulegn
mörg.
Þar er karinske líka ráön -
ingin að einhverju leyti á því,
að 100 ára er hún ennþá
„bein i baki, létt á fæti og
tal við Þorbjörgu bætir Berg-
þór við:
„Ég hefi ekki énn minnt
þig á rikasta og göfugasta
þáttinn í skapgerð Þorbjarg-
ar. En það er hin rika sam-
úð, sem hún hefir haft með
öllum, sem bágt áttu, hvort
heldur voru menn eða mál-
leysingjar. Hún hikaði víst
ekki við að taka bitann frá
munninum til þess að seðja „hin glæsta fjallsýn
þann, sem svangur var. geðjist mér“, veröur hún
Hafði hún það til að vera all sam^ ennjJá meira helllandi
stórtæk og stundum jafnvel tir mannheimum, séyyí „hér
um efni fram. Þá voru . þær *...“
ótaldar andvökustundirnar,
snögg í hreyfingum“.
aösbyggðinni“ hugsjónir og
(FramhalcL á G. siSu),