Tíminn - 16.02.1951, Blaðsíða 3

39. blað.
TÍMINN, föstudaginn 16. febrúar 1951.
3
/ slendin.ga}pættlr
Sextugur: Friðrik
Hinn 17. jan. s. 1. varð Frið-
rik Hansen, kennari á Sauð-
árkróki, 60 ára.
Friðrik Hansen er vinmarg-
ur maður. Fjölda margir vin-
ir hans heimsóttu hann á af-
mælisdaginn til að árna hon-
um heilla. Vafalaust voru
þó hinir fleiri miklu, er heima
sátu, enda veður og færi í
versta lagi. Veit ég til víst, að
allir þeir, er Friðrik Hansen
þekkja, hafa, án undantekn-
ingar, hugsað hlýtt til hans á
þessum tímamótum og óskað
honum allrar blessunar. —
Víst er sá maður vel farinn,
er svo hefur um sig búið í
hjörtum samferðamanna
sinna.
Dagblaðið Tíminn birti hlý-
lega ritaða og góða grein um
Friðrik á afmælisdaginn. Var
þar, m. a., getið ætternis hans
og hins ytra ferils. Mun ég
þar ekki mörgu bæta við.
Hann lauk kennaraprófi
1915. Gerðist síðan farkennari,
fyrst í Torfalækjarhreppi í
Húnaþingi, þá í Staðarhreppi
í Skagafirði. Mér hafa tjáð
gamlir nemendur hans frá
þeim árum, að hann hafi þá
þegar þótt afburða kennari.
Árið 1920 fluttist Friðrik til
Sauðárkróks og varð kennari
við barnaskólann þar. Við
þann skóla hefir hann starf-
að óslitið síðan.
Framan af árum kenndi
Friðrik einatt 8—9 stundir
dag hvern. Og^afnan hefir
kennslutími hans verið ærið
langur. Mundi mörgum þykja
nóg um þvílíkt starf, svo
þreytandi, sem það einatt er,
og eigi vanþörf nokkurrar
hvíldar og hressingar um há-
sumarið. En Friðrik unni sér
ekki hvíldar — og mátti það
raunar eigi heldur. Kennara-
launin lág, en fjölskyldan
brátt stór — og auk þess ein-
att fullt hús gesta, því að þar
hafa híbýlin jafnan staðið
öllum opin. Gerðist Friðrik
vegaverkstjóri árið 1924 og þá
í Skagafirði, 1926 í Stranda-
sýslu og 1928 í Vestur-Húna-
vatnssýslu; þar hefir hann
stjórnað vegagerð æ síðan.
En Friðrik hefir fleira haft
með höndum. — Hann er víð-
sýnn maður og vill hverjum
manni vel. Hann er frjálslynd-
ur og félagslýndur í bezta lagi,
og brennandi áhugamaður
um allar framfarir. Fyrir því
gat ekki hjá þvi farið, að á
hann hlæðust félagsleg trún-
aðarstörf. Tók hann við odd-
vitastörfum á Sauðárkróki ár-
ið 1934, og gegndi þeim til
1946. — Þeir, sem til þekkja,
vita gerzt, hvílíkt starf það
er — sem auka-stari —, er sá
maður verður að inna af
hendi, sem stjórnar málefnum
700—900 manna kauptúns og
hefir allt reikningshald á
hendi. Og ekki verður starfið
auðveldara né óbrotnara fyr-
ir það, að flest er ógert, það
sem gera þarf, en forystumað-
urinn hins vegar framgjarn
og kann því illa, að allt sitji í
sama fari.
Og vissulega sat ekki allt í
sama fari þau árin, er Friðrik
Hansen stýrði málefnum
Sauðárkróks. Hann reisti við
fjárhaginm Hann þeittist fyr-
Hansen, kennari
ir margháttuðum fram-
kvæmdum. Hann markaði
djúp spor í sögu kauptúnsins.
Slíkt er á stundum fljótt að
fyrnast, og í slóðina fennir
fyrr en varir. Sannast mun þó,
er saga Sauðárkróks verður
skráð, að einn merkasti kafli
hennar verður kenndur við
Friðrik Hansen. — En þó að
nú hafi verið breytt um
stjórnarháttu á Sauðárkróki
og Friðrik látið af oddvita-
störfum, þá er ekki svo, að
hann sitji auðum höndum
sem áhorfandi. Á hann sæti i
bæjarstjórn, og víst munu á-
hrif hans þar verða bænum
til heilla, enn sem fyrr.
Friðrik Hansen er tvikvænt-
ur. Fyrri konu sinni, Jósefínu
Erlendsdóttur frá Beinakeldu,
kvæntist hann 1919, en missti
hana 1937, eftir 18 ára ástríka
sambúð. Hún var ágætis kona
og mikill skörungur. Þau hjón
eignuðust 8 börn, 3 dætur og
5 sonu; eru þau öll á lífi og 4
þeirra gift. Aftur kvæntist
Friðrik árið 1942, Sigríði Ei-
ríksdóttur frá Djúpadal í
Blönduhlíð, hinni mætustu
konu. Eiga þau 4 börn.
Friðrik hefir ekki verið einn
um forstöðu hins stóra og
mannmarga heimilis. Þó má
gerla vita, að sá maður, er
séð hefir þvílíku heimili þann
farborða, er hann hefir gert,
muni um fleira hafa þurft að
hugsa en kennslu, verkstjórn
og félagSmál.
Hér að framan hefir verið
lauslega stiklað á nokkrum
merkjasteinum í ævi Friðriks
Hansens til þessa. Má að vísu
af því, er sagt hefir verið,
draga ýmsar ályktanir. Og þó
er mest ósagt um manninn
sjálfan.
Friðrik Hansen var á yngri
árum ágætlega íþróttum bú-
inn, enda ber maðurinn það
með sér enn í dag. Hann er
auðkenndur, hvar sem hann
fer, þessi karlmannlegi, fróði
og föngulegi maður. Hann er
fyrirmannlegur í fasi, beinn í
baki, svipurinn tiltakanlega
heiður og hreinn og merkilega
lítið markaður rúnum mis-
lyndra örlaga. Því að vita má,
að Fr. H. hefir ekki alltaf bað-
að í rósum. Vaíalaust er það
skapgerðin, hinn innri maður,
— andinn, sálin, eða hvað
menn vilja kalla það — sem
mótað hefir hina ytri umgerð,
hinn ytra ijjann, og stendur
hvorugur hinum að baki.
Utan úr heimi
Lifandi þorskur fluttur út
frá Danmörku.
Þó að Norðmenn séu með
mestu fiskveiðiþjóðum heims,
kaupa Oslóbúar lifandi þorsk
frá Danmörku. Til dæmis kom
þangað tankbíll 31. janúar í
vetur með 3600 kg. af lifandi
þorski • sunnan af Sjálandi.
Hafði hann ekið í 17 klst. og
gekk erfiðlegast að viðhalda
súrefni vatnsins enda varð
annar bíll að snúa við á miðri
leið af því að farþegarnir voru
allir andaðir.
Gert er ráð fyrir að þessir
flutningar haldi áfram og
greiða /jrðmenn þorskinn
með dönskum krónum.
★
Ættjarðarást og pils.
ísak Pitman heitir íhalds-
þingmaður einn í Bretlandi.
Hann hefir nýlega í ræðu í
neðri deildinni heitið á brezk-
ar konur og sært þær við föð-
urlandsást þeirra, að ganga í
hlýlegum pilsum. Hann segir,
að hagskýrslur sýni, að elds-
neytiseyðsla hafi vaxið í Bret-
landi hlutfallslega eftir því,
sem tízkan hefir gengið á pils-
in. Þess vegna er það skylda
við föðurlandið, að ganga í
síðum, hlýjum pilsum.
★
Baráttan við engispretturnar.
Alþjóðleg nefnd, sem er skip
uð Breta, Frakka, Indverja,
Belgíumanni og Egypta, hefir
tekið sér bækistöð í Nairobi.
Ástæðan til þess er sú, að
henni hefir verið falið það
verkefni að finna úrræði til
að ráða niðurlögum engi-
sprettufaraldursins. Það er nú
talið, að engispretturnar ógni
afkomu manna á þriðjungi
jarðar eða i Indlandi, Araba-
löndunum og meginhluta
Afríku.
Veturinn 1948—49 var sér-
staklega hagstæður engisprett
unum. Þá var víðast mjög
rigningasamt í framangreind-
um löndum og spratt því á
ýmsum eyðimerkursvæðum
ýmiskonar. gróður, sem jók
mjög fjölgunarmöguleika engi-
sprettnanna. Einkum átti
þetta sér stað i Sahara- og
Gobíeyðimörkinni. Þaðan hafa
undanfarið borizt nýir og nýir
herskarar af engisprettum,
sem valdið hafa stórfelldu
tjóni í nágr annalöndunum.
Skaðsemi engisprettunnar má
m. a. marka á því, að hún
getur étið daglega fjórfalda
þyngd sína.
Getur brúnuð feiti valdið
krabbameini?
Ef unnt væri að vinna bug, af því sem notað er til mann-
á krabbameini í maga væri
hálfur sigur unninn í viður-
eigninni við þann sjúkdóm,
eldis hér á landi?
Nýlega hafa menn farið að
gefa fitutegundum gaum með
sem nú verður flestum að; þennan möguleika fyrir aug-
bana á þessu landi og víðast 1 um. Próf. Roffo í Buenos Ayr-
hvar um hinn menntaða heim. {es ól rottur á svínafeiti, sem
Hvergi í líkamanum gerir hituð hafi verið upp í 350° C.
krabbameinið eins oft vart við Segist hánn hafa fengið fram
sig og í maganum, þar sem J æxlismyndanir í maga dýr-
það er allt að því eins algengt anna, meinlaus skúfæxli
og í öllum öðrum líffærum j (papilloma) í formaganum
samanlagt. Og óvíða er eins og krabbamein í kirtlamagan-
erfitt að eiga við það, vegna ^ um. Aðrir hafa gert svipaðar
þess, að mikill hluti sjúkling-| tilraunir og hafa sumir séð
anna kemur ekki nógu {æxli myndast en aðrir ekki.
snemma til þess að unnt sé j í nóvemberhefti ameríska
að skera það burtu. i krabbameinsfélagsins er rit-
Hvernig stendur á því, að gerð eftir Lane* Blickenstaff
krabbameinið er svo framúr- j og Ivy, þar sem gerð er grein
skarandi algengt í maga? Því {fyrir tilraunum á rottum, með
er fljötsvarað, að orsökina því að gefa þeim brúnaða
vita menn ekki með vissu. En svínafeiti. Til þess að brún-
sennilegast er, að hún sé fyrst ast, þarf að sjóða feitina í
og fremst sú, að í gegnum
magann fer svo margt, og að
meira eða minna slæðist þar
með sem geti framkallað
krabbamein, sé carcinogent,
opnum potti. Fer hitinn þá
upp í 350° og breytist feitin
sýnilega við það fyrir áhrif
súrefnis í loftinu.
í rottunum, sem fengu brún-
sem kallað er. Það, hve (feiti, fundust magabreytingar
krabbamein er miklu algeng- í 37%, en aðeins hjá 5.7% af
ara í maga karlmanna held- j þeim, sem fengu óupphitaða
ur en kvenna, er sennilega (feiti. Breytingarnar voru
ekkert annað en afleiðing af tvenns konar: 1) skúfæxli í
í því, að karlmenn borða meira formaga og 2) sár og blæð-
1 en konur. Enda er krabba- j ingur í kirtlamaganum (kirtla
mein algengara meðal verka- ! maginn svarar til maga mans-
manna heldur en annarra ins). Af 144 dýrum, sem lifðu
í 12 mánuði og 64, sem lifðu
í 18 mánuði, fékk ekkert
krabbamein í maga. Þessar
tilraunir eru þó ekki afger-
andi, því að Roffo segist ekki
hafa séð krabbamein mynd.-
ast fyrr en eftir 22 mánuði
frá því að farið var að gefa
rottunum brúnaða feiti. En
amerísku höfundunum tókst
ekki að halda svo lengi lifi í
sínum rottum.
Þessir sömu höfundar dældu
brúnaðri feiti, bæði svínafeiti
og plöntufeiti, undir skinn á
rottum. Með þessu fengu þeir
krabbamein i einu dýri af 22,
sem fengu brúnaða svínafeiti,
og auk þess 2 önnur æxli, ekki
stétta þjóðfélagsins.
Hvað mundi það þá sérstak-
lega vera í matnum, sem lík-
legt væri til að valda krabba-
meini? Menn þekkja fjölda
efna, sem vitað er að geta
framkallað krabbamein. Fæst
þeirra koma fyrir í manna-
mat, en þó er vitað, að sum
efni, sem notuð eru saman við
mat, eins og t. d. smjörlitur
(dimethyl-amino-azobenzen)
geta valdið krabbameini, en
aðallega í lifur, og einkum ef
B-vitamín vantar i fæðuna.
Ekki er sennilegt, að smjör-
liturinn eigi neinn verulégan
þátt í því hve krabbabein er
algengt í maga hér á landi,
En hvað mundi það þá helzt illkynjuð, en hjá þeim, sem
vera, sem gæti verið hættulegt' / Fraw.fiaid. a 4. sííju)
Sígaretturey kingar
Friðrik Hansen er gáfaður
maður. Hann er og mæta vel
að sér og jaínvigur á ýmsar
greinir. Þó hygg ég hann
mestu ástfóstri hafa tekið
við sögu þjóðar sinnar. Hann
hefir lagt nýjan og skarpleg-
an skilning í ýmis atriði í sógu
íslands. Er skaði mikill, að
hann skuli ekkert hafa skrif-
að um þau efni. Svo má kalla,
að hann kunni Sturlungu
utan að. Munu þar eigi marg-
ir hans jafnokar, nú orðið að
minnsta kosti.
En Friðrik Hansen er ekki
aðeins gáfumaður og mikill
sögumaður. Hann er einnig
skáld, meira að segja lista-
skáld. Fyrir því hefir hann
gert sorglega lítið að því að
yrkja. Verður hann þó ekki
með réttu sakfelldur fyrir það,
því að hann hefir löngum haft
annað að sýsla. — Hann er
fljótur að yrkja, þegar andinn
kemur yfir hann. Þó minnist
ég þess ekki, að hafa heyrt
eða séð lélegt ljóð eða hnökr-
ótt frá hans hendi. Hjá hon-
um haldast í hendur hárnæmt
fegurðarskyn og frábær vand
virkni. Mætti margir öfunda
hann, þeir er nú yrkja ljóð á
íslenzka tungu — og telja sig
(Framhald á 7. síðu.)
Nýlega skrifaði nafnkunn-
ur læknir grein um krabba-
mein, sem hann birti í riti
krabbameinsfélagsins s. 1. ár.
Greinin kom líka út í Tíman-
um. Læknirinn færði gild rök
fyrir því, að krabbamein staf
aði, meðal annars, frá sígar-
ettureykingum. Hann sýndi
fram á að útbreiðsla krabba-
meins hér á landi hefði auk-
izt að sama skapi og sígarettu
reykingar.
Engin ástæða er að rengja
orð læknisins, enda sanna töl
urnar> .sem hann nefnir í
þessu sambandi, að hér var
far:ð með rétt mál.
Oft eru menn seinir að taka
til greina það, sem læknar ráð
leggja um verndun heilsunn-
ar fyr en um seinan, að hún
er töpuð. En þá sakna menn
hennar fyrst og heimska sig
fyrir vanræksluna. Og skynja
þá, að enginn veit hvað átt
hefir fyrr en misst hefir.
Sígarettureykingar hafa
farið hraðvaxandi hér á landi
í seinni tíð, bæði hjá körlum
og konum. Kvenþjóðin fær
því, engu síður en karlmenn,
sinn drjúga skerf af krabba-
meini, er stafa frá tóbaks-
reykingum. í þessu sambandi
má benda á ósið. sem mjög
er algengur hjá fólki og gerir
s'tt til að útbreiða tóbaks-
nautn, það eru sígarettugjaf-
irnar. Þó að sumir menn séu
að upplagi nízkir eru þeir
ekkert annað en greiðasemin
sjálf, þegar um tóbaksnautn
er að ræða. Hvar sem nokkrir
menn eru komnir saman,
rétta þe’r gjafasígarettur í
hvern sníkjandi munn, sem
þeir ná til. Og víst hafa karl-
menn með þessari greiðasemi
kennt mörgum konum að
reykja sígarettur, og stutt að
útbreiðslu krabbameins.
í hverri sígarettu er ofur-
lít'll vísir að ólæknandi sjúk-
dóm. Hún er því engin vina-
gjöf. Sá, sem býður kunningja
sínum sígarettu, veit ekki
hvað hann er að gera. Hann
skilur ekki að reykingar geta
verið he'lsuspillandi. Karl-
menn ættu því að leggja nið-
ur sígarettugjafir, og kven-
fólk að neita að taka við sllk-
um gjöfum, ef þær standa til
boða.
Vel má nefna aðra greiða-
semi hjá fólki. Það er sætinda
gjafir til barna og unglinga.
Þær mættu leggjast niður
með öllu. Flestir vita nú orðið,
að sæt'ndaát barna veldur
tannsýki o. fl. sjúkdómum.
B”S i > Rs.