Tíminn - 27.01.1952, Qupperneq 4

4.
TÍMINN, sunnudagínn 27. janúar 1952.
22. bíað.
Þaö var vel til fundið hjá
bókaútgáfu Menningarsjóðs
aö gefa út Alþingisrímurnar
raeð skýringum. Alþingisrim-
urnar eru enn vinsælar og
munu verða það, enda vel
kveðnar og snjallar aö hugs-
un og formi. En eftir því sem
tímar líða verður erfiðara
fyrir iesendur að átta sig á
því, hvar fiskur liggur undir
steini og njóta fyndni þeirr-
ar og sneiöa, sem víða leyn-
ast í tvíræðu máli rímnanna.
Fyrir þessari útgáfu rímn-
anna er alllangur formáli
eftir Jónas Jónsson frá
Hriflu. Það er ritgerð um það
hvernig rímurnar hafi orðið
tii og greinargerð um þá
menn, sem gerðu þær. Rit-
gerð þessi er vel skrifuð og
góður fengur að henni. Það
er ekki hennar ætlunarverk
að skýra einstök atriði rímn-
anna, heldur er þar fjallað
um skáldskap þeirra al-
mennt. Sums staðar eru þó
hugleiðingarnar fremur
skrýtnar eins og þegar talað
er um tvíræða vísu, „þar sem
svo er hagað búningslýsingu,
að fjaðurhatturinn, embættis
tákn landshöfðingjans, get-
ur hækkað eða lækkað þann,
sém ber hann:
Hvíti fjaðurhatturinn
háan lágan gerir“.
Þetta eru óþarfir hugarór-
ar. Blaktandi fjaðurhattur ]
getur hvorki gert hávaxinn
né háttsettan mann lágan,1
enda var Magnús landshöfð- 1
Ingi ekki mikill vexti og má!
hér minnast þessarar gömlu
vísu:
Landshöfðinginn líkar mér
að láta hann ganga farinn
veg,
engihn maður á honum sér
að liann geti meira en ég.
Hvíti fjaðurhatturinn ger-
ir það að verkun að hinn lá-
vaxhi maður sýnist hærri en
ella og þetta tigna höfuðfat
gerir hinn hversdagslega
mann háan aö tign.
Þá er fullmikið gert úr hlut
leysi rímnanna. Að vísu er
þess að gæta, að Valdimar Ás
mundssón mun hafa hallast
meira að Valtýskunni frá því
rímurnar fóru að birtast,
enda Ijóst að síðustu rímurn-
ar fjórar eru ortar af henn-
ar manni. Heimastj órnar-
mennirnir Lárus H. Bjarna-
son, Hannes Hafstein, Arn-
ljótur Ólafsson og Tryggvi
Gunnarsson flytja kosninga-
ræður, sem eru þeim til
spotts. Hermann Jónasson er
mjög hræddur og Klemens
Jónsson látinn ná kosningu
vegna þess, að hann var inn-
heimtumaður ríkisins.
þinggjaldanna minntust
margir,
meintu „liðun“ helztu
bjargir“.
Guðjón Guðlaugsson er lát
inn snúast á sveif með lands
höfðingja af eiginhagsmuha-
von. Þannig er „hlutleysið" í
garð heimastjórnarmanna í
síðustu rímunum.
-Þrátt fyrir þessi missmíði
er þó ritgerð Jónasar bæði
fróðleg og skemmtileg og bók
arprýði.
Aftan við rímurnar eru svo
skýringar eftir Vilhjálm Þ.
Gislason. Segist hann hafa
gert sér far um að vera sem
stuttorðastur. Þó er þarna
ýmislegt, sem lítið kemur Al-
þingisrímunum við beinlínis,
svo sem lýsing á þingveizl-
um 1849, 1775 og 1662 og má
Alþingisrímnaútgáfan nýja
nefna fleiri dæmi slík. Ann-
ars er ekki því að neita, að
margs geta menn orðið vís-
ari af skýringum Vilhjálms.
En þær eru þó svo gloppótt-
ar, að engan veginn er sam-
boðið Menningarsjóði og út-
gáfu hans. Stundum geiga
þær nokkuð fram hjá því sem
lesandann vantar að vita.
Tökum til dæmis þessar vís-
ur:
Krókinn vildi af kappi maka
kvennaljóminn Indriði;
þegar átti til að taka,
tómhljóð var í skúffunni.
„Sverð og bagal“ sinn hann
reiddi,
sorglega brást hans fara von;
út er þingið auðinn greiddi
Einar hlaut hann Gunnars-
son.
Þetta er skýrt svona:
„Kvennalj óminn Indriði:
I. Einarsson skáld og revisor,
og er átt hér við endurskoð-
unarstörf. Leikrit hans Sverð
og bagall kom út þetta ár,
1899. Indriði var um þessar
mundir yfirmaður Góðtempl
arareglunnar. Einar Gimn-
arsson, seinna blaðamaður og
útgefancti, stofanndi blaðs-
ins Vísir“.
Hvert veit nú af þessu
hvaða fjárbeiðni Indriða var
synjað og hvað „auð“ þingið
greiddi Einari Gunnarssyni?
Auðvitað átti skýrandinn að
segja það. Hitt kom þessu
máli lítiö við, að Indriði var
þá stórtemplar.
Annars staðar er alveg
gengið fram hjá því, sem
skýringar þarf. Við kosninga-
ræðu Hafsteins er eina skýr-
ihgin sú, að „Ég á órótt ólgu-
blóð“ er orðatiltæki úr einu
kvæði H. Hafsteins." (Menn-
ingarsjóður virðist hafa tek-
ið upp þann sið að gera nafn
ið Hafstein óbeygjanlegt). En
í vísunni er Hafstein látinn
segja, þegar hann er að gera
Hornstrendingum ljósa hætt
una af því að styðja Valtý:
En ef þið hans eflið lið
eða fylgið honum,
danskir verðið þrælar þið
þá á galeiöon’um.
Sonum verður skipað skjótt
að skjóta feður sína;
þá mun dauðans næðings-
nótt
nista ættjörð mína.
f '
Sú saga komst á kreik, að
Hannes hefði ógnað mönn-
um með herskyldu ef réttar-
staöa íslands yrði eins og
Valtýr vildi. Um þá sögu
ætla ég að hafi orðið blaða-
skrif, þó að mér sé nú ekki
tiltækt að vitna nánar til
þess, en vitanlega leita vís-
urnar að þessari sögu og verð
ur þeirra ekki notið nema
það sé vitað.
Um kosningarnir á Strönd-
um hefir Vilhjálmur þetta
eitt að segja:
„Ingimundúr í Snorra-
tungu, sem bauð sig fram
móti Guðjóni á Ljúfustöðum
á Ströndum, var merkis-
bóndi“.
Hér hefði mátt geta þess,
að þessi merkisbóndi var Ingi
mundur Magnússon, sem
iengi bjó síðan í Bæ í Reyk-
hólasveit. En í vísunum eru
þessi erindi:
Knéskít Guðjón hraustur
hlaut, svo hennir sagan,
fyrir ungum Ingimundi.
Eííir Uiílldér Kristjánssou
óglatt varð þá mörgu |
sprundi.
Aftur hófst nú orustah, sem
allir muna;
eftir langar eggja — hviður
Ingimundi þrældi ’ann niður.
I
- I
I
Myndi þetta ekki lúta að
því, að kosning í Stranda-
sýslu var endurtekin? En nið
urlag fyrri vísunnar sag'ði
maður úr Strandasýslu mér
einu sinni að lyti að kvenna-
málum Guðjóns. j
Ekki er að sakast um það, ’
þó að þess sé ekki getið, að
1 „orðatiltækið“ „með elli
bleika óskefldur til Hildar
leika“ er tekið úr Úlfarsrím-
um. Hitt er lakara þegar sagt
er, að orðin um vöðuselinn
eigi að vera skens upp á svip
og fas Hermanns á Þingeyr-
um. Hitt hugði ég, að þau
lytu aö því, aö deilur voru
um löggjöf um selaveiði ogi
inunu selir hafa orðið frið-!
aðir að vissu marki um
þetta bil. í annan stað var,
Hermann drykkjumaður, svo
sem sagt er í ágætri minn-
ingargrein um hann eftir
Sigurð skólameistara Guð-
mundsson, enda segir vöðu-
selurinn: „Dauf mun vistin
þykja þér á þurru landi“ og
„á því vota áttu heima“. Þó
að eflaust sé votlent á Þing-
eyrum er önnur dýpri merk-
ing í þessum orðum.
Um séra Ólaf Ólafsson er
þessi skýringargrein:
„Séra Ólafur er látinn
kalla sig þarfasta þjóninn af
titli bókar, sem hann hafði
sjálfur gefið út um hesta og
dýravernd“. Hvað á aö gera
við þarfasta þjóninn?“
„Hvernig er farið með þarf
asta þjóninn?“ hét fyrirlest-
ur séra Ólafs, sá sem ég las
ungur, en vel má vera að
hann hafi verið prentaður á
kostnað höfundar síns.
Vel heföi mátt geta þess i
sambandi við ræðu Tryggva
Gunnarssonar ,að hann þótti
kvenhollur. Það lét Klemens
Jónsson sér sæma að segja
berum oröum í ævisögu hans
í Andvara. Aö því lúta þessi
orð:
Mig var á úr meyjaskara
mörgu sinni bent.
Heimastjórnarmennirnir í
i þessum kosningum eru látn-
ir hrósa sér af því, sem þeim
þótti helzt til lýta og ámælis.
Lárus hælir sér til dæmis af
vörninni, þegar ísfirðingar
rassskeltu hann. Og í sýslu
Skúla Thoroddsen skildist
ýmsum að sneitt væri að
skiptaráðanda í þessari vísu:
Mitt skal öllum opið hús,
engum mungát banna;
ég skal vera faðir fús
f öðurleysingj anna.
Lárus talar líka djarft um
það, að hann skuli svara með
stöku og Hannes Hafstein
hafi kennt sér að yrkja hag-
lega í blöðin, en alltaf þótti
Lárus stirðkvæður.
Vel hefði líka mátt geta
þess við fjórðu vísu, þar sem
Skúli Thoroddsen er fyrst
kynntur, að það er hið ramm
asta háð, þegar kveoið er:
Óspar var á eigið fé,
ættlands sjóðum hlífði me§t.
Þó að sagt sé frá þessu öllu
þyrfti ekki þar með að leggja
neinn dóm á það, hvað hæft
væri í hverju einu, sem sagt
var. Rímurnar byggjast á því,
sem á kreiki var, og á því
skiljast þær.
Hér verður senn staðar
numið viö þessar upptalning-
ar. Þetta á að nægja til þess
að finna þeim orðum stað, að
skýringarnar séu misheppn-
aðar og gloppóttar. Þó skal
bæta hér við tveimur dæm-
um úr skýringum yfir
„skáldamál, heiti og kenning
ar“. Þar segir að Ómaskar sé
ófriður. Hins vegar er Ylfings
sker sverð og Löndungs glöð
er lika sverð. Nú er Ómi Óð-
inshleiti eins og Ylfingur og
Löndungur, en það eins og
skýrandanum hafi fundizt
eölilegra að hinir blómum
skrýddu kappar hafi borið ó-
friðurinn en vopnin fyrir
sóma frúarinnar.
Þá segir að drakon sé skip
en það orð kemui' fyrir í
þessu sambandi:
Hetjur taka Heljar ró,
af hafi drakon mikill fló;
sá nam skaka kjaft og kló,
koniaki á herinn spjó.
Ærtist Hildur áköf þá,
yfir sig skildi Valtýr brá;
orkufyllda kempan kná
konjakk vildi ekki sjá.
í fornum sögum er oft sagt
frá finngálknum og flugdrek
um. Galdrakindur ýmsar
áttu það til að bregða sér í
drekalíki, fljúga í lofti og
spúa eitri yfir lið óvinanna.
Rímnaskáldið hefir hér ber-
sýnilega þessa mynd í huga.
Valtýr bregður yfir sig skildi,
eins og var gamallt ráð til að
verjast slíkum eiturspýjum.
En hér er líka verið að lýsa
baráttu manns, sem ekki læt
ur glæsilegar drykkjuveizlur
á sig bíta. Ég hefi heyrt þá
skýringu, að drakon sá hinn
mikli sé Jón Vítalín, maður
frúariirnar. Víst var hann
kunnur að því að þykj a kunna
að dorga valdsmenn með því
að veita þeim vín, en ekki
kann ég samt að segja eins
og er, hvort þessi skýring
gæti verið rétt. En allt slíkt
ætti að athuga.
Nú ættu menn um allt land
að láta koma fram sínar
skýringar og sinn skilning á
einstökum atriðum Alþingis-
rímnanna. Ég tel víst að
Menningarsjóður þægi slikar
bendingar með þökkum. Úr
þeim mætti svo vinna síðar.
Hitt er alls fjarri að enn hafi
Á.lþingiárímurnar fengið þá
meöferð sem þeim sæmir.
Þorsteinn Erlingsson mælti
spámannleg orð er hann kvað
um höfund þingrímnanna:
Margir leggja á leiðin sín
legstein þyngri og meiri
en ef að týnist þúfan þín
þá verður hljótt um fleiri.
Enn þarf að gera meira til
þess, að almennir lesendur
hafi full not þessara ágætu
rímna.
H. Kr.

Rafmagnstakmörkun
Álagstakmörkun dagana 26. jan.—2. febrúar
frá kl. 10,45—12,15.

Laugardag 26. jan. 3. híuti.
Sunnudag 27. jan. 4. hluti.
Mánudag 28. jan. 5. hluti.
Þriðjudag 29. jan. 1. hluti.
Miðvikudag 30. jan. 2. hluti.
Fimmtudag 31. jan. 3. hluti.
Föstudag 1. febrúar 4. hluti.
Laugardag 2. febrúar 5. hluti.
Vegna mikillar notkunar síðdegis, má búast við því að
takmarka þurfi rafmagn þá einnig og ef til þess kemur,
verða hverfin tekin út eins og hér segir kl. 17,45—19,15:

Laugardag 26. jan. 1. hluti.
Sunnudag 27. jan. 2. hluti.
Mánudag 28. jan. 3. hluti.
Þriðjudag 29. jan. 4. hluti.
Miðvikudag 30. jaiiu 5. hluti.
Fimmtudag 31. jan. 1. hluti.
Föstudag 1. febrúar 2. hluti.
Laugardag 2. febrúar 3. hluti.
Straumminn verður rofinn skv. þessu þegar og ’■
að svo miklu leyti sem þörf krefur. I"
$
SOGSVIRKJUNIN. «:
■.V.V.W.'.V.V.V.V.V.V/.V.V.VV.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V
■AV/A^V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V/.V/.V.V.W.V.VJ
ÍTILKYNNING
í frá Mentamálaráðf íslatids:
v Umsóknir um fræðimannastyrk þann, sem veittur er
í; á fjárlögum 1952, verða að vara komnar til skrifstofu
■; Menntamálaráðs fyrir 1. marz n. k. Umsóknum fylgi
skýrslur um fræðistörf umsækjenda síðasltðið ár og
hvaða fræðistörf þeir ætla að stunda á næstunni.
I
V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.V.VV.VA