Tíminn - 01.04.1955, Blaðsíða 11

Tíminti
Aldarafmæli frjálsrar verzlunar á ísandi.
11
því til framgangs fyrirtæk-
isins.
fundur sá haldinn, sem ráð-
gerðu rhafði verið( og ég hefi
nú skýrt frá.
Þessi fundur var fjölmenn
ur. Tíminn var haganlega
valinn, tíð og færð góð, og
áhugi manna fyrir málefn-
inu hafði stórum aukizt og
útbreiðst, frá því um haust-
ið, og það, sem mest var um
vert, að hinar beztu stoðir
voru nú runnar undir það.
Hin fyrsta gerðabók kaupfé-
lagsins var nú tekin upp og
mun hún bera með sér, hvað
fram fór, þó skal drepið á
það, sem ég man:
Lagafrumvarpið var lítið
rætt. Um það man ég ekki
fullglöggt, hverjir höfund-
arnir voru, eða hvort nokk-
ur annar en Jón á Gautlönd-
um ieit á uppkast mitt. Að
lögunum samþykktum var
valin stjórnarnefnd. Einum
rómi var til formanns kjör-
inn dbrm. Jón Sigurðsson \
Gautlöndum, og lít ég svo á,
sem fleiri gera, að Kaupfé-
lag Þingeyinga hafi með því
vígst þeirri hamingju, er
aldrei hefir yfirgefið að. og
sem eg vona að ekki geri það
enn um langan tíma.
Á fundinum voru hluta-
bréfin undirskrifuð af félags
stjórn og þeim útbýtt í allar
áttir. Pöntunarskrárnar frá
sveitunum voru nú allar
komnar, í einu og sama
formi, og skyldi gerast úr
þeim ein aðalskrá, til út-
sendingar.
Á þessum fundi réðist ég
til allra framkvæmdarstarfa
fyrir félagið, sem ég sá þó að
hlaut að hafa mikiö og
margt í för með sér, svo sem
það: að leggja niður búskap
á mikilhæfri jörð og flytia
til Húsavíkur; því þó ekki
gæti til fulls oröið af þeim
flutningi fyrr en hús væri
komið upp, varð að koma að
því, ef allt gengi þolanlega
fyrir mér og félaginu. — Ég
sá ekki undanfæri.
Ekki örlaði á því hjá
nokkurum manni, svo ég
vissi til, að hann vildi tak-
ast þetta starf á hendur.
Sú óttaþrungna alvara,
sem, viðtengd áhugann, lá í
loftinu umhverfis mig, —
um framtíð mína og félags-
ins —, risti djúpt hjá mér i
þessum orðum Jóns föður-
bróður míns á Þverá:
„Mikið tekst á hendur
frœndi minn!“
Ræðan var stutt, enda
man ég hana gleggst frá
fundinum.
Annað er það, í heimferð
minni daginn eftir, sem mér
er eins minnisstætt.
Leið min lá yfir Laxá, og
ekki vegur að komast það,
nema á skíðum yfir linfrosna
jakastýflu. Fylgdarmaður
minn var reyndur að óvar-
færni í ferðum, og mér leizt
miður vel á förina. Mér líð-
ur seint úr minni, hve hrylli-
leg var sú hugsjón, aö ná-
lægt 400—500 krónur, sem ég
liafði í vösunum frá fundar-
mönnum, upp í vörupantan-
ir, hyrfu þarna niður með
mér, og má ske til eyðilegg-
ingar fyrirtækinu.
• Ég veit hvað ég hefi orð-
ið feginn að standa á hörð-
um austurbakka árinnar.
Og þetta hvarflar nú fyrir
mér sem draumspá, en ráðn-
ing mín er þannig: Jaka-
leiðin hefir máske verið 30
faðmar. Það hefir löngum
litið tvísýnt út með fjárhag
félagsins á hinum 30 starfs-
árum þess, — straumiða und
ir. Á þessum dögum hefir
ráöizt breyting á lögum fé-
lagsins, og su*nu, sem aldrei
hefir breytt verið fyrri, t. d.
inngönguskilyrðinu. Þetta
bendir til þess, að félagið
hafi nú fastara undir fram-
göngu sínni en áður, eins og
ég komst með fyrstu sam-
lagspeninga þess á bakkann
21. Febrúar 1832.
Með þeirri alvarlegu ósk
og von, að ráðning mín reyn
ist rétt, og hlýjum hug til
þeirra, sem, fyrri og seinna,
hafa unnið að því og vinna
að því í einlægni, skal ég nú
enda þessar línur. Þær urðu
fleiri en ég ætlaði að þyrfti,
til þess að tengja saman
þessa drætti úr djúpi endur-
minninganna, sem ég hefi
strikað undir, þeir hverfa
mér seinast.“
*
Selstöðuverzlanirnar höfðu
verið að mestu einráðar um
verzlunina, þar til verzlun-
arféélögin, sem áður voru
nefnd, kornu við sögu. Þegar
þau féllu úr fatinu, varð
það til þess að auka verzlun
hinna erlendu verzlana að
nýju.
Kf. Þingeyinga var því
stofnað á mjög heppilegum
tíma, til þess að halda áfram
sókninni, þegar eldri félög-
in urðu að láta undan síga.
Með stofnun Kf. Þingey-
inga var stigið gæfuríkt
spor fyrir framtíðarheill sam
vinnustefnunnar í landinu.
Þegar verzlunarstjóri
dönsku verzlunarinnar á
Húsavík sá, að samtök bænd
anna í héraðinu voru líkleg
til lífs, en ekki aðeins dæg-
urfluga, eins og margir
höfðu haldið, sagði hann fé-
laginu stríð á hendur. Voru
það eðlileg viðbrögð hús-
bóndaholls marms, vegna
fyrirtækis, er hann yeitti
forstöðu. Leikurinn var ö-
jafn. Annarsvegar var fjár-
sterkt, gamalgróið fyrir-
tæki með alla aðstöðu betri,
að því undanteknu, að til-
gangur þess var sá að græða
sem mest fé handa erlend-
um eigendum, án tillits til
afkomu héraðsins. Þar að
auki fylgdi þessari verzlun,
eins og öðrum selstöðuverzl-
unum, ýmsir gallar á um-
gengnismenningu og verzlun
arsiðferði. Var það arfleifð
eldri tíma.
Hinsvegar var félagsskap-
ur eignalítilla bænda, sem
hvorki áttu stofnfé að heit-
ið gæti, né reynslu í verzl-
unarrekstri. Þess styrkur lá í
óvenjulegum samtakamætti
og vilja til að sigra og verðá
óháður valdi verzlunarinnar.
Stríðið þjappaði félags-
mönnunum fastar saman,
og lauk með algerðum sigri
þeirra.
Brátt voru önnur kaupfé-
lög stofnuð að fyrirmynd
Kf. Þingeyinga, einkum á
Norðurlandi.
Framanaf voru félögin
rekin sem pöntunarfélög, en
höfðu ekki opna, sölubúð.
Sum þeirra tóku þó fljótlega
upp söludeildir, en héldu
einnig pöntunarstarfsemi
áfram.
Kaupfélag Eyfirðinga tók
uop Rochdale fyrirkomulag-
ið 1906, og úr þyí önnur fé-
lög að þess dæmi. Við þá
skipulagsbreytingu efldust
félögin mjög, og samkeppni
þeirra við selstöðuverzlan-
irnar varð umfangsmeiri en
áður, einkum eftir að þau
fóru að byggja sláturhús,
koma á gæðamati á land-
búnaðarvörum, svo að þær
urðu útgengilegri á erlend-
um mörkuðum heldur en áð-
ur hafði þekkst.
Þúóðhátíðin 1874, þegar
landið fékk löggjafarvald og
fjárforræði, hafði mjög
vekjandi áhrif á hugi
manna. Litið var til framtíð-
arinnar bjartari augum en
áður. í Þingeyjarsýslu var
margt fróðleiksfúsra ungra
manna; þeir urðu hrifnir af
hinum frjálslyndu stefnum,
sem þá voru að ryðja sér til
rúms í álfunni. Og þegar þeir
kynntust því, sem gerðist í
samvinnumálum nágranna-
landanna, hafði sú þekking
samskonar áhrif á hugi
þeirra eins og gróðrarskúr á
valllendi á heitum vordegi.
Samvinnan varð þeim hug-
sjón, sem þeir urðu að vinna
fylgi meðal fólksins í land-
inu. Til þess að létta það
verk og styrkja aðstöðu
kaupíélaganna, álitu þeir
nauðsynlegt að félögin stofn
uðu samband sín á ntilli, Þeir
gengust því fyrir sameigin-
legum fundi kaupfélaga, sem
haldinn var á Akpreyri 9.
júni 1892. Tilgangur fund-
arins var að koma á sam-
bandi og samvinnu milli fé-
iaganna á Norður- og Aust-
urlandi. Fundurinn var hinn
merkasti og gerði ýmsar
samþykktir um hagsmuna-
mál og samvinnu félaganna.
Næsti fundur var haldinn 1
Reykjavík 26. júlí 1893.
Ræddi hann lagafrumvarp
fyrir væntanlegt samband,
um vöruvöndun og gæðamat
vara, ásamt ýmsu fleiru.
Sendi og félögunum áskor-
un um að gerast aðilar að
sambandsstofnun o. fl.
Hann ákvað næsta fund,
er alþingi kæmi næst sam-
an. Sá fundur var haldinn
1895 í Reykjavík. Þá var
stofnað fyrra sambandið,
Þingmannasambandið svo-
kallaða. Þetta samband varð
skammlíft, en þó mikilsvert.
Það stóð að útgáfu „Tíma-
rits kaupfélaganna“, er kom
út 1896 og 97. Birti það
merkar greinar um framtíð-
arfyrirkomulag félaganna.
20. febrúar 1902 var stofn-
að samband þingeysku fé-
laganna. Þetta samband hef-
ur dafnað til þess dags og
orðið kaupfélögunum ómet-
anleg lyftistöng í þróun
þeirra og störfum.
Samtímis því, sem kaup-
félögunum fjölgaði og al-
menningur í vaxandi mæli
öðlaðist skilning á mikilvægi
samtakanna fyrir eigin af-
komu, drógust selstöðuverzl-
anirnar saman og týndu töl-
unni, þar til sú síðasta hætti
1933.
Hallgrímur Kristinsson var
kaupfélagsstjóri Kf. Eyfirð-
inga frá 1902, og þar til hann
varð forstjóri Sambandsins.
Það varð hans hlutskipti að
byggja upp bæði þessi mesfu
fyrirtæki samvinnumanna.
Hallgrímur var mikill hug-
sjónamaður og hafði í huga
miklar áætlanir um fram-
tíðarbyggingu samvínnufé-
laganna og Samhandsins.
Margar þeirra hafa komizt í
framkvæmd nú á síðustu ár-
um. Hallgrímur lézt 1923.
Áhrif hans á verzlunarsögu
iandsins á þessari öld voru
mikil og verða varanleg.
I að var hugsjón a’lra
góðra íslendinga að gara
verzlunina innlenda. Þessu
takmarki er náð að mestu.
Dr >gstan þátt í þessu verki
átti fólkið, sem sameinaði
krafta sína í kaupfélögunum
og öðrum sainvinnufélögum
landsins.
Samvinnuhugsjónin hefur
átt og á marga afburðamenn,
sem unnið hafa þjóðinni ó-
metanlegt gagn á sviði
verzlunar og menningar.
Þeir hafa átt sinn stóra þátt
i því að gera hugsjónir
trautryðjandans og foringj-
ans mikla, Jóns Sigurðsson-
ar forseta, að veruleika.
Fyrir hundrað árum var
þjóðin snauö af veraldar-
auð. Arðurinn af striti
hennar fór til að byggja upp
atvinnuvegi annars lands. Ef
óvænta erfiðleika bar að
höndum, var hún sökum alls-
leysis varbúin að mæta
þeim. Menn og skepnur urðu
að deyja drottni sínum úr
harðrétti. Allur búskapur og
tækni var á frumstigi. Skól-
ar fáir og fátæklegir og erf-
itt fjnir æskuna að afla sér
menntunar o.s.frv.
í'ú er útlitið annað. Nú er
unnið afl úr fossanna skrúða.
Stærðar floti vélknúinna
skipa sækia á fiskimiðin og
giæsilegur kaupskipafloti
plægir heimsins höf. Menn
þeysa á nokkrum kiukku-
tímum milli landshorna og
heimsálfa með bílum og
flugvélum.
Árlega er stórum flákum
mýra og móa breytt 1 rækt-
að land, og fegurstu blóm og
suðræn aldin ræktuð við
j arðhita.
„Brauð veitir sonum móður-
moldin frjóa,,
menningin vex i iundi nýrra
skóga.“
Hugsjónir hafa rætzt.
Hvernig verður um að litast
að 100 árum Jiðnum?
SICLUFJ
’isMMlj.
KÓPMKtW

tCllSSIAÐlR

'""'"‘T " —

iM
wmm* . • c i'i
ffeHDllT TffeD

.. ' i ••
[-■Mt1ii.il. ....