Tíminn - 14.04.1955, Blaðsíða 5

TÍMINN, fimmtudaginn 14. apríl 1955.
5
83. blað.
Bókmen.ntir — Listir
Amerísk leikritagerð
íslenzka Ijós-
mcðirin
Fimmtud. 14. upríl
Loforð, sem hafa
verið efnd
Þegar samið var um mynd
un nýrrar ríkisstjórnar eftir
kosningarnar 1953, setti Fram
. sóknarflokkurinn fimm mál
sérstaklega á oddinn og gerði
þau að skilyrðum fyrir þátt-
töku í ríkisstjórn.
Þessi mál voru:
. jic Ag áfram yrði tryggður
hallalaus ríkisbúskapur, þar
sém híinn væri ein megin-
undirstaða heilbrigðs fjár-
málalífs.
Eftirfarandi grein birtist í
norska blaðinu AFTENPOSXEN
í síðast liðnum mánuði, og fjall
ar hún um amerísk lcikritaskáld
og verk þeirra. Greinin er eftir
Olav Paus Grunt, sem hefir lengi
dvalið vestan hafs og kynnt sér
ameriskar bókmenntir. Greinin
er nokkuð stytt í þýðingunni:
Fyrir 1920 vár amería.- leikrita-
gerð óþekkt í Evrópu, og var það
af gildum ástæðum, því að hún
var ekki til fyrir þann tíma. En
svo leystist elfa mikil úr læðingi
og skyndilega var svo komið, að
bæði á Broadway og í leikhúsum
víða um Evrópu var sýnt hvert
leikrítið á fætur öðru eftir áður
óþekkta ameríska höfunda.
Mesta athygli vakti ieikritaskáld-
ið Eugene O'Neill, bæðí fyrir afköst
og dirfsku í sltrifumj. Umhverfis
hann óx svo upp fjöldi annara leik
ritaskálda, sem einnig fengu leik-
húsgesti til að fyllast aðdáun. Við
komumst einnig í kynni við þá.
Elmer Rice, Maxwell Anderson,
Marc Connelly, Sidney Howard og
Robert Sherwood, allir hafa þeir
samið ieikrit, sem sýnd hafa verið
skáldin um 1920. En hinar róttæku
tilhneigingar sumra leikritaskálda,
sem most bar á eftir 1920 og allt
til 1930 njóta sennilega engrar al-
mennrar hylli nú í dag. Eitt þeirra
skálda, Clifford Odets, hefir þó
skapað sér öruggan sess i hugum
þeirra, sem leiklistar njóta. En aðr-
ir samtímamenn Odets, svo sem
William Saroyan, Lillian Hellman
og Thornton Wilder, sá síðast
nefndi hinn listfengasti þeirra,
standa fremur höllum fæti. En það
er langur vegur frá því, að amerísk
leikritagerð sé ennþá útdauð, og
að þeir menn, sem þegar hafa veriö
nefndir, séu þeir einu, er halda
uppi merki hennar. A síðustu stríðs
árum komu fram á sjónarsviðið tvö
ný leikritaskáld, þeir Tennessee
Williams, sem er fulltrúi Suður-
ríkjanna, þar sem frjósemi listanna
er hvað mest, og New Yorkbúinn
Arthur Miller. Þessir menn heyja nú
baráttuna um fyrsta sætið í am-
erískri leikritagerð. Hinn fyrr-
nefndi virðist með leikritum sínum
hafa skapað stíl, sem margir kepp-
ast um að apa eftir. Leikrit eftir
Truman Capote og Carson McCull-
ers bera greinileg merki áhrifa frá
Að haldið yrði áfram, eins
og í tíð ríkisstjórnar Stein-
gi’íms Steinþórssonar, að
tryggja landbúnaðinum
nauðsynlegt fjármagn til
framkvæmda.
Að hafizt yrði myndarlega
og skipulega handa um raf
væðingu dreifbýlisins.
Að sett yrði ný löggjöf til
Tausnar á byggingalnálum
kaupstaða og kauptúna.
Að komið yrði fram nauð
sýnlegum endurbótum á
framkvæmd herverndarsátt
málans.
Jafnframt því, sem Fram-
sóknarflokkurinn fékk ákveð
in fyrirheit um öll þessi mál
tekin inn í stjórnarsamning
inn, fékk hann í hlut sinn,
þégar ráðuneytum var skipt
öll þau ráðuneyti, er þessi mál
heyra undir.
Að sjálfsögðu beitti flokkur
'inn' Séf ' einnig fyrir fleiri
framkvæmdum og umbótum,
þegar stjórnarsamningurinn
var gerður, en framangreind
verkefni taldi hann þó að
leggja bæri á höfuðáherzlu á
starfstímabili núv. stjórnar.
'Með því að fá öll viðkom
andi ráðuneyti í hendur sín-
ar, taldi flokkurinn sig hafa
aukna tryggingu fyrir því, að
við framangreind fyrirheit
yrði staðið.
Þótt enn vanti nokkra mán
úði á það, að núv. ríkisstjórn
sé tveggja ára gömul, verður
vissulega ekki annað sagt en
að fullkomlega sé búið að
efna þessi loforð.
Undir forustu Eysteins
Jónssonar hefir áfram verið
tryggður hallalaus búskapur
ríkisins, þótt skattar hafi
verið verulega lækkaðir og
framlög aukin til ýjmissa
nauðsynlegra framkvæmda.
Undir forustu Steingríms
Steinþórssonar hefir verið
tryggt fjármagn til landbún
aðarins, merkileg löggjöf
verið sett um rafvæðingu
dreifbýlisins og fjármagn
tryggt til þeirra fram-
kvæmda, og undirbúin ýtar
leg löggjöf um byggingamál
kauptúna og kaupstaða,. er
væntanlega verður samþykkt
á þessu þingi
Undir forustu dr. Kristins
Guðmundssonar hefir fram
kvæmd hcrverndarsáttmál-
ans verið stórbætt og þannig
dregið verulega úr þeim hætt
um, sem annars hefðu get
að fylgt hersetunni.
Það verður vissulega ekki
annað sagt en að hér hafi
verið vel og vasklega á mál-
um haldið. Það talar jafn-
framt sínu máli, að ekki er
hsegt að benda á nein sam-
bærileg verk á vegum þeirra
á Norðurlöndum.
Þau loforð, sem gefin voru við
komu þessara ungu skálda fram á
ritvöllinn, hafa tæplega verið hald
in. Jafnvel sá þeirra, sem hæzt
bar, nefnilega Eúgene O’Neill, hefir
verið sniðgenginn. Þegar ég dvaldi
EUGENE O’NEILL
i New York á árunum 1940 til 1948
sá ég aðeins þrjú leikrit eftir
O’Neill. Það var ailt og sumt. Á
síðustu ánim hefir vaknað hreyf-
ing til að endurvekja áhuga fyrir
verkum hans, en sýningar þeirra
hafa ekki tekizt eins og skyldi, og
gagnrýnendur hafa af þeirri ástæðu
notað tækifærið og gagnrýnt verk
hans og annarra skálda frá þessu
tímabili harðlega,
Sumir af yngri rithöfundum i
dag hafa einnig tileinkað sér hrif-
næmi það, er einkenndi leikrita-
ráðuneyta, er Sjálfstæðis-
menn veita forustu.
Þrátö fyrir þetta fer því
hins vegar fjarri, að Fram-
sóknarmenn séu að öllu leyti
ánægðir með stjórnarfarið.
Þeir telja . mikla þörf á endur
bótum á sviði sjávarútvegs-
mála og—verzlunarmála og
nauðsyn ýmislegra ráðstaf-
ana til að draga úr milliliða
kostnaði. Slíku verður ekki
komið fram í samvinnu við
Sjálfstæðlsflokkinn. Þess
vegna herfði Framsóknarflokk
urinn hélzt kósið, að til hefði
verið nógu öflugur lýðræðis-
sinnaður verkalýðsflokkur, er
hægt hefði vérið að vinna
með að lausn þessara mála.
En slíku er hins vegar ekki
að heilsa, því að til vinstri er
nú ekki um annað að ræða
en sundráða smáflokka, sem
Williams.
Eins og sjá má, er listinn vfir
þá leikritahöfunda, sem náð hafa
hylli víðs vegar um heim, all at-
hyglisverður. Og er það því fyili-
lega á rökum reist að segja, að eng
in þjóð hafi lagt stærri skerf til
leikritagerðar í heiminum á síðast
liðnum 30 árum en Ameríkumenn.
Á síðustu mánuðum hafa komið
út í Ameríku tvö athyglisverð rit,
er fjalla um leiklist og leikritagerð.
Er annað þeirra eftir John Gassn-
ers, fróðlegt og nákvæmt, og ræðir
hann um leiklist síðast liðinna 75
ára, en hitt eftir Eric Bentley og
fjallar um leikritatímabil á Broad-
way á síðustu árum. í þessari grein
minni hefi ég tekið að láni ýmsar
upplýsingar frá báðum ofannefndra
bóka, en auk þess stuðst við fyrri
rit Bentleys um þetta efni, en einn
ig hefir mér komið að góðu gagni
grein Francis Ferguson, „The Idea
of a Theatre", sem birtist í bók-
menntatímariti London Times, en
til þeirrar greinar hefi ég oft getaö
vitnað í skrifum um leiklist.
Ef taka á til athugunar þátt Am
eríkumanna í leikbókmenntum
vorra tíma án þess að vera hlut-
drægur, er óhætt að byrja á að
fullyrða eftirfarandi: í amérískum
leikritaskáldskap býr undir niðri
sá máttur og sá tónn, sem tvímæla
laust er sérstæður og einkennandi
fyrir Ameríku, þar að auki er skáld
skapurinn djarflegur í formi. Enn-
fremur ber skáidskapurinn keim
af stöðum, sem hafa aðdráttarafl
sjálfir geta ekki unnið sam
an. Því áttu Framsóknarmenn
ekki aðra kosti en að velja á
milli samstarfs við Sjálfstæð
isflokkinn eða stjórnleysi.
Fyrri kosturinn var valinn,
því að hann gerði þó mögu-
legt að tryggja framangreind
ar umbætur. Árangurinn, sem
hefir náðst, sýnir vissulega,
að Framsóknarflokkurinn hef
ir reynt að gera sitt bezta
undir erfiðum kringumstæð-
um.
En aukinna umböta er þó
eigi að síður þörf. Þær fást
ekki fram, nema Framsókn
arflokkurinn eflist og aukin
samstaða náist milli hinna
sundruðu lýðræðislegu flokks
brota til vinstri. Þetta tvennt
þarf nú að gerast, ef koma
á íslenzkum stjórnmálum í
heilbrigt horf.
fyrir Evrópubúa, og túlka vel líf
iog starf Ameríkumannsins.
Aftur á móti er varla hægt að
segja, að amerisk leikritagerð sé
beinlínis frumleg. Gagnrýnendur
hafa t. d. bent á hve O’Neill svipar
oft til Strindbergs og ýmissa þýzkra
leikritahöfunda. Einnig mun hann
hafa tileinkað sér talsvert af kenn
WILLIAM SAROYAN
ingum Freuds. En nans aðallnn-
blástur byggist á lífi og tilveru hans
sjálfs.
Annar Ameríkumaður, Maxwell
Anderson, hefir sett sér markið
hátt en aldrei náð að gæða leikrit
sín verulegu lífi. Margir halda því
fram, að bezta verk hans sé fyrsta
leikrit hans, „What Price Glory“.
Seinna hefir hann með sorgarleikj
um sínum reynt að skapa nýja
stefnu í slíkri leikritagerð. En þær
tilraunir hans bera keim af ýms-
um öðrum skáldum, svo sem Eliot,
Fry, Claudel og Gíraudoux, svo að-
eins fáir séu nefndir. Annars er
vart hægt að bera Anderson sam-
an við þessi skáld, því að hann
stendur þeim alls ekki á sporði.
A3 vísu er bæði afl og fegurð í
ýmsum leikjum hans, en tilhneig-
ingar hans til að hefja til skýjanna
á óraunverulegan hátt rýra gildi
leikrita hans.
Bezta leikrit Odets, „The
Golden Boy“, er tákii-
rænt fyrir hið ameríska lífsviðhorf.
Það snýst um hnefaleikara, en und
ir niðri fjallar það um, hvernig
maðurinn breytist í skepnu, sem
einungis dýrkar velgengnina og
gullið. En sums staðar gætir
væmni, sem vissulega mætti missa
sig.
Það má fullyrða að leikrit Sar-
oyans „The Time of our Life“ sé
hvað form snertir algjör nýjung.
Það er laust við frásögustíl sorg-
arleikjanna, en þrungið skynsam
legum hugleiðingum um hverful-
leik tilverunnar.
Eftir því sem ég get séð, er Mill
er sá eini hinna nýrri skálda, sem
heldur hefðþundþum venjum á
skynsamlegan hátt. Fyrsta leikrit
hans, sem verulega athygli vakti,
„All my sons“, er byggt upp eftir
fyrirmynd frá Ibsen. í leikriti hans
„Sölumaður deyr“, sem vafalaust
er hans mesta verk, kemur fram
skilgreining á hverfulleik lifsins
bak viö skemmtilega atburðarás. En
í leikritinu „The Crucible" tekur
höfundurinn fyrir galdraofsóknir í
litlu þorpi i Nýja-Englandi á 17.
öld.
Amerísk leikritagerð virðist, á
sama hátt og skáldsagnagerðin, snú
ast æ meir frá þjóðfélagslegum efn
um og að skáldlegum og táknræn-
um raunveruleika. Verða menn mjög
varir þess í verkum Tennessee Will-
iams. Einnig má í þessu sambandi
benda á leikrit William Inge, „Come
back little Sheba“ og „Picnic", sem
við þekkjum af kvikmyndum, sem
gerðar hafa verið eftir þeim.
Persónulega hefi ég engin kynni
af leikriti Carsons McCullers, „The
(Framhald & 6. siou.)
Fyrir ellefu mánuðum
sendi ég undirritaður frá
mér til ljósmæðra kvenfé-
laga og ýmissa annarra,
prentað bréf með ofanskráðri
yfirskrift. í bréfi þessu var
yfirlýst þeirri fyrirætlan
minni að safna til bókar með
frásagnar- og lýsingarþætti,
er skrifaðir væru af 1) Ijós-
mæðrum um mannlega
reynslu sína og athuganir í
starfinu og áhrif þau, er þær
teldu sig hafa orðið fyrir af
því, og 2) fólki, er aðstöðu
hefði til að skrifa um ljós-
mæður, er ekki hefðu að-
stöðu til þess lengur að skrifa
sjálfar, lífs sem liðn-
ar. Var í bréfinu gerð grein
fyrir þeim sjónarmiðum, er
ég óskaði, að væntanlegir
höfundar hefðu fyrir augum.
Um tilganginn er þannig
komist að orði í umræddu
bréfi: „Er tilgangurinn sá,
að gera, með alþýðlegum og
skemmtilegum hætti, grein
fyrir mannlegu framlagi þess
arar stórmerku stéttar með
þjóðinni, og gera íslenzkan
almenning, eftir föngum,
hluttakandi i reynslu henn-
ar og þekkingu á þjóðlífinu.
Yrði þetta og til að bæta um
mynd þá, sem þjóðin á af
sinni eigin fortíð, svo og skiln
ing almennings á framlagi
konunnar .í þjóðlífinu. Má í
því sambandi geta þess, að
mjög fátt er til sagnaþátta
af íslenzkum konum í öllum
þeim sæg sagnaþátta, sem
alþýðlegir fræðimenn hafa
skrifað um íslenzka einstakl
inga fyrr og síðar.“
í seinna bréfi, prentuðu,
lýsi ég tilganginum með svo-
felldum orðum: „Það, sem ég
ætla mér með væntanlegu
safnriti, er að bæta verulegu
atriði í mynd þá, sem ís-
lenzka þjóðin er smám sam-
an að koma sér upp af sjálfri
sér — lífi sínu í landi sínu;
ná fram mynd af mannlif-
inu og þjóðlífinu í okkar eig-
in landi, séu með einhverj-
um hinum skyggnustu aug-
um — augum íslenzku ljós-
móðurinnar, séu af öðrum
í konu, er lifir karlmann-
leg ævintýri á vegum nátt-
úru lands síns um leið og
hún þjónar, sem kona, í helg
ustu véum lífsins — persónu
og reynslu ljósmóðurinnar.
íslenzka ljósmóðirin hefir
skipað þann sess í þjóðlífinu,
að hún hlýtur að véra með
allra fróðlegustu konum að
kynnast, ef hún aðeins gefur
færi á sér. Þjóðin vex í sjálfs
þekkingu, fái hún að verða
trúnaðar hennar aðnjót-
andi.“
Uppskeran af þessum í bréf
um, í dag, eftir ellefu mán-
aða verkan hins fyrra, er sú,
að gefa mætti út væna bók
með prýðilegustu frásagnar-
þáttum — aðallega eftir ljós
raæðurnar sjálfar. Hins veg-
ar er augljóst af því sem bor
izt hefir, að hægur vandi
ætti að vera að fá efni í mörg
um sinnum stærra rit, því
ekkert hefir borizt úr tólf
sýslum og ellefu kaupstöð-
um. Sýslurnar og kaupstað-
irnir, sem ekkert hefir bor-
izt úr, eru: Gullbringusýsla,
Keflavík, Reykjavík, Kjósar-
sýsla, Akranes, Borgarfjarð-
arsýsla, Hnappadalssýsla,
Snæfellsnessýsla, Dalasýsla,
Austur-Barðastrandarsýsla,
Vestur-ísafjarðarsýsla, ísa-
fjörður, Vestur-Húnavatns-
sýsla, Austur-Húnavatns-
(Framhald á 7. síðu)