Tíminn - 18.04.1956, Blaðsíða 7

TÍMINN, migvikndaginn 18. apríl 1956.
?
Jollt væri
rr^Ésamfylgd
r r
18. bindi „Sögu Islendingau sem Menningar
sjóðer geíur út, er ágætustu mönnum jþjóð-
arinnar lýst „af aðdáunarverðri samúð og
skörpum skilningi á mannlegu eðli... “
Pétur Sigurðsson ritar um sííustu Islandssögu
Jónasar Jónssonar fyrrverandi ráíherra
Hinar merkustu bækur fá stundum misjafna dóma. Sum-
ir ritdæma bækur út frá sjónarmiSi einhverrar sérfræSi. ViS
þá er sérfræðingum einum fært aS rökræSa. ASrir ritdæma
þækur út frá sjónarmiSi listar í máli og meSferS, efnisvali
eSa menningargildis og siðgæðisáhrifa. Hinn óbrotni alþýðu-
maSur dæmir um bókina út frá lífsskoSun sinni og kynnum
af bókum yfirleitt.
að kjosa
Saga þjóðlífs vors.
Þetta áttunda hefti af Sögu fs
lendinga er um það tímabil, er
nda og menningar, en líkama. Bæk
fjörgjafi á þessum tímum, er flesta
menn skortir fjörefni, ekki síður
ur eins og þetta bindi sögu íslend-
vorá tekur í lífi þjóðarinnar. En j inga mega ekki grafast í flaumi
vordagar eru jafnan bjartir og í blaða, bóka og tímarita, og til þess
fullir glæsilegra vona. Bindið er > verða bæði skólar og forustumenn
einnig, og ekki sízt, um ýmsa!i þjóðarinnar í menntamálum að
merkustu menn þjóðarinnar fyrr j stuðla, að bindið verði lesbók æsku
og síðar, andansmenn, stórskáld og j manna og allra, sem trúað er fyr
brautryðjendur. Um þessa snillinga
ritar hér einn mesti ritsnillinugur
þjóðarinnar í seinni tíð. Slíkt les Mikill biskup
mál getur því ekki orðið annað en
afbragð, frá almennu sjónarmiði
skoðað, og er það fljót sagt, að
ir framtíð og hag þjóðarinnar.
rishá kirkja.
Fyrstu 65 blaðsíður þesa bindis
auk formála, er um stjórnarhætli
hreinasta unun er að lesa bókina. Dana °S ymfa. vMdamenn þemra
Hinum ágætustu mönnum þjóöar a J!ssu t^bili. Varia verður hof
innar er þar lýst af aðdáunarveröri fdjÍm, b,orlð f bryn- að bann
samúð, skörpum skilningi á mann! farl harkalega að D“' Me?a
legu 'eðli og með því snihdar Iþeir vissulega vel una skrifum Jon
bragðí, er stórmennum hæfir. í J *ar,®ar, fííf
vitund lesarans grópast óafmáan-
legar myndir —• glæsilegar og hug
þekkar myndir. Þar er oftast dreg-
ið fram í fari þessara manna, sem
.eftirbreytniverðast er og mest auðg
andi. í félagsskap þessarar mörgu
aðdáunarverðu manna cr lesarinn
búinn að una sér langa stund, og j
saknar þeirra mjög, er hann leggur
frá sér bókina, eða svó fór fyrir
mér.
Holt væri nú kynslóð okkar
nægta og andvaraleysis ára, að
kjósa sér samfylgd brautryðjend-
anna, sem þetta hefti af sögu ís-
lendinga fjaliar um, og minnast
þess um leið, hvað við eigum
þeim að þakka. Við uppskerum nú
sögunnar sleppir, taka við Kirkju-
mál. Kafli sá er stuttur, en ritaður
af samúð og andagift. Gaman þótti
mér að lesa þar t. d. um Pétur
Pétursson biskup. Þegar ég var
drengur innan við fermingu, var
það hlutverk mitt í foreldrahúsum
að lesa á sunnudögum hina löngu
lestra í húslestrabók Péturs Péturs
sonar. Jónas bhegður upp skírri
mynd af biskupi og stjórn hans:
ávöxt iðju þeirra. En erum við
þá verðir ávaxtanna og gætum við
vel þess, er okkur hefur verið
trúað fyrir?
Páll og Jónas.
Einn þeirra mæíu manna, er
Jónas Jónsson, ritar um, er Páll
Melsteð. Mannkynssaga Páls er svo
skemmtilega skrifuð, að vart er
unnt að slíta sig frá heni. Slíkt
verður ekki sagt um állar mann-
kynssögur, þótt þær séu riaðar
af færum sagnfræðingum. Jónas
hefur öðlast sömu náðargáfuna og
Páll til þess að gera sögu sína
læsilega, þannig að hún fangi huga
lesarans, og Jónasi bregst ekki list
Páls. Öll hefti sögu íslendinga, sem
út eru-komin ,eru mikill fengur,
og höfundunum íl sóma ,en þetta
siðasta hefti verður lesandanum,
líkt og Ijúffengur ábætir gestun
um við veizluborð. Þessa bók get-
ur öll þjóðin lesið, jafnt fermingar-
barnið sem öldungurinn og allir
þar á milli, lesið hana sér til
fróðleiks, cn líka til hugsvölunar og
ánægju ,og ekki sízt til mennt-
unar í manndómi og þjóðhollustu.
Hér á v.iö, að gefa öllum félögum
þjóðarinnar það heilræði, að velja
þessa bók til lesturs í námshring-
um ,um allt land.
Engan skóla gætu börn lands-
ins hlotið betri ,en að sitja við
borð í hópi nokkurra félaga, vina
„Honum hafði gengið flest til
vegs og frama un langa ævi. Á
tímuin hans var íslenzka kirkjan
næstuin eins rismikil og væri hún
kaþólsk kirkjudeild. í Alþingis
húsinu er prýðilegt málverk af
Pétri biskupi. Eftir því hefur
hann haft til að bera flesta af
kunnustu eiginleikum kaþólskra
kirkjuskörunga. Svipmót hans er
alvarlegt og virðulegt. Hann er
skrýddur tignarklæðum stéttar
sinnar. Á brjósti hans eru fleiri
heiðursmerki en nokkrum íslend
ingi hafði hlotnazt fram' að þeim
tíma. Yfirbragð hans ber vott um
góða greind, stæltan vilja, mik
inn metnað og þá köldu ró, sem
fylgir öruggum efnahag og lang
varandi mannaforráðum. Undir
veldi þessa manns var eki rúm fyr
ir neinn éfa um eilífðarmálin.
Kirkjan vafði söfnuðinn sterkum
örmum sír.um. Biskupinn beygði
livergi af viðurkenndum leiðum
þjóðkirkjunnar, lokaði engum
dyrum, en lét hjá líða að útskýra
' í ræðum sínum og rituin það, sem
var harkalegt og góðu fólki ógeð-
fellt í boðuin kirkjunnar, en lagði
í þess stað meiri áherzlu á hinar
mildu hliðar trúarbragðanna. Með
þesum hætti gætti liann vandlega
hinnar kristjlegu arfleifðar án
þess að eggja til andófs og að-
steðjandi upplausnar".
Hyggindi leiða oftast til meiri
farsældar, en miklar gáfur og
flumruháttur. Pétur biskup hefur
verið hygginn maður og fær hann
nú góðan vitnisburð sögunnar.
Magnús Eiríksson, hinn frjáls
lyndi, framsækni og hugprúði
og kunningja, viku eftir viku og andi sem „skrifaði yfirsjónir ann
máiiuð eftir mánuð og lesa þessa arra í sandinn“, mátti ekki, vegna
bók, lesa um mennina, er ruddu ' réttlínu guðfræðinnar kenna há-
þjóðinni braut og leystu fjötra skólastúdentunum í Höfn, en þeir
hennar, lesa um þá gaumgæfilega „fund, að Magnús var nálega helgur
og tala svo saman um efnið i
rólegheitum.
Þetta gæti orðið þjóðinni heilsu
gjafi, andlegur og menningarlegur
maður, og virtu mikils andlegt
þrek hans og fórnarlund, en hann
fylgdist af hlýleik og manndómi
með æskunni, hlúði að allra mann
Jónas Jénsson
dyggð, en skrifaði yiirsjónír ann
arra í sand;nn.“
Þannig skrifar Jónas urn þenna
andlega en eínalega snauða mann,
sem bjó alla ævi vi'ð sára, en
virðulega íátækt.“
Skin og skúrir í menningarmálum.
í þesu sögubindi rekur svo hvað
annað: Skólamál, Bókmenntlr og
listir, Vísindi og listir og Blöð og
tímarit. En nöfnin á þessum þátt-
um sögunnar, leyna að vissu leyti
því mikilvægasta þar, en það eru
mannlýsingarnar, lýsingarnar á
mönnum þcim og starfi þeirra,
sem þjóðin á nú einna rnest að
þakka á síðari öldum.
Ánægjulegt er að lesa umBessa-
staðaskóla og mikilhæfustú skóla-
mennina þar, en einn dimmasti
skugginn í allri bókinni er tengd
ur þeirri frásögn. Vi'ðburðurinn
er svo sár, að undan svíður lengi.
Þetta gerðist þó ekki fyrr en skól-
inn var flutlur á þann stað, sem
mestur hluti þjóðarinnar leit á
sem hálídanskt „óræsti“ — það
er Reykjavíkur. Lífreynslusnauðir
strákaafglapar komust þar í kynni
við, ekki aðeins menningu, hcld
ur einnig ómenningu, er þar átti
friðskjól eins og venjulega í þétt-
býlinu, og þegar dönsk-íslenzk ó-
menning strokkast saman hjá tild-
ursgefnu efnafólki getur hún auð
veldlega togað óreynda skólapilta
frá hinum mjóa vegi dyggða og
bindindis, sem til lífsins leiðir, og
inn á hinn breiða veg glaums og
gjálífs, er leiðir til slysa og ófar-
sældar. Ekki get ég hugsað mér
unglingum meiri ógæfu, en að
verða slíkir slysvaldar, að helsæra
þann leiðtoga þeirra, rektorinn
Sveinbjörn Egilsson, sem bezt
hafði beint för þeirra inn á braut
mennta og farsældar. Þessi þjóð-
frægi menntamaður vildi halda
sömu ágætis reglunni við skóla
sinn í Reykjavík eins og á Bessa
stöðum, en skólinn var r.ú ekki
lengur varinn fyrir ómenningu
tildurlífsins.
„Fyrsti ásteyíingarsteinn lat-
latínuskólans eftir komuna til
Reykjavíkur voru áfengismálin“,
segir í sögunni. Líf fleiri mikil-
menna en Sveinbjörns Eigilsson
ar hefur verið brotið á þeim
ásteytingarsteini. Enginn vafi cr
á því, að uppreisn skólastrákanna
leiddi til þess að brjóta lífsgleði
og þrek rektors og flýta fyrir
dauða hans. Þetta er svo svartur
og Ijótur blettur í sögu íslenzkra
skólamála, að hann afmáist aldrei.
Jónas Jónsson segir: '
„Andófs gætti þar frá tveimur
aðiluin: þroskuðum skólapiltum
og sonum cfnamanna, sem voru
lítt hneigðir til náms, vanir hóg-
lífi, settir í skólann að viija for
eldranna.“ Þroskaðir skólapiitar
geta oft lært ósiði af slíkum
peyjum, sem vanizt haf^ „hóglifi“
en síður nytsemdarstörfum. Dóm
ur sögunnar er þungur yfir slík
um viðburðiun og þeim, sem hér
er sagt frá. Hann stendur nú
skráður þessum alvarlegu orðum:
„Ófriður skólapilta hafði brotið
Á víöavangi
„HræðslubandaiagiS."
Alþýðublaðið ræðir um efni
í forustugrein á sunnudaginn
var og segir m. a.:
„Hvað er hræðslubandalag?
Er það bandalag, sem veldur
liræðslu eða stafar af hræðslu?
I eyrum íslendings, sem
kann tungu sína, getur hræðslu
bandalag ekki táknað annao
en bandalag, sem veldur
hrasðsiu. Þjóðþrifafyrirtæki er
auðvitað fyrirtæki, sem er til
! þjóðþrifa, en er ekki afleið-
| ing þjóðþrifa. Umbótafiokkur
er sömuleiðis flokkur, sem
vcldur umbótum, en er ekki ár-
3 angur umbóta, og þannig mætti
| lengi ielja.
Andstæðingar kosninga-
bandaiags Aiþýðufiokksins og
Framsóknarflckksins hlupu
|| herfiiega á sig, þegar þeir
.tóku að nefna það „hræðslu-
bandalag“. Þeir höfðu svo
iitla niáitilfinnignu, að þeir
héldu merkingu orðsins vera
aðra cn hún hiýtur að reyn-
ast í muni íslenzkrar alþýðu.
Það er spaugileg tilviljun,
| að orðið skyldi*fyrst sjást í
| blaði þess flokks, sem telur sig
| vera íslenzkastan^ all;ra, Þjóð-
1 varnarflokksins. Er þetta eins
og tákn þess, að hann er ann-
| að en hann læzt vera. Hitt var
hins vegar ekki nema skiJj-
!; anlegt, að Morgunbiaðið henti
þetta á lofti. Aðrar tungur en
ísienzk liafa löngum staðið nær
t því hjarta, sem þar slær. Og
íslenzkur liugsunarháttur er
svo fjarri Þjóðviljanum, að
engin furða var, að hann skyldi
flaska á þessu.
Við hvað eru þeir
hræddir?
Alþýðublaðið segir ennfrem-
ur:
„Annars er það mála sannast,
að bandalag Alþýðuflokksins og
Framsóknarflokksins hefir v.ak-
ið feiknariega liræðsiu í herbúð
um liinna flokkanna. Við hvað
eru þeir liræddir?
Sjáifstæðisflokkurinn er auð-
vitað hræddur við það, að mátt-
arstólpar hans missi þau undir-
tök, sem þeir hafa nú í atvinnú-
og fjármálalífi þessarar þjóðar.
Hann skelfur af ótta við að glata
þeim ítökum, sem hann hefir
haft í stjórn iandsins síðastliðin |
háifan annan áratug. Hann sér, I
að gæðingarnir, sem makað hafa §
krókinn í skjóli þess, munu þá 1
missa gróðamöguleika sína og 1
verða að fara að vinna fyrir sér 1
eins og venjulegt fólk. Sjálf- |
stæðisflokkurinn hefir í raun og |
veru aldrei haft áhuga á öðru en |;
að skapa fjárplógsmönnunum,
sem eiga hann og stjórna hon-
um, aðstöðu til þess að auka
eignir sínar og völd. Þetta hefir
lionum tckizt síðan hann komst
í stjórnaraðstöðu 1939. Nú sér
hann sem er, að það á fyrir hon-
um að liggja að missa þessa að-
stöðu. Það er því. sannarlega I
engin furða, að hann sé hrædd- i;;
ur.
Við hvað eru kommúnistar 1
hræddir? Þeir eru hræddir við I
það, að hægt verði að mynda |
umbótasinnaða ríkisstjórn án I
þess að þeir geti haft þar nokk- 1
ur áhrif, stjórn, sem sé jafnóháð |
afturhaidinu í landinu og erind- 1
rekum hins alþjóðlega komm i;
únisma ásamt . leiksoppum |
þeirra.
Og við hvað er svo veslings 1
Þjóðvörn hrædd? Það þarf 1
minnstrar skýringar við, sem |
augljósast er. Hún er hrædd |
við að deyja.“
Nýr tvísöngur
um varnarmálin.
Sjálfstæðismenn eru nú byrj- I
aðir að syngja nýjan tvísöng um ||
varnarmálin. Á Keflavíkurvelli I
halda þeir því mjög fram, að öll i
atvinna muni liætta þar, ef her- |l
inn sé látinn fara. í sveitunum |
halda þeir því liinsvegar fram, |
að íslendingar geti ekki tekið ;;i
að sér að gæta varnarmannvirkj- |
anna, nema með því að leggja |
fram miklu meiri mannafla en |
nú vinnur í þágu varnarmál-1
anna. Allt viniiuafl verði þá bók I
staflega sópað úr sveitunum. ;;
Þannig er jöfnum höndurn reynt I
að hræða með atvinmileysi eða |
of mikilli atvinnu alit eftir því, |
hvort er talið henta betur á
hverjum stað.
Af þessum ósamhljóða mál-
flutning'i má vel marka, hve
mikla áherzlu gróðamenn Sjálf-
stæðisflokksins Ieggja á það að
„halda í“ herinn.
heilsu hans og lífsmátt. Svein,
björn Egilsson andaðist saddur
lífdaga 17. ágúst 1852.“
Þetta var aðeins rúmu hálfu
öðru ári eftir uppreisn skólastrák
anna.
Frægð hans á traustum grunni.
Eftir Sveinbjörn tók Bjarni Jóns
son við embætti rektors. „Hann
vísaði strax úr skóla öllum þeim
nemendum, sem kenndir voru við
óreglu og agaleysi. Voru það eink
um synir helztu embættismanna
í bænum.“ Þessi orð sögunnar
mættu verða mörgum íhugunarefni.
Varla er unnt að ganga fram hjá
orðum Jóhasar, eins og þesum:
„Reykjavíkurskólinn hefir íóstr-
að marga dugandi embættis- og
fræðimenn, en sú glóð, sem vermdi j
hugi Fjölnismanna, kulnaði út með
flutningum frá Bessastöðum.“
Jónas Jónsson ritar margt fall-
cgt um Sveinbjörn Egilsson og hina
stórmerku bókiðiu hans og mennta
störf, og lýkur því máli með svo-
feldum orðum:
„Frægð Stfeinbjarnar Egils’sonar
hvílir örugglega á traustum grunni.
Hann var göfugmenni um skaphöfn
mikill kennari, snjall vísindamað
ur og meistari í skáldskap. Afrek
hans verða metin því meir sem
lengra líður frá starfsdögum hans.“
Illutskipti brautryðjenda.
En nú verð ég víst að láta staðar
numið, því framundan er svo allt
um Fjölnismenn og aðra vormenn
þjóðarinnar. Þegar ég fletti þeim
hluta bókarinnar, verða fyrir mér
fjölmargar setningar, er ég hef
undirstrikað með rauðu og bláu
og ætlað að dvelja frekar við, eins
og t. d. orð Páls Melsteð um Jónas
Hallgrímsson: „Hann fann að öllu,
sem var ljótt og ósatt og hálf satt“.
en höfundur sögunnar segir um
þenna ágæta nafna sinn:
„Þegar ungur maður tekur
sér fyrir hendur að vinna á
móti því, sem er Ijótt, ósatt
og hálfsatt, býr hann sér
andlega útlegð og ævilanga
baráttu, en hvorki hvíld né
hóglífi". — Slíkt er hlut-
skipti brautryðjandans.
Jónas hefir áreiðanlega kunnað
vel við sig í þessum félagsskap,
er hann var að skrifa um þjóð
skáldin okkar — stórskáldin hvert
af öðru og önnur mikilmenni and-
ans og framfarahetjur viðreisnar
tímabilsins, og við njótum þess eigi
síður að lesa frásögnina og lifa
um stund í þessum frábæra félags
skap.
Pétur Sigurðsson.
Björn Þorsteinsson
til Tékkóslóvakíu
Sendiráð Tékkóslóvakíu gerir
kunnugt:
Hr. Björn Þorsteinsson, sagnfræð
ingur, formaður Tékknesk-íslenzka
Menningársambandsins lagði í dag
af stað til Tékkóslóvákíu í boði
Menntamálaráðuneytisins í Prag.