Tíminn - 29.04.1956, Qupperneq 5

mnpiiiiiiiiiiuiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiniiuiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiunniiiiiHHiiiiiininiimnniiinuimiiinunniiiiiiiiiiiuummiiiiiuiiii iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiuu
5
TÍMINN, laugardaginn 28. apríl 1956.
MUNIR OG MINJAR:
ÞAÐ VAR UPPI fótur og fit í
Reykjavík 30. júní 1856, fyrir
tæpum 100 árum, því að þann
dag sigldu virðuleg gufuskip
inn á höfnina og fluttu tigna
gesti til landsins, franskan
prins Jerome Napóleon, bróð-
urson Napóleons mikla, og
fylgdarlið hans. Var hann hing-
að kominn í eins konar kurteis-
isheimsókn, en undir bjó að afla
Frökkum vinsælda hér sökum
mikilla hagsmuna þeirra hér við
land um þessar mundir, er
franskir fiskimenn stunduðu ís-
lenzk mið geysilega mikið, síð-
en svo í fullri þökk íslenzkra
sjómanna.
VERSLEGIR OG geistlegir höfð
ingjar hér á landi tóku hinum
tigna gesti svo sem hæfði virð-
ingu hans og gerðu honum
veizlur góðar. Fór prinsinn síð-
an austur að Geysi með liði sínu,
en áður en hann kveddi höfuð-
staðinn bjó hann ísl. fyrirmönn
um ágæta veizlu og kynnti sig
í öllu vel og sínu standi
til sóma, enda lýsir Þjóðólfur
honum á þessa leið. „Prins
Napóleon er hár vexti, þrekinn
vel að því skapi og liinn karl-
mannlegasti: og liöfðinglegasti
maður, ljgsleitur í andliti, en
dökkur á hár og dökkeygður og
snareygður og mjög fagureygð-
ur, ennið mikið og frítt, þykk-
leitur nokkuð hið neðra um and-
litið og mikill um kjálka, sem
keisarinn mikli var, föðurbróðir
hans.“ Að veizlu lokinni leysti
prinsinn höfðingja út með gjöf-
um, medalíum úr gulli og silfri
og fleiri góðum gripum. Bene-
dikt Gröndal skáld hafði ort til
hans kvæði bæði á latínu og
íslenzku, en eklci var hann of-
haldinn af laununum. „Prinsinn
sæmdi mig engu fyrir,“ segir
Gröndal „en gaf ómerkilegum
strákum og körlum stórgjafir.
Raunar ætlaðist ég ekki til
neins, ,en ég hefði eins verð-
skuldað það eins og þeir, sem
ekkert höfðu.til síns ágætis ann
að en vera synir Trampes, og
svo aðrir fleiri."
HVAÐ SEM LÍÐUR þessum
beiskyrðunl Gröndals er hitt
víst, að Napóleon prins gaf hér-
Spiladós Péturs biskups
Mál og Menning
Ritstj. dr. Halldór Halldórsson.
landsmönnum góðar gjafir, og
meðal þeirra var spiladós fork-
unnar góð, sem hann gaf Pétri
Péturssyni, þáverandi forstöðu-
manni prestaskólans, síðar bisk-
upi. Spiladósina erfði dóttir
Péturs biskups, Elínborg Thor-
berg landshöfðingjafrú, en hún
ánafnaði hana Þjóðminjasafninu
eftir sinn dag. Á safninu hefur
hún nú verið rúmlega 30 ár og
er enn algjörlega óskemmd.
Þetta er vandaður gripur, kass-
inn smíðaður úr völdu efni, lok
ið spónlagt með ýmsum dýrum
viði. Dósin er smíðuð í Geneve
í Sviss, enda eru menn þar í
landi snillingar í að gera spila-
dósir. Má ætla að þetta sé ein-
hver tilkomumesta spiladós,
sem til er hér á landi, enda góð-
ir að henni nautarnir, hvert sem
litið er.
SPILADOSIN spilar alls 8 lög,
eða nánar tiltekið eins og hér
segir:
Polka Mazurka eftir Silber-
mann,
Polka eftir Schulhoff,
Schottisch eftir Kiihner,
O come felici úr Ernani eftir
Verdi,
Cavatina úr Lucia di Lammer-
moor eftir Donizetti,
Vivra contende úr Trúba-
dorunum eftir Verdi,
Úr Töfradrykknum eftir Doni-
zetti,
Valse brillante nr. 1 eftir
Schulhoff.
Samfleytt getur dósin spilað í
tíu mínútur.
Kristján Eldjárn.
Kúsöndin
HÚSÖNDIN er stór og glæsi-
legur fugl og auðþekkt frá öðr-
um öndum. Fullorðnir steggir
í vorbúningi eru svartir að of-
an, en hyítir að neðan og á
bringu, og með hvítan hring
um hálsinn. Ilvítir blettir á yfir
vængþökum mynda röð af hvít-
um dílum á vængnum, þegar
fuglinn situr. Vængspeglar eru
livítir. Höfuðið er svart með
purpurarauðri slikju og hvítum,
hálfmánaiöguðum' blettum milli
augna og nefrótari Fiðrið á
höfðinu er mikið og úfið og
fuglinn virðist því sérlega höf-
uðstór. Nefið er svart, en fæt
urmr gulir. Aifgað er ljósgult.
Á öndinni er höfuðið móbrúnt,
en annars er hún að mestu
öskugrá með hvítan hring- um
hálsinn og hvít á neðanverðri
bringu og framan til á kviði.
Húsendur eru kvikar í hreyfing-
um og fljúga ákaflega hratt og
með miklum fjaðraþyt. Hinn
sérkennilegi flugþytur eða
hvinur, sem ávallt heyrist í
húsöndum á flugi, er svo liljóm
mikill, að hann heyrist vel úr
allmikilli fjaÁægð og er bví
gott kennimerki.
ÚTBREIÐSLA húsandarinn-
ar í heiminum er ákaflega ein-
kennileg. Aðalheimkynni henn-
ar eru í Klettafjöllunum í Norð-
ur-Ameríku, en þar er hún al-
11111111111111111111111111111111111111IIIillllllllllIIllllIIIIIIIllllllll II!
gengur varpfugl við fjallavötn
allt frá Brezku Kólumbíu í
Kanada suður til Kaliforníu og
Kolorado í Bandaríkjunum. í
annan stað er hún svo varp-
fugl á Labrador, og ennfremur
á Suðvestur-Grænlandi og ís-
landi. Húsöndin er því fyrst og
fremst amerískur fugl eins og
straumöndin og himbriminn, en
þessar þrjár tegundir verpa
hvergi í Evrópu nema á íslandi.
HÉR Á LANDI er Mývatn
aðalheimkynni húsandarinnar.
Þar er mest húsandavarp á
Kálfaströnd, bæði í svoneíndum
Úthólmum og Suðurhólmum,
en til hinna síðarnefndu teljast
Krókhólmi, Bjarghólmi og íleiri
hólmar í Syðri-Vogum. Næst á
eftir Kálfaströnd er mest hús-
andavarp í Haganesi, en þar
verpur húsöndin í eyjum og
hólmum í vatninu og Laxá, en
einnig hér og þar uppi í landi.
Á fleiri bæjum í Mývatnssveit
er einnig nokkurt húsandavarp,
og niður með Laxá verpa hús-
endur líka, en mig brestur
heimildir um útbreiðslu þeirra
við Laxá. Annars staðar á land-
inu verpa húsendur elcki svo
vitað sé, að minnsta kosti ekki
að staðaldri. Þó hefir borið við,
að þær hafi orpið í varphólm-
um í Lóni í Kelduhverfi, og
líkur eru til þess, að húsönd
liafi eitt sinn. orpið í hólma í
Þingvallavatni.
í AMERÍKU verpa húsendur
í trjábolum í skóglendi í grennd
við vötn, en hér verða þær að
sættá sig við að verpa í hraun-
BRÉF ÞETTA barst mér fyrir
nokkru:
Einkennilegt er orðið afmæli. Á
öllum málum, sem næst okkur
standa, er það kallað fæðingar-
dagur. Hvernig er orðið afmæli
hugsað? I-Ive gamalt er það í ís-
lenzku máli? Viljið þér gera svo
vel að skýra þetla í TÍMANUM
við tækifæri? Virðingarfyllst. G.
Þ. L.
Það er rétt, sem G. Þ. L. tekur
fram, að skyld mál íslenzku hafa
orð, sem að hugsun samsvara orð-
inu fæðingardagur, en ekki orðinu
afmæli, t. d. d. fpdselsdag, e. birth-
tíay, þ. Geburtstag. Ég veit ekki,
hvort mönnum er almennt ljóst, að
orðin fæðingardagur og afmæli
samsvara ekki hvort öðru nákvæm-
lega að merkingu. Orðið fæðingar-
dagur er bæði haft um daginn,
sem maður fæðist, og sama dag á
ári hverju upp frá því. Orðið af-
mæli er hins vegar ekki haft um
daginn, sem menn fæðast. Orðið
afmæli er auk þess haft um minn-
ingardaga um atburði, félagsstofn-
anir o. s. frv., t. d. 900 ára afmæli
kristnitökunnar, 30 ára afmæli Al-
þýðusambandsins.
ORÐIÐ fæðingardagur kemur
fyrir í fornmáli, en orðabækur
hafa aðeins eitt dæmi um það.
Þetta dæmi er úr Postulasögum,
og er orðið þar haft um þann dag,
er Kristur var í heiminn borinn:
30 ára kom Jesús til Jódanar at
taka skírn af Jóhanni baptista ok
þat um fram, sem var frá fæðing-
ardegi hans til ens þrettánda dags.
Post. 893.
Trúlegt er þó, að orðið hafi haft
í fornmáli báðar þær merkingar,
sem það hefir nú. Annars virðist
orðið burðardagr miklu tíðara
í fornmáli. Það hefir báðar fyrr
greindar merkingar. í dæmi því,
sem nú verður tekið, liefir það
merkinguna „dagur, þegar e-r er
íæddur“:
Sé, bræðr tveir tvíburar eru aln-
ir, söm er ætt þeira, sami burðar-
dagr. Heilag. I, 469.
í næsta dæmi er orðið hins veg-
ar haft um afmælishátíð:
En Heródes lét halda burðardag
sinn sem hótíð ok bauð þá mörgum
lýð til sín ok lét gera fagnað mik-
inn. Gamal norsk Homeliebog
(Ósló 1931, bls. 107).
Dæmið er að vísu norskt, en það
"■skiptir ekki máli. Orðið burðar-
1 dagur hefir lifað í íslenzku fram á
| 19. öld, þótt nú sé það horfið úr
| talmáli.. í orðaskrá orðabókar Há-
I skólans eru dæmi um það frá 16.,
I 17., 18. og 19. öld. Ég tek til, gam-
I ans eitt dæmi frá 19. öld. Það er
1 runnið frá Ingibjörgu á Bessastöð-
| um, móður Gríms Thomsens, úr
1 bréfi, dagsettu 28. febr. 1822. Þar
1 segir svo:
I Þar margir héðan eru nú farnir
að heiðra vors konungs burðardag,
s\o ég nærri því sit ein heima,
gríp ég þetta tækifæri að svara
bréfi þínu með póstskipinu í haust.
Iíúsfr. á Bessast., bls. 89.
ÞÁ KEM ég að orðjnu afmæli,
Elztu dæmin, sem kunn em um
það í íslenzku, eru runnin frá
tveimur frægum mönnum, þeim
Arna Magnússyni og Jóni Grunn-
víking. Árna farast svo orð um
Ara fróða:
Nú hafa hans aldar menn ekki
reiknað annos nema completos, so
hann hefur ei heitið 10 vetra fyrr
er. eftir afmæli sitt (diem natalem)
anno 1077. Á. M. Levned og skrift-
er II, 78.
Það er dálítið einkennilegt, að
Árni skuli þýða orðið afmæli á
latínu. Það gæti bent til þess, að
orðið hafi ekki verið títt — að
minnsta kosti ekki í þessari merk-
ingu — á hans tíð. Um það full-
yrði ég þó ekki. Aðrar ástæður
kunna að valda þessu. Jón Grunn-
víkingur samdi mikla íslenzk-latn-
eska orðabók, sem geymd er í
Árnasafni í Kaupmannahöfn. Er
það mikill bagi þeim, sem fást við
rannsóknir á íslenzkri málsögu,
einkum sögu íslenzka orðaforðans,
að þetta orðabókarhandrit skuli
vera svo víðsfjarri flestum þeim,
sem áhuga hafa á að notfæra sér
það. Það er nokkur bót í máli, að
Páll Eggert Ólason skrifaði upp
’nokkurn hluta þessa handrits. Áf-
skrift Páls er geymd í Landsbóka-
safni. í þessu orðabókarhandriti er
orðsins afmæli getið, bæði í meg-
inmáli og á lausum miðum. Ein
þýðing Jóns á orðinu er á þessa
leið:
tempus unde numeramur, sed
proprie annus nativitatis ab uno
Die natali ad alterum.
En þetta þýðir: „tími, sem við
teljumst frá, en í rauninni fæðing-
arár (reiknað) frá einum fæðing-
ardegi til annars“. Þessi merking
orðsins, þ. e. „árið milli tveggja
afmæla“ er ókunnug annars stað-
ar að, og ber vafalaust að líta á
þetta sem skýringartilraun Jóns
Grunnvíkings. Greinilegt er, að
Jón þekkir hina venjulegu merk*
ingu orðsins. Útskýring hans er á
þessa leið:
certum tempus unde aliqvid
mensuratur.dici solet de tempore
nativitatis, qvando illa certa
qvadam die et mensi in anno conti-
gerit, vel facta fuerit.
Þetta merkir: „tiltekinn tími,
sem eitthvað er mælt frá, er notað
um tíma fæðingar, þegar hana ber
upp á einhvern tiltekinn dag og
mánuð í árinu eða er haldin há-
tíðleg.“ Ýmislegt fleira segir Jón
um orðið, en óþarft er að rekja
það hér.
Framhald á 8. síðu.
z iiiiiiiiiiiiiiiiiiMiiiiiiiiiiHiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii«iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiia
holum, kröppum gjám eða skút-
um, eða öðrum þeim fylgsnum,
sem völ er á á hverjum stað.
Þá ber líka alloft við, að þær
verpi í tóftarbrotum eða úli-
húsum og af því mun húsandar-
nafnið dregið. Stundum verpa
þær líka á bersvæði. Eggin
eru blágræn og dúnninn grá-
hvítur. Húsöndin er staðfugl
hér á landi, og allan veturinn
halda húsendur sig á auðum
svæðum á Mývatni og Laxá. Á
þeim tíma árs verður þó vart
við húsendur víða annars stað-
ar á landinu þar sem ár og vötn
leggur ekki. Á Soginu er t. d.
oft mikið af húsöndum á vet
urna og einnig hef ég séð þær
á Laugarvatni, Kleifarvatni, EH-
iðavatni og Elliðaám að vetrar-
lagi. Þær halda sig líka taísvert
á lónunum og Litlá í Keldu-
hverfi á veturna. Til sjávar
leita þær sjaldan.
MÝVETNINGUM þykir vænt
um húsöndina og eru að vonum
hreyknir af þessum sjaldgæfa
og prúða fugli, sem hefir tekið
ástfóstri við hið. fagra vatn
þeirra. Það er því ekki nema
eðlilegt, að þeir séu uggandi
um framtíð hennar vegna
minksins, sem nú_ sækir að
Mývatni. En þar er líka fleira
í veði en húsöndin. Mývatn er
tvímælalaust eitt af mestu nátt-
úruundrum íslands. Hvergi í
víðri veröld verpa jafnmargar
andategundir og jafnmikil
mergð af öndum á jafnlitlu
svæði. Einu staðirnir í heim-
inum, sem þola nokkurn sam-
jöfnuð við Mývatn hvað þetta
snertir, eru preríumýrarnar í
Norður-Ameríku, en ekkert
svæði þar jafnast þó á við Mý-
vatn og Mývatnssveit. En allt
þetta er í veði ef minknum
tekst að ná öruggri fótfestu við
Mývath. Mér dettur að vísu
ekki í hug að ætla, að minkur-
inn muni útrýma þar öllu fugla
lífi í náinni framtíð, en ég er
jafnsannfærður um það, að
hann muni valda þar óbætan-
legu tjóni. Við, sem nú erum
á miðjum aldri, munum að öll-
um líkindum ekki lifa það, að
sjá hið fjölskrúðuga dýralíf
Mývatns lagt í auðn, en kom-
andi kynslóðir munu dæma okk
ur hart fyrir þau vettlingatok,
sem hafa einkennt allar aðgerð
ir í minkavandamálinu frá upp-
hafi og allt fram á þennan dag.
Finnur Guðmundsson.
uMiiiaiiiiiiiiiiiitkhkíiiiiiilliiiiiiiiii
niiimiiiiiimmmi 11111111111111111111111111111111111111(11111111111111111111111111111111111111111111111111111111^ fi<K«.miiiiiHiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii 1111111111111111111111111 iiiiiiiiimiitiiiimiiiiiiliimiiiiiiiiiiiiiiiiiirniiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiimiiiiK
iiimiiiimiiiiiiiiii
iiiiiiiiiiiiniíuiimuiiiniiilimiiiimiiiiiiniiiiiiiiiMimiuniiiuiiiiiiimiiiiiiiiiii|iiiiiiiiimiiliiiaiii«iiiiiiiiiuiiiiiiiiiiimiiiHiuuHiiiiM«