Tíminn - 28.06.1956, Qupperneq 5

T f M I N N, fimmtudaginn 28. júní 1956.
Um samvinnustefnu og þjóðitýtingu:
Frelsi einstaklinganna til að
rnndvöllur samvinnustarfs
hafna er
Viðhorf samvinnustefnu til þjóðnýtingar og ríkissósíalisma er
nýlegt viðfangsefni hcr á iandi. Öimur málefni fylltu huga frum-
herja samvinnustarfsins. Þeir tókust á við verkefni líðandi stund-
ar og lögðu grunn að húsi framtíðarinnar. En þjéðnýting og fram-
kvæmd sósíalisma var aöeins teóría á bók á þeim tíma, og mátti
híða síns vitjunartíma.
Sá vitjunartimi er enn ekki
upprunninn í fyllingu hér á
landi, og á því verður vonanái
veruleg bið, En þessi málefni
hafa þokazt nær.. íslerizklr !sam-
Vinnumenn geta ekki lengur lát-
ið sem þeir viti ekki af sósial-
ísku rekstursformi. Þeíii'íváröa
líka að taka afstöðu til þjóðnýt-
ingaráforma sósíalista, og gera
upp við sig, hverja stöðu þeir
óska að sairivinnuhreyfihgin.
hafi í þjóðfélaginu í framtíðinni.
Reynsla annarra.
Siík aðstáða er ekki einsdæmi.
Þróun þjóðfélagsmálanna hef-
ur fengið nágrannaþjóðum okk-
ar syiþúð yiðfangsefni að glíma
við. Einkum eru viðskipti sam-
vinnumanna. og lýðræðissósíal-
ista á. Bretlandi athyglisverð, og
sumt í þeim skiptum ekki ómerk
leiðsaga fytir samvinnumenn í
öðrum löndum.
Á 17’. 'þingi Áíþjóðasambands
eamvinnumanna, sem haldið var
í Ziirich í Sviss haustið 1948,
voru viðhorfin til rikissósíalisma
og þjóðnýtingar eitt merkasta
viöfangsefni þingheims, og voru
gerðar ályktanir, þar sem hafn-
að er þeirri skoðun, að alger
þjóðnýting sé rétta leiðin að því
marki; að *koma á sameign og
samátíýrgð þeghanna. Er þessi
ályktun enn í dág í gildi, sem
hih dþinbejra afstaða alþjóða-
samtaka samvinnumanna til
þesskfa mála. Verður hún nán-
ar rákin síðay í þessari greih.-r.
Álykíiin þessi var borin fram
af brezku . samvinnuhreyfing-
unni, og er einmitt sérstaklega
athyglisverö af þeirri ástæðm
í , . A .... • -C
Samvinnúm'enn og jafnaðar-
menn í Bretlandi.
Um langa.n aldur hefur verið
náið samstarf með brezku sam-
Vinnuhreyfingunni og jafnaðar-
mannaflokki landsins. .Sam-
Vinnuflokkurinn, sem er póhtísk
samtök samvinnumanna, hefur
um langt árabil verið í kosninga
bandalagi við jafnaðarmenn, og
hafa þingmenn flokkanna haft
sameiginlega stefnuskrá á þingi,
Samvinnumenn voru og meðal
ráðherra í síðustu ríkisstjórn
Verkamannaflokksins brezka.
En þótt þetta samstarf sé ára-
tuga gamalt, kom í ljós á .þing-
inu í Zurich, að brezka sam-
vinnuhreyfingin hefur mjög á-
kveðnar og sjálfstæðar .skpðan-
ir á þjóðnýtingu í atvinnulífinu,
og að hún hefur, engu afneitað
af grundvallarsj ónarmiðum sam
vinnustefnunnar.
Til fróðleiks verða hér á eftir
rakin helztu atriði úr málflutn-
ingi brezku samvinnumannanna
í Zurich. Má ætla,, að samv-innu-
menn annarra landa muni hafa
svipuð viðfangsefni að fást við,
þar sem allvel hefur miðað að
framkvæmd sósíahsma i.lýðræð-
isþjóðfélögum. . . • _ .
Þegar hið þólitíska .samstarf
brezkra jafnað.armanna- og sam-
Vinnumanna hófst, voru t.ak-
mörk beggja aöila. ...fjarlægur
tíraumur. Báðir aðilar voru samT
mála um nauðsyn þess að yerja
almenning fyrir arðráni af háifu
einkafjármagsins. Á þeim árum
bar litið á skoðanamismun sam-
vinnumanna og sósíalista. Hinir
fyrri höfðu samvinnuþjóðfélag
að; takmarki, en hinir síðar-
nefndu hið sósíaliska ríki. En
vegurinn iá í sömu átt fyrir
háða, meðan takmark.ið var
fjarlægt. Aðeins þeir, sem fast-
ast héldu um kennisetningar og
bókstaf, höfðu áhyggjur af fram
tíðinni, er að því kæmi, að
flokkarnir litu misjöfnum aug-
um á úrlausn verkefna. Fyrir
stríðið var skoðanamismunur-
inn því aðeins bóklegur. En eft-
irstríösárin færðu þessi við-
fangsefni heim í hiáð. Valda-
taka jafnaðarmanna á Bret-
landi í styrjaldarlokin, og fram-
kvæmd þjóðnýtingaráforma
þeirra, gjörbreytti viðhorfinu
þannig, að það, sem áður hafði
aðeins fræöilega þýðingu, var nú
orðið raunhæft úrláusharefni.
Þjóðnýting á Brctlandi.
Á Bretlandi er ekkert fastmót-
aö form á skipulagi og stjórn
þjóðnýttra atvinnugreina. Að-
ferðimar eru mismunandi, allt
frá beinni stjóm ráðuneyta til
Jauslegs opinbers eftirlits með
fyrirtækjum -í eirikaeign. Reynt
hefur verið að- finna fram-
kvæmdaleið, sem inniheldur
hvort tveggja, gæzlu hagsmuna
ríkisheildarinnar, og hentugt
eftirlit, sem leyfi skjótar ákvárð-
anir og skynsamlegan rekstur,
án þess að óþörf skriffinnska eða
seinlátt stjórnarfar sé.til trafala.
Jafnframt hefur sú spurning,
hvernig hagsmuna neytenda
væri bezt gætt í ríkiseinkasöl-
um og ríkisfyrirtækjum, skotið
upp kollinum og krafizt svars.
Trúnaðarmenn ríkisvaldsins í
þjóðnýttum atvinnugreinum
hafa opinberlega viðurkennt, að
rétt sé að veita aimenningi
möguleika til eftirlits með því
að velja fulltrúa úr sínum hópi.
Það er og útbreidd skoðun í
Bretlandi, að opinbert eftirlit
.geti verið réttlátt og hagkvæmt,
»án þess að í kjölfar þess komi
opinber rekstur.
Margir eru og þeirrar skoðun-
ar, að þótt atvinnugrein sé þjóð-
'nýtt, sé ekki endilega rétt að
allur rekstur innan þeirrar grein
ar sé opinber. Ef týpiskar eind-
ír iðngreinar séu þjóðnýttar,
megi nota rekstur þeirra og af-
komu sem mælikvarða við eftir-
lit með einkafyrirtækjum, sem
einnig eru starfandi x sömu iðn-
grein. Dærni um slíkt er, að f lug-
vélaverksmiðja nokkur var áj
stríðsárunum tekin eignarnámi
af ríkinu, vegna útbreiddrar
óánægju með afköst hennar og
vinnufyrirkomulag. Þessi verk-
srniðja var síðan starfrækt um
árabil, undir stjórn ríkisvaldsins,
án þess að fiugvélaframleiðslan
í heild væri þjóðnýtt.
Bretar hafa notað mismun-
andi fi'amkvæmdaaðferðir í öll-
urn þeim atvinnugreinum, er
þeir hafa þjóðnýtt. Og ýmsar
ráðstafanir og rhismunandi hafa
verið gerðar af opinberri hálfu
til að bæta framleiðsluna og
skapa viðunanlegt eftirlit með
því, að stjórnað sé til hagsbóta
fyrir almenning. Brezku jafnað-
armennirnir hafa ekki verið
þrælbundnir við bókstafinn,
heldur frjálslyndir að læra af
reynslunni.
Afstaða sanivinnumanna.
Samskipti samvinnustefnu og
sósialískra þjóðnýtingaráforma
komu fyrst á dagskrá í Bret-
landi árið 1905, er brezkt sam-
vinnuþing lýsti fylgi við þjóð-
nýtingu járnbrautakerfis lands-
ins, og menn töldu sig og fylgj-
andi bæjarrekstri í sérstökum til
fellum, en tekið var fram, að
auðsýn takmörk væru fyrir því,
hve langt mætti ganga á þeirri
braut.
Þótt þessi skoðun, að rétt væri
að fylgja þjóðnýtingu i einstök-
um tilfellum, væri útbreidd, var
engan veginn þröngt um fram-
kvæmdir samvinnufélaga. Þótti
því óhætt að ganga lengra en
samþykktin frá 1905 gerði. Þann
ig lýstu brezkir samvinnumenn
því yfir 1943, að þeir vildu stuðla
að þjóðnýtingu járn- og stáliðn-
aðarins brezka, og stóðu síðan
við það fyrirheit eftir að jafn-
aðarmenn komust til valda. Þá
var og bent á, að nokkrar aðr-
ar greinar væru vel fallnar til
þess að lúta opinberri stjórn.
En aukin áhrif jafnaðar-
manna flýttu því, að í odda
skærist með samvinnumönnum
og þeim um það, hve langt
skyldi ganga á þjóðnýtingar-
brautinni. Þannig snerust sam-
vinnumenn'mjög öndverðir gegn
fyrirætlunum, sem jafnaöar-
menn birtu árið 1947 um að
stefna að þjóðnýtiixgu verzlun-
arinnar. Var því lýst yfir á sam-
vinnuþingi á því ári, að enda
þótt samvinnumenn hefðu lagt
Hótel
lið takmarkaðri þjóðnýtingu
þjóðfélaginu, væri misskilningui
að ætla, að samvinnuhreyfingin j
væri fús til að gangá inn á
„sjálfsmorðssamninga“ sem ■ þá,
að yfirfæra verzlunar- og iðn-
aðarkerfi' samviríhúhianna til
neins konar- -þjóðnýtingar- eð'a
ríkisreksturs. ■
Samvinríuménn buðu uþp á á-
framháidanci samyinmx um
mörg málefni', en’iýst jaftiframt
þeirri ætlun sinni, að spyrna fast
gegn afskiptum rikis og bæjar-
félagá af þvi skipulági' atvinmx-
lifsiná,' sem samvinnuhreýfing-
in hafði byggt upp. Þeir mundu
aldrei samþykfeja ihlutun. ríkis-
valdsins. um ‘ starfrækslú sam-
vinnxjfyrirsetkja, •.né'-ljá ■:liSíþéim
skoöunum, að ríkisrekstur únd-
ir stjórn ríkisskipaðra embætt-
ismanna váeri ems hagkvæmur
fyrir ! alménning þg- samvlnnu-
rekstur, semL Jýftif: fýðrafeöisléga
kjörinni’ étjófn íólksins ájálfk.
í þessu' éfni eru brezkir sam-
vinnumenn greinilega á öndverð
um meiði við ráðarídi stefnu í
samvinnumálum í löndum þeim,
er lúta kommúnistisku stjórnar-
fari. Þar hefur samvinnuhreyf-
ingin látið sér iynda það hlut-
skipti, að starfa sem pólitiskt
verkfæri í hendi ríkisvaldsins.
Sanivinnuskipuiagið
reynist bezt.
Með nákvæmxim samanburöi
á þeim starfrækslufcrmum sem
notuð eru af sarnvinnuíélögum
annars vegar, cg ríkisvaldinu
hins vegar, haía brezkir sam-
vinnumenn sanníærzt um, að
rikisrekstur er ekki heppilegur
á þeim sviðum, sem sámvinnu-
menn hafa lengst látið til sín
taka og náð bezturn ái'angri.
Þær iðngreinar, sem búið er að
þjóðnýta þar i landi, og sam-
Verksmiðjuhús Gefjunar á Akureyri
vinnumenn hafa fylgt að' mál->
um, eru allar á þeirri hlið fram-
leiðslunnar, sem liggur fjarsú
neyzluvöruframleiðslunni, en þarí'
er aðalstyrkur samvinnustax'f* •
seminnar.
Ýmsir brezkir samvinniimenn
geta vel hugsað sér þann TiatÖ :
á þjóðnýtingu, að ríkisfyrirtækl
starfi samhliða þeim samvinmi-
fyrirtækjum, sem þegar éru 'til,
til dæmis á nokkrum sviðum ’
matvælaframleiðslunnar.. Starf-
ræksla samvinnufélaganna gét-
ur haldiö áfram, segja þeir,ríil
hagsbóta fyrir félagsmenn kaup-
féláganna, en aðeins þær verk—.
smiðjur, sem framleiða varntag;'-
fyrir það fólk, sem steödúr
an samvinnuhreyfingarinnáis •
séu þjóðnýttar. Þessa skoðun bér
þó líklega helzt að skoða sem-
nauðvörn þar sem svo er komiðV
að þjóðnýting verður ekki um-
flúin vegna pólitískrar áðstöðu í .
landinu. Þeir benda og á, aí?
telji ríkisvaldið starfræksluna'; i ;
ýmsum atvinnu- og iðngreinum.
ekki nógu afkastamikla og hag- &
kvæma, séu samvinnuféiögin
jafnan reiðubúin til þess aa
stofna til heiðarlegrar sam-
keppni við opinberan rekstur og
láta reynsluna þannig skera úr
um það, hvort fyrirkomulágiS
reynist betur.
Þessar skoðanir brezkra sam-.
j vinnumanna hafa nokkurn
j stuðnxng í þeirri þróun, sem orð-
j ið hefur í verzlumnni í Sovét-
Rússlandi. Eftir aff ríkiseinka-
sala hafði um hríð veriö ein usx
verzlunina í borgum landsins va:."
allt í einu leyft að endurvekja
kaupfélagsskap þar og stofna til
samvinnuverzlunar samhliða rii:
isverzluninni. í opinberum tii •
skipunum um þetta efni var svo
frá skýrt, aö það hafi komið’ i
ljós, a'ð það hafi ekki reynz.;
heilsusamlegt fyrir þjóðíélagiö
að afnema samkeppnina i verzi -
uninni. Var talið, að siofnuxi
kaupfélagsverzlunar í borgunum
mundi verða til þess að' ui .nenr. •
ingur ætti kost beti'i þjonustu
en áður. Þannig var þaö víð'ur •
kennt þar, að samvinrxuskipulag
ið leiði beinlínis til bættra verzl-t
unarhátta.
I !
Þróunin byggir brö!
Ýmsir brezkir samvixix. nenrí
telja, aö' franxtíðin mu, . /ggjxv
brú í milli samvinnusíerr u og
sósíalisma með þeim h i, td
sósíalisminn muni, þá umar
líða, sveigja í átt til saxnnnnu-
stefnunnar. Þeir benoia á, aö
samvinnustefnan leggur mikhi
(Framhald af 5. síðu) _______j