Tíminn - 11.11.1956, Síða 4

4
T f MIN N, sunnudaginn 11. nóvember 1956

'■'• •■ ' • "'iV ' •'•' '•• •'"'■‘ ✓■fryv'+^
W/;A A 'k
MUNIR OG MINJAR:
Graíarkirkja á
FÖGUR ER á björtum degi
§§ leiðin út Höíðaströnd í Skaga-
„ fir'ði, grösug sveitin, tíguleg
norðlenzk fjöll á aðra hönd,
j' fjörðurinn á hina, Drangey,
\ Höfðavatn og Þórðarhöfði,
•, Skagafjöll í fjarska vestan
fjarðar. Þetta er leiðin út á
\ Siglufjörð, yfir skarðið.
|§ í þessari náttúrudýrð er ef
|§ til vill varla von, að menn veiti
j athygli litlu húsi, sem stendur
I ekki allfjarri vegi ofarlega í
í túni innsta bæjarins á Höfða-
strönd. Sá heitir Gröf, og þar
§> ólst séra Hallgrímur Pétursson
l§ upp að einhverju leyti. Húsið er
Ekirkja, minnsta guðshús á land-
inu, en jafnframt eitt hið merk-
asta. Það er í eigu ríkisins og
§§ undir vernd Þjóðminjasafnsins
og hefir fyrir nokkrum árum
verið gert upp að öllu leyti eins
og áður var. Þetta er torfkirkja
en þó að vissu leyti timburhús
eins og aðrar torfkirkjur, gaflar
báðir úr timbri og þiljað allt
innan, en veggir báðir og ytra
þalc úr toi'fi. Umhverfis er
kringlóttur kirkjugarður úr
torfi. Hér er varðveitt heilleg
smámynd úr svip íslenzkra
sveita fyrir sementsöld. Svona
liafa þau verið, litlu bænhúsin,
sem fullt var af um allar sveitir
á miðöldum.
KIRKJAN ER aðeins 6,25 m.
löng og 3,20 m. breið, hæð und-
ir tnæni 3,45 m. Kirkjugestir
beygja sig undir bitana, þótt
ekki séu nema meðalmenn. A
bekkjum geta setið um 30
manns. Kór er afmarkaður með
kórgrindum og í þeim að sunn-
an er prédikunarstóll, en altar-
ið er á sínum stað, allt útskorið
og óvenjulega góður gripur.
Útskurðurinn er í barokkstíl og
sver sig til 17. aldar, og frá
þeim sjónarhól skulum við at-
huga sögu kirkjunnar.
A 17. öld var Gröf í eigu
Hólabiskupa, Þorláks Skúlason-
ar og Gísla sonar hans. Þeir
sýndu staðnum mikla rækt.
Bænhús hafði þar fyrrum ver-
ið, en þá lengi vanrækt, en
biskupar tóku þar aftur upp
EN HUSIÐ, sem þeir biskupar
höfðu látið gera rækilega við
eða byggja frá grunni, stóð
áfram alit fram á vora daga og
er nú að öllu mjög líkt og það
var á 17. öld. Flestir viðir voru
endurnýjaðir, en altarið er
hið sama og svo prédikunarstóil
inn. ög þessir gripir, einkum
altarið, sýna, hver staðið hefir
fyrir smíði Grafarkirkju. Það
hefir enginn annar gert en
sjálfur Guðmundur í Bjarna-

Mál og Menning
Ritst]. dr. Halldór Halldórsson.
Vilmundur Jónsson landlæknir titillinn frú (og ungfrú) fara
vakti mig í bíti síðasta sunnudag mjög illa við embættis- og starfs-
§| . með símhringingu til þess að ræða titla. Hvað segðu menn t. d. um
j við mig um tiltekið vandamál, sem, ungfrú sendiherra?
jskotið hafði upp í huga hans, erj Hugsanlegt er að nota hinn
; | hann las u» orðið herra í síðasta eðlilega titil persónunnar, síðan
þætti. | fullt nafn og loks embættistitil.
j Landlæknirinn þarf vitanlega —1 Samkvæmt því gæti bréfið byrjað
j eins og fjölmargir embættismenn j svo: Samkvæmt beiðni yðar, ung-
|— að skrifa mörg bréf í embættis- frú Ásdís Árnadóttir liéraðslækn-
nafni. Um samningu embættis- ir, sendi ég yður o. s. frv. Þetta
bréfa ráða í mörgum tilvikum fast j virðist mér nokkuð þungt í vöfum
ar reglur, enda er slíkt þægilegt og ekki embættislegt, því að bréfið
fyrir alla aðilja. Það væri t. d. i
bezta samræmi við stíl slíkra bréfa
að byrja þau á þessa leið:
er raunverulega ekki til Ásdísar
Árnadóttur, heldur til héraðs-
læknis, sem svo vill til, að ber
I samræmi við beiðni yðar, herra! þetta nafn og er ungfrú
5. Loks er hugsanlegt að leysa
málið á þann hátt er landlæknir
| héraðslæknir, sendi ég yður o.
frv.
j I Þetta væri ósköp einfalt mál, ef, hefir gert í embættisbréfum síuum.
héraðslæknirinn, sem bréfið er til,! Hann tók það fram, að vafalaust
væri karlmaður. En nú kann aðiyrði þetta talið honum til kjána-
|| vilja svo til, að héraðslæknirinn j skapar — og ekki efa ég það, og
sé það alls ekki, heldur frú eða ung
I! frú. Hvað á þá að segja í stað herra
liéraðslæknir eða á ef til vill að
§§ halda því? Þetta var vandamálið,
1 sem landlæknirinn ræddi við mig í
morgunskímunni á
1 var.
§| | En sagan er ekki öll sögð. Land-
læknirinn sagði mér, hvernig hann
hefði leyst málið fyrir sitt leyti.
, Hann kvaðst einfaldlega halda á-
vafalaust þykir honum það ekki
gott. Hverjum skyldi þykja það?
En mig langar til að styðja land-
lækninn í kjánaskapnum. Svo ein-
kennilega vill til, að við getum
sunnudaginn orðið sammála, jafnvel um hæpin
atriði. En skyldi nokkur verða okk
ur sammála?
Eg geri ráð fyrir, að mörgum
virðist óviðeigandi að nota titilinn
herra um konur. Eg vil hins veg-
ar benda á, að ég hefi ekki orðið
kirkjulega helgi, endurreistu
eða byggðu að nýju kirkjuhús
og létu það með nýjum orna-
mentum prýða. Eftir lát Gísla
biskups 1684 fluttist ekkja hans,
hústrú Ragnheiður Jónsdóttir,
að Gröf og bjó þar langan ald-
ur síðan. Hún fékk konungsbréf
fyrir því, að Grafarlcirkja skyldi
vera þriðjungskirkja, ef hún
gæti fengið prest til að syngja
þar tíðir þriðja hvern sunnu-
dag. Hústrú Ragnheiður andað-
ist 1715, og sennilega hefir þá
vegur kirkjunnar fljótlega
minnkað, enda var hún lögð nið
ur að konungsboði 1765 ásamt
fleiri óþörfum guðshúsum.
stáðahlíð, kirkjusmiður og
skurðlistarmaður, sá hinn sami,
sem reisti Skálholtsdómkirkju
fyrir Brynjólf biskup og úthjó
skírnarfontinn mikla í Hóla-
kirkju og vann mörg fleiri hag-
leiksverk fyrir Hólamenn, eink-
um Gísla biskup og frú Rágn-
heiði.
Fróðleiksfús ferðamaður ætti
að nema staðar hjá Gröf og
skoða litlu kirkjuna og minnast
þess, að hún er húsa elzt hér
á landi og byggð af Guðmundi
smið, sem mestur var hagleiks-
maður á íslandi á sinni tíð.
Kristján Eldjárn.
; varpsliðnum herra héraðslæknir,
; j; þótt um ungfrúr eða frúr væri að þess var, að illa þyki fara á því að
| | ræða. Og hann kvaðst ganga | nefna konur sendiherra. Eg heyrði
I j lengra. Hann sagðist mundu skrifa j engan amast við því, að frú Bodil
utan á bréf til ungfrúar, sem héti i Begtrup væri nefnd sendiherra. Og
Hrossagaukurínn
HROSSAGAUKUR er mjög
algengur á láglendi og í dölum
um land allt, en sjaldgæfur til
fjalla. Kjörlendi hans eru mýr-
ar og flóar, en víða hér á landi
er hann auk þess algengur í
þurru graslendi og jafnvel í
kjarri og skóglendi. Hins vegar
sést hann sjaldan eða aldrei í
fjörum. Hann er farfugl, sem
kemur snemma á vorin (í apríl)
og er hér oft fram eftir öllu
hausti, og á Suður- og- Suðvestur
landi er ekki ótítt, að einn og
einn hrossagaukur haldi til all-
an veturinn við lindir og læki,
sem ekki leggur. Annars halda
íslenzkir hrossagaukar til ír-
lands á haustin og hafa þar vetr
ardvöl, enda eru lífsskilyrði þar
mjög við þeirra hæfi, víðáttu-
mikil mýrlendi og mildir vetur.
AÐALFÆÐA hrossagauksins
eru ýmis lægri dýr, svo sem
ormar, skordýr og sniglar, og
fæðunnar leitar hann sér eink-
um í leirefju við tjarnir og
polla eða í vatnsrásum og skurð
um. Nefið er mjög langt, en
beint, og er fremri hluti þess
mjúkur og tilfinninganæmur.
Aðfarir hans við öflun fæðunn-
ar eru fólgnar í því, að'hann
stingur nefinu á kaf í leðjuna
og hjakkar með því í sama far-
inu, jafnframt því sem hann
rykkir til höfðinu öðru hvoru.
Allt kvikt, sem nefið snertir,
virðist hann gleypa fyrirhafnar-
laust og án þess að draga neíið
upp úr leðjunni.
HROSSAGAUKURINN er mik
ið á ferli á nóttinni, en á dag-
inn dylst hann oft í þéttum
gróðri og hvílist þá eða sefur.
Verði hann þá á vegi manna,
kúrir hann sig niður, unz kom-
ið er alveg að honum, þá flýgur
hann leiftursnöggt upp og gefur
um leið frá sér margendurtekið
hljóð, sem líkist mest ískri í
skærum. Venjulega flýgur hann
■ íu T s fp.ríl öfd tiKnnHsöísSv 2ffi
máéMé •» W.»<»»•.<». t.i- ■'•-f , twtiÉ
þá lágt, en mjög hratt og
skrykkjótt, en lætur sig brátt
falla aftur til jarðar og er á
samri stundu horfinn niður í
gróðurinn. Því fer þó fjarri, að
lirossagaukurinn fljúgi ávallt
með þessum hætti. Á vorin og
um varptímann og jafnvel langt
fram eftir sumri iðka hrossa-
gaukar mjög fluglistir hátt í
lofti og gefa um leið frá sér hið
undarlega hnegg, sem er eitt
hið sérkennilegasta í fari þeirra.
Lengi vel voru skoðanir manna
um uppruna hneggsins mjög
skiptar. Upphaflega munu mer.n
almennt hafa verið þeirrar skoð
unar, að hrossagaukurinn
hneggjaði með raddfærunum,
en síðar fóru menn að hallast
að þeirri skoðun, að hneggið
myndaðist við tíðar sveiflur
flug- eða stélfjaðrana. Nú hefir
fyrir löngu verið sannað á ó-
yggjandi hátt, að hneggið mynd-
ast við sveiflur yztu stélfjaðr-
anna, einnar hvorum megin.
ÞAÐ SEM gerist þegar hrossa
gaukurinn hneggjar, er í stuttu
máli þetta: Fuglinn flýgur ská-
hallt upp á við unz hann hefir
náð allmikilli hæð og tekur síð-
an að fljúga í stóra hringi. Öðru
hvoru er þetta lárétta hringflug
rofið af skáhöllu steypiflugi, þ.
e. fuglinn steypir sér skáhallt
niður á við í loftinu, og um leið
heyrist hneggið. Meðan á steypi
fluginu stendur, heldur fuglinn
vængjunum hálfþöndum og
stinnum, svo að flugfjaðrirnar
vita beint aftur, en við það
myndast hálfhringmynduð vik,
sem takmarkast af afturbrún
vængjanna. Stélið er útþanið,
og yztu stélfjaðrirnar eru
spenntar út frá fúglinum aftan
við vængvikin. Venjuleg vængja
tök hætta, én við taka silöggir
j ;i’pgliiburidnir' vamgkipþir. Hin:
!um- stgrh^jlpft^traum, serp leik ;
Ásdís Arnadóttir og hefði liéraðs
læknisembætti Hr. héraðslæknir
Ásdís Árnadöttir. Óg saina máílí
gegndi þótt Ásdís Árnádóttir gift-
ist og öðlaðist með því frúarnafn
bót. Þótt hér sé miðað við emb-
ættistitla, gegnir vitanlega sama
máli um starfsheiti, t. d. læknir.
Landlæknir færði ýmis rök fyrir
máli sínu, og man ég ekki að skýra
frá þeim öllum, en þess minnist ég,
að hann kvaðst hafa lesið fyrir all-
löngu grein eftir hinn kunna
danska málfræðing Lis Jacobsen
dr. phil. um danska orðið herre, og
hefði þar verið tekið fram, að orð-
ið herr hefði á eldri stigum danskr
ar tungu einnig verið haft sem tit-
ill kvenna. Vík ég betur að þessu
atriði síðar.
Áður en lengra er haldið, cr rétt
að gera sér ljóst, hverjum mögu-
leikum sá hefir úr að velja, sem
skrifa þarf embættiskonu( þ. e.
embættismanni, sem er kona) bréf
í þeim stíl, sem landlæknirinn
minnist á. Skal ég nú benda á
nokkra, en vel má vera, að mér
skjótist yfir einhverja, sem öðrum
þættu tiltækilegir.
1. Hugsanlegt er að sleppa öll-
um titlum. Bréfið myndi þá byrja:
Samkvæmt beiðni yðar sendi ég yð-
ur o. s. frv. Þetta virðist mér of
snubbótt og því ekki tiltækilegt.
2. Hugsanlegt er að nota aðeir.s
embættistitil. Bréfið myndi þá
byrja: Samkvæmt beiðni yðar,
héraðslæknir, sendi ég yður o. s.
frv. Ekki kann ég við þetta, virðist
það einnig of afsleppt eða snubb-
ótt.
3. Hugsanlegt er að setja hinn
eðlilega titil framan við embættis-
titilinn (t. d. frú, ef um frú er að
ræða, ungfrú, ef um slíka er að
ræða o. s. frv.). Bréfið gæti þá
byrjað svo: Samkvæmt beiðni yðar,
ungfrú héraðslæknir, sendi ég yð-
ur o. s. frv. Það kann að vera
óvana um að kenna, að mér virðist
ur um fuglinn í fallinu, er hald
ið saman af hinu íhvolfa neðra
borði vængjanna, og mæðir
hann því með auknum þunga
á yztu stélfjöðrunum aftan við
vængvikin. Þær taka að sveifl-
ast mjög þratt, og sveiflur
þeirra mynda án annarra utan-
aðkomandi áhrifa jafnari og ó-
slitinn tón. Kippir vængjanna
valda því hins vegar, að styrk-
leiki loftstraumsins og um leið
styrkleiki tönsihs eykst og j
minnkar á víxl, en afleiðingin j
ef því verður sú, að tónninn
verður titrándi. Yztu stélfjaðr-
irnár eru því hljóðfærið,- sem §§
hrosáagáukurinn. spilar á, með ,i ■
_ ............ ..... vængjupum. § . . -v
’§ . . . U ’ " * , Fínnúr. Guðniundssoh- ®.
aaateMn MrifaM , wÉmmmmmm. .... 111 aMaM&aMMat*
i§
ef svo skyldi fara, að íslenzk kona
yi’ði ráðherra, myndi hún vafa-
laúst ekki verða nefnd ráðfrú, held
ur ráðherra.
Þá ber þess að gæta, að nafnbót-
in herra fylgir ýmsum embætlum
íslenzkum. Svo er það með biskups
embættið. Vel er hugsanlegt, að
kona hljóti það embætti í framtíð-
inni. Ætti þá að leggja niður titil-
inn, hætta að tala um herra biskup
inn og segja í staðinn frú biskup-
inn eða jafnvel ungfrú biskupinn.
Eða ættu menn í staðinn að taka
upp hið úrelta héiti lierradómur og
segja hennar herradómur biskup-
inn? Eg held ekki. Eg hygg rétt-
ast að halda orðinu herra.
Þá er rétt að minnast þess. að
vaxandi tilhneiging er til þess að
starfstitlar séu karlkenndir. Nú er
t. d. algengt að nefna konur skóla-
stjóra, en ekki sk'ólastýrur.
Eins og ég minntist á áður,
kvaðst landlæknirinn hafa séð í
grein eftir Lis Jacobsen, að orðið
herr(e) hefði áður veriö notað í
dönsku um konur einnig. Eg hefi
athugað, hvort þessi staðhæfing er
rétt, og fengið margar og órækar
sannanir fyrir því. Skal ég rekja
nokkur dæmi þessa. Þau eru öll
fengin úr Ordbog over det danske
Sprog grundlagt af Verner Dahler-
up. Elzta dæmið, sem orðabókin
greinir frá, er frá 17. öld (Min
goede Herr Frpeken). Önnur dæmi
sem eru yngri, eru þessi: Hr. ma-
dammen. Hr. Fru Anker, Ilr. Frk.
Anker, Hr. Baronessen, Hr. Fru
Provstinde.
Nú mætti að vísu segja, að það
væru ekki sterk rök, þótt Danir
hefðu á vissu skeiði notað titilinn
á þennan hátt. Miklu sterkari rök
eru það, að finna má dæmi hins
sama úr fornmáli íslenzku. Skal
það nú sýnt með dæmi úr Heilagra
manna sögum:
Munkar þeir, er í för váru með
honum, sögðu þessa kostar til
hennar: „Heyr, herra móðir, vér
biðjum, at þú látir gefa oss vatn
at drekka, því at vér erum veg-
móðir mjök.“ Heilag. II, 539.
Hér er um að ræða þýðingu úr
latínu. í latneska textanum er
domina mater, þar sem á íslenzku
er herra móðir. Latínan gaf því
ekki tilefni til að nota karlkennt
orð.
Að öllu þessu athuguðu er ég
sammála landlækninum um að nota
orðið herra með embættistitlum,
jafnvel þótt kvenmenn eigi í hlut,
en ég legg áherzlu á hitt, að ég
mæli engan vegihn almennt með
því, að þessi titill sé notaður um
konur. Ilér er aðeins um þesSa tak
mörkuðu notkun að ræða. -
; ,;íA8 lökurrp vii'ég'igeíaxþes,'aSoúér
'hefír verjð/bent'iápaðíýmsar þjúðiif
(Erámfiaia á^: síðlÉF''