Tíminn - 14.07.1957, Page 5

5
T í M IN N, sunnudaginn 14. júli 1957.
Mál og Menning
Rltstl dr Halldór Halldórsson
Séö neim að Holum.
(Ljósm: Guóni Þoroarson.)
^ v |
i. (Ljósm:
Minnzt 75 ára afmælis Hólaskóla
Öllum kom hann til nokkurs þroska
í dag er Hólamannadagur og mínnzt 75 ára aímælis
bændaskólans heima á Hólum — gamall nemandi horf-
ir til baka — og fram á veginn
FYRIR NOIÍKRU barst mér bréf,
sem undirritað var Davíð. í bréfi
þessu biður Davíð mig að gera
gnein fyrir uppruna allmargra
orða hér í þáttunum. Mun ég
reyna að verða við óskum Davíðs
en ekki mun mér endast einn þátt
ur til þess. Til þess eru orðin of
mörg og sum þeirra allerfið við-
fangs, svo að uppruni þeirra verð
ur ekki sæmilega. rakinn í mjög
stuttu máli.
Flest orðanna, sem Davíð minn-
;st á, eru annáðhvort gömul heiti
eða algeng orð, sem samsett eru
af gömlum heitum. En með heit-
um er átt. við orð sem tíðkuðust
í skáldskap, en ekki voru algeng
í daglegu tali. Sum nútímaskáld
bregða jafnvel fyrir sig heitum,
þótt slíkt gerist æ fátiðara, eink-
um eftir fyrri heimsstyrjöld. Hins
vegar er algengt, að þessi gömlu
heiti séu -varðveitt í samsettum
orðum, sem eru á hvers manns
vörum, eins og koma mun í ljós,
er ég rek einstök orð, sem Davíð.
spyrst fyrir um.
FYRSTA ORÐIÐ er æsingaseggur.
Ég geri ráð fyrir, að það sé eink-
um siðari hluti þessa orðs, sem
Davíð langar til að fræðast um,
Bændaskólinn á Hólum i in 1800. Hefir þeim jafrian eftir
Hjaltadal átti 75 ára afmæll l>að leikið hugur á að rétta hluta
■ .. sinn eftir þa vanvirou, er peir
siðastliðið vor. Hann var sjg þa beitta, — og einmitt
hafa sér annað ævistarf en land-
búnað.
legt þessum orðum, að þau hafa
„ . „ 75 ára afmælishátíð
stofnaður harðindavorið með þvi að hefja biskupssetrið til Fyrir nokkru var hafinn við-!
1882, þegar hafís lokaði sigl- virðingar og áhrifa. búnaður til að minnast 75 ára af- niðra’ndi merkingu.
ingum að Norðurlandi fram Mjög er nú orðið breytt um mælis skólans ó viðeigandi og, En hvað merkir’í rauninni orð-
á síðsumar. Það sumar sást hagi skólans fra þvi sem var 1882. virðulegan hátt. Ilefur viðbúnað- ið seggur, og hver er uppruni
lítt til sólar oo kuldar oo hret ^ p ’-f sto“'ku‘'eist storhysi arnefnd akveðið þennan dag, hinn þess? 0rffið seggur er heiti og
.Í . 1 ? k“!, hvert af oðru undanfarin ,ar< yfir 14. júlí, samkomudag Hólamanna. merkir „maður“. Það hefir tíðk-
viðri ægðu landbunaði svo, menn og bufe. Ræktun er þar orð- kemui' og út saga skólans, allt
að ekki var hirt taða af tún- in stórlega mikil og búnaður allur frá stofnun hans tU okkar daga.
hin bezta fyrirmynd. Nú fjöhnennum við nemendur
skólans „heim að Hólum“ í dag.
Hólamenn • Mætti því dagurinn með réttu
Margir hafa stundað þar nám heita Hólamannadagur. Við sækj-
þessi ár. Og þó sannast megi jafn- um staðinn heim, allir Hólamenn,
an, að í fjölmennri nemendasveit ungir og gamlir, sem heilir erum
sé „misjafn sauður í mörgu fé“, og óhindraðir. Við komum þangað
mun ýfir efa hafið, að margt á- tii að minnast og þakka. Minning-
Næsta orðið á skrá- Davíðs-
orðið veröld. Orðið veröld
gamalt orð í íslenzku, kemur t. d.
fyrir í Völuspá:
Sá hon vítt ok um vítt
of veröld hverja. Sæ. E. 5
(Völuspá 29. vísa).
AUt um . þetta hafa einsftáfc*
fræðimenn haldið þvi fram, ttsif
orðið sé eragilsaxneskt tökuoið-4-
íslenzku, hingað komið fyrir kri.^t-
in áhrif. Mér virðist sú tiigáÍfc
fremur ósennileg, þótt hins ve|»r
m'egi telja víst, að orðið hafi orðil#
fyrir erlendum merkingaráhrifui%
sem kunna. að vera hingað komii»
frá EngilSöxum, þótt ■ •þau * sé*»
lengra að komin upphaílegart 'iTl
eru einkuni latnesku orðin sae-
culum og nnmdus, setn virðau#
hafa orkað á merkingu orðsins.
Orðið er að fornu og nýju kúni*
ugt um állan hinn germanska-
heiim. í Norðurlandamálum er ea-t*-
notað samsvaranai orð, í ensku-e#
það world og í þýzku Welt.
Fyrri hluti orðsins veröld er'
ið ver(r), sem altítt var í foraua*>
skáldskap og merkti „maðuF*
Þetta orð er nú ekki Teragur nota9 -
eitt sér, en er — auk þess-senv'-þaif
er fyrri liður orðsins veröld —»
notað sem fyrri híuti orðsins ver-
, . . gjarn, sem stöku sinnum-hevm4‘
þvi að fyrri hlutmn er hverjum , , , . • J
lYionni auðskiHnn. Orðið seggurinotað um kvenmenn’ hneig*
r fyrir í nokkrum fíeiriTam|ir eru Tenfu freml.ir fyrir kal*
meran. Orðið vergjarn m-eiTnr-^-
rauninni „sem girnist menn“. Þa'd^-
orð er kunnugt úr fornkvæðuoi:
manni
kemur
settum orðum en orðinu æsinga-
seggur, t. d. ólátaseggur, óróasegg-
ur o. s. frv. Það virðist sameigin-
um fyrr en í septembermán-
uSi.
Skagfirðingar einir höfðu for-
göngu um stofnun skólans. Sýslu-
nefnd Skagafjarðarsýslu keypti
höfuðbólið Hóla í því skyni að
stofna Þar bændaskó 1 Var kauj> gætra manna hefir komið frá skól- ar okkar eru ofnar þrem þáttum
bréfið dagsett 25.4. 1881. Verð
anum. Margir Hólamenn hafa og getur verið misjafnt um okkur,
azt í íslenzkum skáldskap frá upp
hafi vega, og benda mætti á dæmi
um notkun þess í ljóðum nútíma-
skálda, þótt hér verði ekki gert.
Orðið mun í fyrstu merkja „fé-
lagi“ eða „fylgdarmaður“. Síðar
greinda merkingin hefir mönnum
verið ljós hér á landi að fornu
fari. Svo segir í Snorra Eddu:
Seggir eru kallaðir ok kníar ok
liðar, þat eru fylgðarnvenn. Sn.
E. 1,530.
Orðið seggur er samgermanskt
firðitigum í skólamálinu, síðan Ey- þingj þjóðarinnar, án þess að hafa staðarins. Allar eru þessar minn-
jarðarinnar var 13.000 kronur 1883 reynzt fyrirmyndarbændur. Nokkr- hver þátturinn er sterkastur. Við
2SS“-™nÆSii!!Í. ir Þeirra hafa att sæti á löggjafar- minnumst kennara, skólafélaga og | orð. f engilsaxnesku var það secg,
og í fornháþýzku kemur fyrir orð-
ið beinsegga (kvenkynsorð), sem
merkir ,,leiðsögukona“. Ger-
manska orðið samsvarar latneska
orðinu socius, er merkir „félagi“.
Af því orði er orðið sósíalisti
komið og mörg orð, t, d. social,
society o. fl„ í öðrum málum.
„ _____ ___________ Þetta latneska orð er skylt lat-
Hólamenn hafa hrokkið af hólm- Sjálfur og umhverfi hans. Saga nesku sögninni sequi, scm merkir
, — 1 *' M ...... — • „fylgja“, og télja margir málfræð-
ingar, að íslenzka sögnin sja sé
af sömu rót og merki í rauninni
firðingar og loks Þingeyingar 1889.
Hafði svo Norðlendingafjórðung-
ur um skeið forráð staðar og skóla,
unz ákveðið var með lögum 1905,
að landssjóður tæki að sór skól-
ann og skólabúið.
Sókn til verklegtar
menningar
notið annarrar skólamenntunar. ingar mætar og hugþekkar og
Enn fleiri hafa orðið forgöngu- munu verða óskert eign okkar
menn i sveit og í héraði. Nokkrir meðan við erum ofan jarðar.
Hólamenn hafa verið þjóðkunnir
búfjárræktarmenn og stórvirkir Tignasta myndin
jarðræktarbænflur. Þó get ég vel hugsað, að tign-
Syo að gætt sé fullrar hrein- asta myndin, sem minningin lað-
skilni má geta þess, að ýmsir ar fram í hug okkar sé staðurinn
Fyrstu ár skólans var sam- ínurn og leitað frá landbúnaði til hans og iváttúrufegurðin fallast þar
illdwi* Vvor?iín/I«vlroílí cvm oiX mnA urvnorra ctarfl) F.íl Pkki Á sl<ÓlÍnTl í j: __...
felldur harðindakafli, svo að mcð annarra starfa. En ekki á skólinn
fádæmum má telja, þótt Titið sé þar sök.
yfir langa sögu. En svo er að sjá,
að einmitt harðæri og torleiði hafi
skipað Norðlendingum saman til
sigursællar sóknar skólanum til
gengis. Framsýnum Norðlending-
um var það ljóst, að með bókviti
'og verkmenningu, varð að sækja
fram til bættra búnaðarhátta og
búnaðarmenningar. Þau munu og
hafa verið rök sögunnar, að því
er varðaði staðarval, að Norðlend-
inga hefir enn sviðið í, þau .sár,
er þeim voru veitt nveð brottnánvi
biskupsstóls og skóla uvn aldamót-
í faðma í hrífandi einingu —
mynd, senv aldrei fyrnist né fell-
ur á móða, fremur en þegar kvöld
sólin leikur fegurst um Hólabyrðu.
Kolbeinn Kristinsson
uvn". Þessari síðar greindu skoð-
un hefir þó verið mótmælt af öðr-
um.
Ilitt mun nvega fullyrða, að
skólinn hafi rækt prýðilega upp-
eldisháttn hins norska hersis og
stórbónda, Erlings Skjálgssonar.
En um hann segir Snorri, að
hann hafi kornið öllum til nokk-
urs þroska. Ég lief átt tal við
marga Hólajnenn, unga og ganvla,
og má segja það um flesta þeirra
effa alla, að þeir eiga góðar minn 1 I .. r j , e J* / fi | • P
ingar einar frá skólanunv. Engir ROiliOQa. R lUR(£l 1 O0iSU12[lOrS
þeirra, sem ég hef átt tal við, *3
hafa iðrazt návnsdvalar sinnar
þar, ekki heldur þeir, sem valið
Mik veiztu verða
vergjarnasia,
ef ek ek með þér
í Jötunheima. Sæ. E. 125
(Þrymskviða 13. vísa).
Orðið ver(r) „maður“ kému*.
einnig fyrir í öðrum forng'o>
mönskum málum og samsvam*.
latneska orðinu vir, sem-
sömu merkingu. Af sö-mu-.rot -w*
orðið virðar, sem einnig m-cvki*
„menn“ og iítt hefir yerið í skáld®.
máli.
Síðari hluti orðisins veröld o*.
orðið öld, sem nú merkir að jafn»
aði „tímabil'*. Það orð-er-Tejtí-aí
sögninni ala og er samróta orSim®-
aldur. Frummerking orðsins yet*
öld mun þannig vera gmann-giid*
ur.“ Merking iþefls' hefir “ SíðaJ*»
breytzt af ýnvsum sökum, m, a.-“y*
ir erlend áhrif, eins og áður—e*.
sagt, en ógerningur er að rekj»,
þá þróun hér.
Næsta fyrirspurn Davíðs ■vaiKk*
orðið marbakki. Einkum ~lar>ga*
Davið til þess að vita, hvað orðiík
í rauninni nverki. Kveðst hani*-
hafa heyrt menn þræta um það.
Ég hefi vanizt, að orðið Hvaj*
bakki sé haft um brún skamm4*
undan landi, þar sem snardýpk-
ar. Svipuð er sú merking,
í fyrstu „fýlgja eftir með augun-, nrgig hafði í förhmáli. T-. d, býðí*
Fjölbreyttar umræður um kjör rit-
LKOmoluní
Nýlega fór fram í Helsingfors fundur Norræna rithöfunda-
ráðsins. Kristján Bender formaður .Rithöfundaíélags íslands
og Þóroddur Guðmundsson formaður Félags íslenzkra rithöf-
unda sóttu íund þennan héðan af landi.
Oft er fjölmennl saman komið að Hólum. — Svo mun verða í dag.
Þessi mál voru tekin fyrir á
fundinum:
1. Greiðsla útvarpsstöðva á Norð
uvTöndunv til rithöfunda fyrir flutt
efni. í ljós konv að textar eru
nvjög misháir, og greiðir t. d.
norska útvarpið 20 kr. norskar fyr
ir ljóð og 10 kr. fyrir prósa á nvín.
en ísl. útvarpið aðeins 12 og 7 kr.
Óskað var að þessi greiðsla yrði
sanvræmd um öll NorðurJövvd.
2. Umræður um ellistyrk rithöf-
unda. Fyrirkonvulag þessara mála
er ólíkt i hinunv ýmsu löndunv, í
Noregi renna t. d. afgjöld aí hóka
útlánum til styrktar gönvlum rithöf
undum.
3. Bókasafnagjöld. í Svíþjóð,
Noregi og Danvnörku rennur fravn-
lag til rithöfunda vegna útlána úr
bókasöfnum ýmist í sérstaka sjóði
eða beint til höfundanna. Nemur
franvlag þetta verulegum ujvphæð
um. Á Finnlandi og íslandi fá rit
höfundar eða höfundasamlök alls
ekkert fyrir útlán lír söfnum. Skor
aði fundurinn á stjórnir landanna
að bæta úr þessu misrétti.
4. Rætt var um alþjóðasamstarf
rithöfunda til að gæta hagsmuna
þeirra. Kovnu fravn kvartanir þess
efnis t. d. að frá Ráðstjórnarríkjun
um korni engar greiðslur fyrir þýð
ingar.
5. Samþykkt var einróma áskor
un til ungverskra yfirvalda unv að
rithöfundarnir Josef Gali og Gyula
Obersovszky skuli ekki verða tekn-
tir af lífi.
Að lokum var þátttakendum
fundarins boðið í ferðalög uvn
Finnland. Móttökur allar af hálfu
Finna voru hinar ágætustu og svo i verður því að færa
Fritzner orðið á þessa lei'ð:
„Banke under Vandet, som darv
ner Grændsen mellem EbbemfatjV
et og det udenfor værende DýtP*.
Hins vegar tilgremir Blöndal' ottV
ið í tveimur merkingum, þ. e:
þeijrj, sem ég hefi nú lýst, og--#-
merkingunní „sjávarbakki‘U'Þé«<r4.
merkingu hefi ég ekki vanizt ca.
ég veit, að Tjiín kemur fyrir á bók-
um. Þætti mér gaman,- að ■fá'bi<44
um það, hvort m'enn háTá.éhéyrt-
orðið notað í þessari merkmgu^
daglegu tali.
Fyi-ri hluti orðsins jnarbakM-e*.
orðið mar(r), sem merkir „sjór'*'
og kernur fyrir í nokkrum fleir4
samsettum orðum, svo sem mw>
arbotn og marbeiuíill. ■ - .Það-va*
áður títt í skáldskap. Orð þett*
cða samrótá orð hafa verið kunji
um allt hið g’ermanska málsvRvð^
t. d. er aðalorðið usn sjó á þýzkt*
af þessari rót (Meer). Latnaska
oi'ðið nvare er einnig skylt. í
máli kemur fyrir irvenkjTisorðttj'
mærr „vnýxSendi", seni einnig 'iaf
aí sömu orðaætt.
Ég geri ráð íyrir því, að lev
endurnir hafi veitt því athygtr, nð
prófarkir af siðasta þætti heíð®
verið illa k\snar._ Ég fékk þá skýr-
ingu á-þessú, að prúfarkalesai'iim
hefði verið svo önnuvn ka'fivrn yríí
fréttir af kon'uhgsheimsókninni, a9
það hefði glapið hann. Mistökin
sænska
aðbúnaður allur.
unginum til s'kuldar. — H. H.