Tíminn - 09.11.1958, Síða 5

T í MIN N, suimudaginn 9. nóvember 1958.
5

LÍFIÐ í KRINGUM OKKUR
Rostungurínn
Kostungurinn er stserstur
i allra hreiíidýra, sem liía í norð
j urhöfum. Hann getur orðið 4,7
|| metrar á lengcl og 200 kiló-
; gramma þungur. Hann er skyicl
. astur selunum, en telst þó ekki
til sömu ættar. Hann er all-
skrokkdigur og einna gildast-
j ur um bógana. Hálsinn er nokk
§§ uð langur, en greinir sig þó
|| ekki frá bolnum. Höfuðið er
í minna lagi. Augun eru smá
og liggja ofarlega, en neðan
þeirra er laut í snjáldrið. Ytri
eyru eru engin, aðeins þröng-
M ar hlustir. Efri vörin er með
skoru og vaxin stinnum hárum,
sem eru um 10 sm. á lengd,
kölluð skegg cða veiðihár. Nið
ur úr munnvikjunum sín
hvoru megin standa allt að
|§ 60 sm. langar tennur, þær eru
|l gierungslausar og mjög hvass
|| ar í oddinn það eru höggtenn
; i urnar. í neðra skolti eru sam-
|| svarandi tennur, en lítifs áber-
|| andi. Aðrar tennur eru fáar og
II fækka líka mcð aldrinum, svo
|| að eftir verða að lokum 4 eða
! 5 í hvorum skolti. Rófu vant-
|| ar. Hrcifarnir eru vel þroskaðir
og afturtærnar langar af fram-
tánum er þumaltáin lengst, og
' á tánum eru gangþófar. Húðin
j er vaxin stuttu og þéttu hári
| og er með mörgum skorum og
fellingum. Þykktin á heuni er
um 2Vz sm., og vegur hún
■blaut um 500 kíló. Beinin í
dýrinu eru mjög sterkleg, sér í
|jj lagi höfuðbcinin. Útlit karl- og
kvendýrs er mjög svipað
II nema hvað karidýrið er stærra
§i og með gildari höggtennur.
Rostunguriim er hánorrænt
§§ dýr og heldur til- á ísnum eða
við ísröndina á norðurhjara
!§ heims. Hann er nú orðinn frem
", ur fátíður, en var mjög út-
j breiddur fyrr á öldum. Á jökul-
tímanum hefur hann sennilega
verið algengur hér við iand og
allt suður að Bretlandseyjum.
Þetta sanna beinfundir í sjáv-
armenjum hér.
Á síðast. liðinni ökl sáust
rostungar 8 eða 9 sinnum hér
við land, að því að sagnir
herma, og síðast á Skjálfanda
árið 1899. Sumarið 1911 sást
einn við Papós austur, en náð
ist ekki. Einn var drepinn á
Loðmundarfirði árið 1915 og
annar á Vopnafirði árið 1932.
Þessi dýr eru hálfgerðir flæk-
ingar, sem hafa orðið viðskilja
via föðurland sitt.
I október 1926 sást rostung
ur við Hjaltland, og hefur slíkt
ekki borið við síðan sögur hóf
us. Sama haust heimsótti hann
Holland og þar var hann mynd
aður. Þaðan lagði hann leið
sín norður á bóginn og alla
leifs inn í Kattegat loks var
hann drepinn undan Gautaborg
í Svíþjóð í janúar 1927.
Rostungurinn er eiginlega
grunnsævisdýir. Liggja dýfrin
stundum hópum saman uppi í
fjörum eða á ísnum og sofa svo
sætt og rótt, að hægðarleikur
er að virða þau fyrir sér í
fárra melr;, fjalægð.
Fæðan er aðallega ýmis konar
botndýr, svo sem skeljar, kuð
ungar, krabbadýr og burstorm-
ar en harm getur einnig lifað
á stærri dýrum, þegar því er
að skipta. Við botndýraveiðarn
ar notar hann höggtennurnar,
sem verka þá eins og skeldýra
plógur.
Rostungurinn er furðu lið-
ugur á sundi og kafar ágætlega.
Getur hann verið í kafinu að
minnsta kosti 20 mínútur.
Hann er einnig furðu snar, ef
hann Þarf að vega sig upp á
ísjaka, til þess notar hann
bæði hreifa og höggtennur. Á
landi eða á ísjaka er hann
frárri að bera sig um en selir.
Annars er hann venjulegast „ró
legur í sinni“.
Rostungurin kæpir í maí eða §
júní, og á þá kvendýrjð einn §§
unga, sem það hefur á brjósti jj§
í 2 ár. Fæðing fer því ekki jj§
fram nema á tveggja ára íresti.
Móðirin lætur sér mjög annt §§
um ungann. Ef hún á óvini að jjj j
mæta, þá setur hún ungann á
•bak sér og berst við árásarsegg §j
inn til síns síðasta blóðdropa. j|j
Þegar dýrin eru í „giftingar-
hugleiðingum“, verða karlarn-
ir í meira lagi afbrýðissamjr,
því að stundum vilja nokkrir j ;
þeirra ná í sama kvendýrð. Þeir Ij
fljúgast þá á upp á líf og dauða,
og koma þeir oft illa útleiknir
úr þeim hildarleik. Öskra þeir
þá oft og tíðum svo ægilega, að j ;j
í-austin í konungi dýrana, Ijón
inu, verður sem þögnin sjálf í j j
samanburði við þau ósköp, sem §
geta komið út úr einu rostungs j
hvofti.
Fyrr á öldum var rostungur ;ijj
inn veidur í stórum stíl og þjóð Ijjj
ir þær, sem bjuggu við hin j§
yztu höf, hagnýttu sér af hon- jj§
um kjötið, spikið og skinnið. ;jj
Skinnið var rist niður í ólar, jj
og komu þær 1 staðinn fyrir §
kaðlana, sem notaðir eru nú á : j
dögum. Tennurnar voru upphaf ; I
lega notaðar sem vopn, en síð- §jj
ar voru búnir til úr þeim tafl- j
menn og skrautmunir.
Sagnir herma, að árið 890
eða þar um bil, hafi norskur jjj
maður einn farið á sldpi sínu i
norðúr í Hvítahaf og komið
aftur með mikifj af rostungs : j
tönnum, sem hann færði Al- j
freði hinum mikla, Englakon-
ungi að gjöf. Um aldamótin j:j
1600 var enn svcr mikið magn j
af rostungi í Norðurhöfum, að §
sagan segix-, að skip eitt enskt j j
hafi um þær mundir veitt 900 ij§
dýr á 7 stundum við Bjax-narey. j :
Snemma á 19. öld stunduðu j;|
Norðmenn í’ostungsveiðar við i j
Bjarnarey, við Svalbai’ða og í ; j
Austurísnum með góðum §jj
árangri. Á árunum 1821—1834 j j
voru veidd frá bænum Hammer ; ;
fest einum 11000 dýr. En rost j§
ungsstofninn rýrnaði smátt og : j
srnátt, svo að veiðin var orðin j
sáralítil um aldamótin 1900.
Nú má telja það nýlundu, ef §
eitt óg eitt dýr 'sést við Noi-ð jl
ur-Noreg. Þó hittast enn smá- j
hópar á Frans Jósefslandi, aust j jj
an til á Novaja Zemilja og í ||
Davíðssundi. Annai’s sjást ein j jj
stök dýr eða litlar fjölskyldur §j
á rekísnum á þessum slóðum §j
og alla leið austur að Tschelju ; j
skinshöfða.
Inigimar Óskarsson.
nnsflMiiimmiinnimiBmmmraniKW
■muiHiuiiiiiiiiiiiiiuiimiiiiiiiiiiiiiuiiiiiiiiuiiiiimiiiiiiiiiHuiiuiiiimiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiuiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiir
Byggingarfulltrúi
Fyrirhugað er að ráða byggingarfulltrúa til starfa
í Dala-, Borgarfjarðar-, Mýra-, Snæfellsness- og
Hnappadalssýslum. Umsóknir um starfið óskast
sendar Teiknistofu landbúnaðarins fyrir 15. febr.
1959.
Nánari upplýsingar veita undirritaðir sýslumenn
og Teiknistofa iandbúnaðarins.
Reykjavík, 6. nóv. 1958.
Friðjón Þórðarson,
sýslumaður Dalasýslu,
Jón Steingrímsson,
sýslumaður Mýra- og Borgarfjarðarsýslu,
I
5
£
|
Ej
!
=3
5
Geitfénaður
gekk í sumar á landi Reykja-
víkui’bæjax’, við Kolviðarhól.
Ein geit með hafurkiði hefir
horfið þaðan frá húsum í haust.
Þeir, sem kynnu að hafa oi’ðið
geitarinnar varir eftir 15. okt.,
góðfúslega geri aðvart Boga
Sigurðssyni, Hamrahlíð 7, sím-
ar 17628 og 16479.
iimiiiMiniiMiiiiimiiuiiimiiiiiiiinnimiiiiiMimmn
■A||1G€RB KIMSINS
Herðubreiö
= °
= Hinrik Jónsson,
sýslumaður Snæfellsness- og Hnappadalssýslu.
■mmnilMIIIMMMIMIIIIIMIIMIIIIIIIMIIIIilllllllllMlllllllllllllllllllllllllllllimiMIIIIIIIIIIMIIIMIIMIIIIIIlÍÍ
Bezt er acS aoglýsa í TÍMANUM
Augíýsingasími TÍMÁNS er 19523
austur um land til Þórshafnar
hxnn 14. þ. m. — Tekið á móti
flutningi til Hox-nafjai’ðar, Djúpa-
vcgs, Breiðdalsvíkur, Stöðvai’fjai’ð-
ar, Boi’gai’fjarðar, Vopnafjarðar,
Bakkafjarðar og Þórshafnar á
i morgun, mánudag. — Farseðlar
seldir á fimmtudag.
BALOUR
fer til Sands, Ilvammsfjarðar- og
, Gilsfjarðarhafna á þriðjudag. —
! Vörumóttaka á mánudag.
Mál og Menning
eftir dr. Halldór Halldórsson nu nw,|,n
30. báttur 1958
Fi*á því hefir verið skýrt í blöð-
um og útvarpi, að vænta rnegi inn-
an skamrns allstórs viðbætis við
orðabó'k Sigfúss Blöndals. Þessi
orðabók er nú á fertugsaldri, en er
langsamlega bezta orðabókin, sem
til er, um nútímamál íslenzkt. Það
er ekki nema eðlilegt, að þeir, sem
ekki eru málum mjög kunnugir,
spyi’ji, hvort nokkur þörf sé á að
gera nú viðbæti við þessa bók. Eg
mun vei’ja þessum þætti til þess að
skýra að nokkru, að hér er um
nauðsynjamál að ræða.
Þeir, sem fylgzt lxafa með þess-
um þáttum mínum hér í Tímanum,
minnast þess vafalaust, að oft hef-
ir verið vikið að orðum, sem ekki
koma fyrir í Blöndalsbók. Margir
bréfi’ilarar hafa látið mér í té 'vitn-
eskju um þess konar orð og sömu-
leiðis ýnxsar merkingar orða, sem
starfsmenn Blöndalsbókar hafa
ekki þekkt eða að minnsta kosti
ekki munað eftir í þann svipinn,
er orðabókin var samin. Venjulega
er hér um að ræða staðbundin mál-
fyrhi>æri. Lesendum þáttarins ætti
því ekki að koma á óvart, þótt sitt
hvað vanti í hina merku orðabók.
En það er ekki ætlunin að bæta
séi’staklega úr þessum ágalla með
hinum nýja viðbæti. Það verður m.
a. hlutverk Orðabókar Háskólans
•að varðveita og veita vitneskju um
slaðbundin orð og merkingar. Hlut
verk Blöndalsbókar í framtíðixini
verður rniklu fremur að láta í té
fróðleik um það, senx almennt er í
málinu. í viðbætinn verða þvx um
fram allt tekin orð, sem almennt
gildi hafa í tungunni, bæði þau,
sem til voru, áður en hókin kom
út, en af einhverjum sökum eru
þar ekki, og þau, sem síðar hafa
náð í’ótfestu í tungunni.
Eg hefi nokkuð undanfarið feng
izt við að fara yfir orðtökumiða,
sem skráðir hafa verið vegna vænt
anlegs viðbætis, og bera þá saman
við Blöndalsbók. Á þessurn miðum
hafa einkum verið orð, sem vai’ða
lækningar, sjúkdóma og annað því
skylt. En þó hefir verið um ýmis-
legt fleira að ræða. Við þett'a starf
hefi ég kyxinzt ýmsu, sem vantar
í Blöndalsbók. Súmt af þessu hefir.
verið skráð á miðana, sem ég hafði
undir höndum, annað heíi ég rekizt
á við að fletta oi’ðahókinni. Flest
oi’ðanna várða til þess að gerá ný
atriði í menningu þjóðarinnar og
eru ung. Sum eru ef til vill eldri en
Blöndalsbók, en önnur áreiðanlega
miklu yngri. Orðin segja því nokk
uð um menningarsögu þjóðarinn-
ar á síðari árum. Skal ég nú skýi’a
þetta nokkru nánara með dæmum.
Vitanlega er berklar ekki neitt
nýtt fyrii’bæri, en sum viðbrögð
gegn þeim eru tiltölulega ung. Þess
vegna vanlar mörg oi’ð, sem berkl
e.na varða og nú eru á hvers manns
vörum, í orðabókina. Þar eru t. d.
ekki orðin berklapróf og berkla-
varnii*. Þar er ekki heldur
oi’ðasamböndin oyiiir berklar og
lokaðir berklar, sömuleiðis ekki
lokað beiiibrot og opið beiiibrot,
en sambandið opið sur er þar til-
greint. Ekki er getið sambandsins
að blása sjúkling né nafnorðanna
blásing, gegnlýsing og liöggning,
sem mikið eru notuð, þótt ekki sé
hægt að segja, að þau séu mjög
hagleg eða fari vel í rnunni. En
hvað sem um það er, gegna þau
neuðsynlegu hlutverki í málinu,
meðan ekki koma önnur betri til
þess að leysa þau af hólmi.
Af almennum oi’ðum um íækn-
ingar mætti nefna orðin læknisráð
og deyfing. Hvorugt þeirra er í
oi’ðabókinni. Bæði þessi orð kunna
að vera eldri — jafnvel allmiklu
eldri en orðabókin — ég veit það
ekki —, en óhætt er að minnsta
kosti að fullyrða, að fyrirbrigðin,
sem þau vísa til, eru að minnsta
kosti miklu eldri. Orðin hafa þó
áreiðanlega ekki vei’ið eins tíð um
þær mundir, sem bókin var gefin
út, og þau eru nú. Við eigum nú
miklu meira undir læknisráðum og
deyfingum en fólk átti þá, notum
okKur þetta í miklu rikara mæli.
Aukin notkun þessara oi’ða helzt
þannig í hendur við þreytta lifn
aðai’hætti. Svipuðu máli gegnir uit.
orðið deyfilyf, sem ekki er í bók
inni.
Nú er mikið talað um ónænú of
ónæmisaðgerðir. Þessi orð eru ekk .
í Blöndalsbók. Þar er orðið ónæm
ur, en ckki í merkingunni „immun‘
sem það er nú mjög títt í. OrðiT
móteitur fyrix’finnst ekki né held
ur mótefni.
Flestir, sem komnir eru til vits
og ára, hafa orðið að láta mæla
sér blóðþi’ýstinginn, en ái’angurs
laust verða menn að leita orðsint
blóðþrýstingur í Blöndalsbók. Ekk .
efa ég, að íslenzkum læknum haf
verið kunnugt um þrýsting blóðs
ins löngu áður en orðahókin kon
út, en orðið blóðþrýstingur hefii
tæpast orðið almenningseign fyri
en síðar. Orðið blóðflokkur er ekk
heldur í orðabókinni.
Þá skortir og mörg sjúkdóms-
heiti. Eg skal aðeins taka fá dæmi
Oi’ðið kransæðastífla er ekki í ból;
inni. Er þó um fáar mannannx
meinsemdir meira talað nú..Orðif
kransæð er þar ekki. Orðið kossa
geit, sem mjög kemur við sögu
skýrslum um sjúkdóma, finnst ekk
í bókinni. Áf dýrasjúkdómun:
mætti nefna mæðiveiki og gin- o;.
klaufaveiki. Til þessa liggja ýmsax
orsakir. Suma sjúkdónxana þekkti.
menn ekki hér, aðrir höfðu ekki ís
lenzk nöfn. Orðið fylgikvilli er
vafalaust yngra en Blöndalshók
enda kemur það þar ekki fyrir
Nú gerist þetta orð æ tíðhafðara
Loks mætti geta orðsins ilsig, sen.
í-yður sér æ meira til rúms.
Ekkert er undarlegt við það, þót'
orðin fúkalyf og myglulyf séu ekk
í bókinni, því að þau er henn
miklu yngri. En einkennilegt virð
ist mér það, að orðin geðbilaður
geðbilun, geðveikrahæli, heilsu
vernd og hitapoki finnast ekki f
bókinni. Eg hefði haldið, að þau
væru öll eldri, og þau kuniia ai;
vera það. Eg hefi enga gangsköi
að því gert að leit’a þeii-ra í eldr;.
ritum. Þá má geta þess, að orðir
fávitaliæli, fæðingardeild og elli
heimili korna ekki fyrir í oi’ðaból:
inni. Tvö fyrr nefndu orðin ac
minnsta kosti eru ung í máliriu.
Eg mun nú að lokum telja nokk
ur orð, sem varða önnur svið þjóð
lífsins og öll vantar í Blöndalsbók
Eg tek þessi orð af handáhófi úi
langri skrá, sem ég hefi fyrir fram
an mig: bmuðstril-, dægurlag, dæg
urmál, einræffi, farartæki, ferða
skrifstofa, frunxstæður, hátekju
maður, leppríki, lýðræði, matai
lilé, raddsvið, rannsóknarstofa
sálgreining, vei’ðbólga og þol
hlaup.
Eg vona að lesendum þáttarin;
sé nú ljóst, að hrýna nauðsyn her
til að gera viðhæti við Blöndals
bók og jafnframt, að breyttr
menningu fylgir óhjákvæmilegc
breyttur orðaforði. Af þessari litli.
skrá ættu menn að fá nokkra huí’
mynd um, hvernig íslenzk tung;
hefir brugðizt við kröfum tímans
H. H.
Sama óöldin á
Rýpur
NTB—NICÓSÍU, 5. nóv. — Rósti.
saxnt var á Kýpur í dag. Bretax
mælandi Kýpurbúum.
réyndi að komast undan, ásami:
þrem öðrum í úthverfi Nikósíu
Ilafði fundizt hyssa í bifrei?
þeirra. Útgöngubann var í dag setl:
í Nicósíu og nágrenni fyrir alla
karlmenn yngri en 26 ára og lög-
reglan gerði víða húsleit. Stenclux’
þetta í sambandi við árás á brezk'
an hervörð fyrir nokkrum dögum
Hei’réttur Breta í Nicósíu dæmd.
í dag Brian Ford liðþjálfa í 9 mán
aða varðhald fyxúr að hafa dreifv
toæklingi, þar sem Bretar vorx.
hvattir til hryðjuverka á grísku.
mælandi Kýpurbúa.