Tíminn - 25.01.1959, Page 5

Tíminn - 25.01.1959, Page 5
TÍMINN, sunmtdagiim 25. janúar 1959. Sjáífsvamartækni díýranna 1 Niðurlag: Siðastliðinn sunnudag var ég ane'ðal annars að segja ykkur frá ígulfiskinum, sem er fitrðu- legur, bæði að útliti og í háttum sínum. Þó er annar brynvarinn fiskur enn ævintýralegri og frægari í sögum og sögnum, en það er sæhesturinn. í skapnaði er hann ekki ólík- ur 'hesti og af því er nafnið dregið. Harni er að því leyti öðruvísi en aðrir fiskar í hátt- um sínum, að hann syndir í lóðréttum stellingum. Skrokk- urinn er allur rækilega bryn- varinn og það svo vel, að hægt er að þurrka fiskinn og geyma von úr viti, án þess að gera á honum hnífsprettu. Þetta er ekki stór fiskur, en þrátt fyrir það fær hann að vera í friði fyrir öðrum sjávarbúum. Á karlfiskinum eru feHingar á kviðnum, þar hrygnir kven- fiskurinn og fer svo sína leið. ■ eins og t. d. kambeðlan (tegos- aurus) eða með ægilegum horn um á hausnum eins og nasliyrn- ings-eðlan (tirceratops). Hom þessi hefur hún sennilega not- að til þess að stanga óvininn. Hausinn á þessari skepnu var 3 m. á lengd og má því nærri geta , hve aðgengilegt hefur verið að heyja við hana einvígi. Krókódílar eru afkomendur þessara fornaldardýra. Upp- haflega voru þeir brynjaðir bæði á kviðnum og bakinu, én nú eru þeir búnir að leggja nið- ur kviðskildina að undantekn- um Alligatornum. Bakbrynja krókódílanna er úr beini og fest í leðurhúðina, en utan á henni eru hornplötitr, er svara til yfirhúðar. Þessar gerðir krókódílsins ná frá haus og aftur á rófubrodd, svo hann ætti ekki að vera stúrinn að mætá dálítið svæsnum óvini. Enginn kjaftur er svo sterkur, að hann vinni á brynju dýrsins, ..... ......, ^lÉÉÍt Sftjaldeðla ■Í; * | If - : 8 8 ■M Verður karlinn því að sjá um kiakið og uppeldið cins lengi og þurfa þykir. En, eins og fyrr er á drepið, þá eru það tiltölulega fáar teg- undir fiska nú á dögum, sem eru albrynjaðar. Flestar þeirra hafa álitið hagkvæmara að taka upp léttari búning, hreistur- búninginn. Við skulum nií skreppa yfir til skriðdýranna. Nú er þeim skipt í 4 ættbálka: skjaldbökur, krókódíla, slöngur og eðlur. En á Miðöld jarðar voru þessi dýr langtum fjölbreyttari en nú ger ist, og útlit margra þeirra svo furðtilegt, að margir ' álíta að sagnir bóka um þau séu ýkjur einar. En tilveru þeirra er ekki hægt að véfengja með góðri samvÍTiku, því að í stórum nátt- úrugripasöfnum er beinagrind- um af suinum tegundum stillt uþp í heilu Iagi, þar eð jarð- lögin hafa víða geymt jarðneak- ar leifar þeirra furðu vel. Er hér um að ræða hinar svo- •nefndu risaeðlur. Voru margar þeirra mjög vel brynvarðar. Ekki eingöngu með flötum horn- eða beinplötum, heldúr einnig með háum beinkömbum 1, " - GROÐUR OG GARÐaR enda1 gengur það venjulega með sigur af hólmi. Jafnvel nashyrningurinn verður að lúta i lægra haldi fyrir honum. Nái hann góðu taki á honurn rneðan hann er að drekka, þá eru dag- ar hans taldir. Hann dregur nashyrninginn út í vatnið og drekkir honum og lætur svö slá svolítið í hann, áður en hann sezt að snæðingi. Þá eru skjaldbökurnar ekki síður vel brynjaðar en krókó- dilarnir. Dýrið sjálft er blátt áfram innilukt í e.k. beinöskj- ur með 2 opum fyrir höfuð og fætur. Þessár ösicjur eru svo skreyttar utan með hornþíöt- um. Eru plötur þossar töluvert hotaðaf í skrautmuni. En þessi herklæði eru aýru verði keypt, þar sem skjaldbakan getur akki hreyft aðra líkamshluta cn höf- uð og fætur lítið eitt. Það e: u ekki ýkja mörg spen- dýr, sem hafa brynverjur til að verjast óvinum sínum. Flest þeirra treysta annaðhvort á hraðann eihs ’og antilópan éða mátt sinn og megin eins og ljónið o'.g ligfisdýrið. Þó eru til nokkur spendýr, sem enn hafa ekki að fullu lagt niður her- klæði gamla tímans, aðeins gert INGÓLFUR OAVIÐSSOÞ prflu’**-'--• Olífumar fornu og frægu Qlíuviðartréð eða s'mjörviðúr- inn er eitthvert elzta yrkitré Mið- jarðarhafslandanna. Setja gráleit- ir o 1 í uvið a r ] u n d i r n ir víða sér- ikennilcgan svip á Suðurlönd. Hin frægu, olíuríku og beisfeu steinald in trésiús — olífurnar — hafa frá fornu fari verið mikil verzlunar- vara. Villt olíuviðarlré eru oft Iág og runnkend, en geta þó orðið 10—20 m há, t.d. í Atlaslöndum N-Afríku, Suður-Spáni og á Kors- íku og Krít. Þau geta orðið allt að þúsund ára gömul. Ræktuð olíuviðartró eru jafnaðarlega 4— 5 m há og bera stærri greinar, blöð og aldin. Olíuviðurinn hefir verið rækt- iaður í Miðjarðarhafslöndunum frá .... ómunatíð. Þagar.gamli Nói hafði siglt örkinni um hríð á öWftni syndaflóðsins, sendi hann frá sór dúfur að -leita lands. Og önnur dúf.an sneri aftur til arkarinnar meo olíuviðavlauf í nefinu. Krans- ai oliuviðargreiiia hafa fundizt í fornaldargföíu'm Egypta og einnig myndir af olíuvið. Grískar sngnir herma að gyðjan Pallas Aþena hafi gróðursett oííuvlð'aftré á Akropolishæð. Olífur voru algeng- ar í Gvikklandi á dögum Hömers. Bæði í ritningunni og „Þúsuíid og einni ’nótt" er víða minnzt á olíu- við og olífur. Posiulinn Páll ráð- Ieggur — í Rómverjabréfinu — að græða lélega olífukvisti á góð stofntré til þess aö bæta kvist- hann hagkvæmari og glæsilegri. Dýr af þessu sauðahúsi teljast til tannleysingja og eru nefnd bettisdýr, af því að brynplötun- ■um er raðað í mismunandi gerð belti, sem tengd eru saman með mjúkri húð, svo að dýrið getur beygt sig saman. I Argentínu Iifa t. d. nokkrar tegundir af svo nefndum kúlu-beltisdýrum. Geta þau hniprað sig svo mikið saman, þegar hætta er á ferð- um, að þau líta út eins og heil- steypt kúla og ©ru þá sem óvinnandi borg. Nota krakkar þennan lifandi bolta sem leik- fang og gerir hann mikla „lukku“ sem knattspyrnubolti. Skyld beltisdýrunum eru hreisturdýrin, er heima eiga í Suður-Kína, á Indlandi og í A.- og Vestur-Afríku. Tegundir hreisturdýranna eru dálítið •mismunandi, en öll hafa þau það sameiginlegt, að vera þakin. hyrnishreistri, sem er skarað í likingu við hreistur fiska, en hreistrið á hreisturdýrunum er bara miklu grófara. Þó er ekki hreistur á kviðnum eða fótun- um innanverðum né á neðan- verðum hausnum. Bezt þekkt er indverska hreisturdýrið, það er rúmur 1 rnetri á lengd að rófunni meðtaldri. Það lifir á skordýrum, einkum maurateg- undum. Þegar það er áreitt, gefur það frá sér blísturshljóð, a-nnars er það þögult sem gröf- in. Sé á það ráðist, hniprar það sig saman líkt og kúlu-beltis- dýrið, og er þá ekki svo auð- sigrað. Að Iokum skal ég geta um tcgund, sem tclst til skordýr- dýraætna. Sú tegund er hplu- broddgölturinn, er Heima á í Suður-Evrópu. Þessi broddgölt ur er búinn gaddaklæðum — bæðí á baki og hliðum er hann álsettur allt að 40 cm löngum nálum, en náíar þessar eru um- mynduð hár, sem dýrið getur .sveigt til og frá eftir vild. Þeg- ar á það er ráðist, verður það eins og þéttstunginn nálapúði, því að hárin standa sitt í hveí-ja áttina; þannig géngur dýrið aft- ur á bak og rekur nálarnar á kaf í trýnið á árásarskepn- unni. Stundum Insna nálarnar og sitja fasl'ar í fjöndum holu- broddgáltarins,’ er þeir flýja á brott. Þess vegna héldu Róm- verjar hinir fornu, að þrodd- gölturinn gæti skotið nálunum í óvini sína, eins og þegar ör er skotið af streng. Meðal lágdýra eru varnar- ■tækin á rnjög háu stigi allt írá einfrumungum upp til liðdýra. Hafa dýr sjávarins einkum tek- ið kalk og kí.sil i þjónustu sína til þess að gera sér herklæði eða hibýli. Nefna má sem dæmi hinar undurfö.gru en smásæju skeljar teygjudýranna, kóralla, ígulker og samlokur og kuðunga af margvíslegri gerð. En'um þessi dýr er ekki rúm til aö ræða hér. Verða þau að bíða um sinn. íngimar Óskarsson. ina. Varla muridi garðýrkjumönn- um nú iítast á þá aðferð. Liklega hafa olífur verið ræktaðar í fjög- ur eða fimiri þúsund ár. Þótti vín óg olífur bera vott velmégun- ar í íornöld. Plinius hinn róm- verski sagði: „Tll’.é'ru tveir vökv- ar þægilegir líkama mannsins og i'ást þeir báðir af trjárn. Arinar er VÍriið sém yljar hið innra og ■hinn viðsmjörið (oiifuolían) til útvortis smurningar.“ Með Gyðingum o. fl. þjóðum tíðkaðist að S'myrja konunga er þeir tóku við völclum. „Hinn smurði“ var tignarheiti til forna. Olíuviðurinn þrífst bezt í heitu og' þurru loftslagi ög þólir ekki verulegt langvarandi fröst. Forn- Grikkir fiuttu olíuviðinn til Sik- ileyjar og ó Ítaiíu jókst irijög olifurækt á 5. öíd fyrir Krist. Pönikíumenn færðu Spánverjum ölíuviðinn og ræktunin varð al- menn meðan Serkir rcðu á Spáni. ’il = ^ !S"- 3 5 - = ti-h'iíiíT=“!lí5 i 3 » uZ "ahl. iliili HBfnElinOi íT1 Þáttur kirkjunnar Lrndin, sem ekki frýs í frostunum leggur svo rnarg- lindir. 'En í sveitinni er talað um kaldavermsi. Það voru læk- ir og lindir, sem ekki frjósa. í gegnum hjarnið seitluðu þessir litlu hjalandi lækir og bræddu af sér klakann sagði gamla fólk ið. Umhverfis þær var mosinn grænn, stráin lifandi og litlir ieyndardómsfuliir fuglar flögr- uðu þar í svörtu grjóti og sungu einkum á rökkurstund- um síðvetrar, þegar mildur kvöldbjarmi roðaði vestrið, vnd islega vorsöngva og ástarljóð. Ég veit ykkur finnst þet-ta vera ævintýri, en samt er þetta sannleikur — veruleiki þessa fyirrbrigðis í íslenzkum fjalla- faðmi. Orsakirnar veif ég naum ast, en gamla fólkið sagði, að þessar lindir ættu svo djúpa irppspréttu, að þær kæmu alla leið irá yl vorsins, vermistein- inu'm, sem alltaf vakir innst við hjarta landsins, þrátt fyrir allan þorragaddinn. Þetta er raunar alveg eins góð skýring og kaldur vísdómur hinna skóla I lærðu spekinga og að minnsta ! kosti miklu nær liinni æðstu 1 speki. | Og alltaf síðan, hef ég elsk- | að og dáð kaldavermsl ög fund- | izt þessar li-ndir eiga siguraflið yfir kulda og clauðai frosti og fönnum vetrarins íslenzka. En hveraig er það með okkur ! menn og konur — mannssálir | eigum við ekki einmitt ein- f hverjar innri lindir, sem hættir | til ao frjósa í veírarhrí'ð vax- | innar ævi? || Gæti þar ekki veriö á meðal I einhver, sem gædd er töfrum I kaldavermsla og- verst frostun- | um með einhverjum innri yl, 1 sem, sem á samband við sjálfa I uppsprettu vorsins eða lífsins | utari hins sýnilsga? í Var ekki einu sinni vitur meistari, sem Vildi gefa vatn, sem yrði að ævarandi svalalind i hjart-anu — lifandi vatn?. Jú, það var nú einmit't harin, sem gaf sjálfa uppsprettulind kristindómsins, sem mörgum 'nútímamannimim finnst raunar ekki mikið til koma. Þeir tala fremur um lindir gleðinnar, lindir listanna og ■fegurðarinnar, lindir vísind- anna eða vizkunnar, já, og svo lindir æsku og ástar og skipu- lags. Og þeir hafa gefið að drekka af þessum lindum, og þær liafa vissulega mörgum veitt unað og svölun, en oftast aðeins með- an sólin .skín og haustið er enn ekki komið. En í fros'tum hins mannlega skammdegis frjósa þær flestar, kannske allar. Þær eru litt eða ekki gæddar hinum undarlegu töfrum íslenzkra kaldavermsla, eiga ekki sam- band um undirgöng leyndar- dómanna að sívakandi vorlind lífsins sjálfs, svo að þær geti brætt hjarnið, veitt blómum, stráum og mosa umhverfisins lífsmátt og vakið vonarsöng á vetrarnóttu, unaðsóma frá. vor- boðum leyndardómanna. En samt, mun sú lind til i mannlegu hjarta og samíélagi. Það ar lind guðsástarinnar — kærleikans, —• lind •ti'úar og vonar, sem streymir gegnum hjarnið, jriðir það og svalar þreyttum vegfaranda. Og .kvísl- arn-ar frá þessari lind heita: þakklæti, lotnirig, tilbeiðsla, auSffiýkt og ástúð. Þær svala og gleðja, veita ttarfsgleði í önn- um og' mótiæti, von og sigur- magn í örmegni sjúklsiks og þjáninga, sólskin eilífðarinnar í sjálfum dauðanum. Og lindin bjarta — kalda- vermsl mannshjartans á villu- gjörnum hjarnstígum mannlegs lífs htin á eilífa æsku eða mátt til að veita hana, hún gjörir sál þína hreina og skínandi fagra, unga cg glaða, lund þína létta og huga þinn fullan af þakklæti og elsku. Gæt þessarar kaMavermslu- lir.dar í hjarta þínu. Vart mun til meÍTi fátækt en sú, ao hún frjósi líka, en vaki hún, þá veit- ir hún vor og yndi um vetrar miðja nót't og öllum öðrum lindum hjartans gildi, og gefur þeim mátt til að treyma. 23. jan. 1959. Árelíns Níelsson. 4* ■MB Olíuviöatgrein meö oiifur. Fönikíukaupmenn komu með olíu- viðinn til Frakklands sunnan- verðs. Hinar fornu menningár- þjóðir í Mesopotaimíu ræktuðu ekki olíuvið, en notuðu Sesamoliu í stað viðsmjörs. Fræg eru hin ævagömiu olíuviðartré í Getsem- ane-grasgarðinum í Palestínu. Ræktuð munu vera yfir 100 af- birigði olíuviða. Lilur, lögun og stærð olífanna er mjög margvís- leg. Oft eru þær grænar. en geía verið raúðle'íilar, fjólublá»r eða nær svartar. Þær eru oftast hnött óttar eða egglagn; um 10 gr að 'þýngd, en geta þó veriö miklu minni eða mun þyrigri. Mikil feit olía er bæði í fræinu og aldin- kjötinu. (í nýjum olífum um 22% en í þurrkuðum 30—50%.) Olífu- olía cr hagnýtt á margan hátt. í Suóur-Evrópu er hún (viðsmjöí- :ð) notuð i stað smjörs og matár-< feiti. Lélegri olía er notuð í sápt, til iitunar og sútunar, sem smurn ingsolía í úr og klukkur, til fis’k- niðursuðuiðnaðar, í olíukökur o.f . o.fl. Menn steikja mat í olífu-olíu og hafa liana til Ijósmetis frá fornu fari, sbr. söguna alkunnu •’ ritningunni um forsjálu og ófor- sjálu meyjarnar ■— og brúðguma þeirra, Talsvert er saltað af olít- um og þær með'liöndlaðar mét* natrón- eða kalílút, ösku, kalfts sjó o. fl. til að ná burtu hin.i beiska bragði þeirra. Þær eru síð- an lagðar i saltlög og stundum krydclaðar. Viður trésins er mjög fallegur og m.a. smiðaðar úr hon- um öskjur o. fl. smáhlutir. Fug - ar og smá nagdýr eta olífur og dreifa jafnframt fræjunum. Frá Miðjarðarhafslöndum hefir olíu- viðurinn verið fluttur víða un heim, t.d. til Ástralíu, Bandarikj- anna og Suður-Ameríku. Árif 1952 var 99% alírar olífuolfu i Miðjarðarhnfslöndunum, þar af 30% í Evrópu, 10% í Afríku og 9% í Asiu. Nær Ys allrar oiíft,- uppskenumar cr á Spáni, næst .. röðinni eru ítalía og Grikklané. Allmikið er og' ræktað í Tyrk- landi, Atlaslöndum, og Portúgai. Á Spáni er olíuræktin mest I Andalúsíu „steikarpönnu“ Spáa ar. M'est er flutt út frá Spáni og Túnis, cn Bandaríkin, Frakkland og Brazilía kaupa mest. — í noi'tí lægum löndum hafa menn frá fornu fari drukkið mjólk, etid feitt kjöt og smjör. Suðrænar þjód ir öfluðu feitinnar aftur á mó , Framhald á 3. síðu.

x

Tíminn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.