Tíminn - 19.04.1959, Qupperneq 5

TÍMINN, sunmulaginn 19. aprfl 1959.
G

KartöíSubjallan
f síðasta sunmidagsþætli var
cg að segja frá því, hvernig
kartöflubjallan, sem upphaflega
var mesta meinleysisgrey, verð
ur að hinum versta skaðvaldi
í k'artöflugörðum, bæði vestan
hafs og austan, Ætla ég nú í
þessum pistli að ræða nokkru
nánar um kvikindi þetta.
En hvað kemur okkur íslend
ingum þessi bjalla við? Ekki
getur skordýr, sem ættað er frá
Kolorado, lifað og tímgast hér
á íslandi, munu margir segja,
Slí'ku er hvorki hægt að neita
né játa enn sem komið er, þvi
að enn hefur bjallan ckki stig-
ið fæti sínum hér á land, og
heldur engar tilraunir gerðar
með loftslagsþol hennar hér. En
vart skyldi því treysta, að minni
hyggju, áð bjallan gæti ekki
nuinið hér land á hlýjuslu svæð
unum. Við vitum vel, að bæði
jurtir og dýr, sem ættuð eru
úr hitabeltislöndunum, geta
með góðu móti náð íbtfestu,
þar sem loftslag er kaldtempr-
að. Kartöflubjallan er að vísu
meginlandsdýr, en í Ijós hefur
komið, að hienni er alls ekki
á móti skapi að búa við strand
veðráttu eða eyjaloftslag. í
Ameríku er bjallan komin langt
norður eftir Kanada. Og Norð-
menn eru alvarlega hræddir við
Iandnám hennar hjá sér. Telja
þeir að hún mundi geta lifað
góðu iífi í Suður-Noregi og einn
ig sunnan til á vesturströnd-
inni. Ha-fa þeir varið miklu fé
í alls konar varúðarráðstafanir
gegn hugsanlegu áhlaupi bjöll-
unnar, enda er hættán þár
meiri en hér á íslandi, þar sem
bjailan er svo skammt imdán,
eins og fyrr var frá greint. —
Kartöfiubjallan getur flutzt
milli ianda á margvíslega-n hátt,
sjóleiðina fer hún meö skipum,
oftast að vísu í felum innan um
jurlagróður, en svo þarf þó ekki
ætíð að vera. Á landi ferðast
hún ýmist fótgangandi, í bílum,
með sporvögnum, í járnhrautar
lestum eða með flugvélum, auk
þess getur hún látdð vindinn
bera sig langar leiðir. Sér í lagi
voru ioftferðir bjöllunnar tíðar
í Evrópu sumarið 1948. Bar.it
hún þá í stórum fylkingum frá
Frakklandi, norður yfir Þýzka-
land, Belgíu og Holland og jafn
vel til Danmerkur, Auk þess
feykti stormurinn henni í mill-
jónatali út á Ermar.sund, þaðan
rak hana upp að ströndum Holl
■lands og Bretlands og var hún
þá snarlifandi eftir 38 stunda
sund. En bjallan fékk heldur
kuldalegar viðtökur eftir sæ-
volkið, því að múgur og marg-
menni var fengið til þess að
safna henni saman og veita
henni lausn frá amstri þessa
heims.
Reynslan hefur því sýnt, að
kartöflúbjallan bliknar hvorki
né blánar fyrir smámunum, og
það mundi hún sennilega held-
ur ekki gera í iskjóli íslenzkra
fjalla.
Ef til þess kæmi, að við ís-
lendingar ættum fyrir höndum
að heyja baráttu gegn kartöflu-
bjöllunni, væri mikil trygging
fólgin í því, að sem flestir
þekktu bjölluna við fyrstu sýn.
Þegar kennararnir í skólum
landsins tála um skordýrin við
nemenduma, þá ættu þeir alveg
sérstaklega að kenná þeim að
þekkja þessa skaðsemdarbjöllu
og skýra fyrir þeim um leið það
mikla tjón, sem hún gæti orsak-
að, ef hún íengi að ferðast hér
um tálmunarlaust. Skal ég nú
lýsa bjöllunni nokkm nánar én
ég gerði í fyrstui
Eins og bjöllur yfirleitt, hef
ur kartöfiubjallan 4 vængi ög
eru þakvængirnir harðir átekt
ar og hylja allan afturbolinn.
Grunnlitur vængjanna er gul
ur, og er hvor vængur með 5
svörtum, vel aðgreindum lang
iínum, og eru jaðrar línanna,
sem inn vita með greinilegum
tönnum. Framholurinn er hálf-
mánalaga, allur svarthleí'tóttur.
Höfuðið er mjög líitð áberandi,
sýnist sem örlítil hetta framan
á frambolnum; fálmflrarnir eru
nokkuð langir, iiðaðir. í laginu
er bjallan sporlaga og all-kúpu
vaxin um 15 mm. á icngd. Lifr
an er í fyr.rtu dökkrauð, en
verður seinna gul; á hvorri
hlið afturbolsins er tvöföid röð
af svörtum blettum, 2 blettir
á hverjum lið. Höfuð, fætur og
afturrönd fra'mbols er svart.
Afturbolurinn er kryppuvaxinn.
Lengd lifrunar er um 12 mm.
Púpan er rauðleit.
Eins og þið sjáið af lýsing
unni, þá ælti að vera mjög auð
velt að þekkja bjölluna frá öðr
um bjöllum, sem hér finnast.
Mar:nhænan er að vísu ranðgul
bjalla en þakvængirnir á henni
eru svartdeplóttir en ekki rönd
óttir, auk þess er hún mun
minni en kartöflubjallan.
Engar tölur er.u til um það,
hve miklu tjóni kartöflubjallan
hefur valdið í heimimim, síðan
hún fyrst tók tryggð við hina
ræktuðu kartöflu. í þeim lönd
um, sem hún hefur lagt alger-
lega undir sig var iengst af
mjög örðugt að koma í veg fyrir
stórfellt tjón af hennar völd-
um, þótt ærnu fé væri til kost
að. Með vaxandi tækni á síð-
ustu áratugum, hefur þetta
breytzt mikið til batnaðar. Nú
fara þyrilvængjur yfir hinar
víðáttumiklu kartöfluekrur,
bæði vestan hafs og austan, og
láta banvænum lyfjum rigna
niður yfir kartöflubjölluna. En
eitthvað af bjölluhum finnur
alltaf einhverjar undankomu-
leiðir, ög' nýir ættliðir koma
fram á sjónarsviðið, svo að
árleg eiturdreifing er óhjá-
kvæmileg.
Mál og Menning
eftlr dr. Haltdór Halldórsson
Ingimar Óskarsson.

fögur bók
Fornólfskver
Minningarrit gefið út í tilefni aldar-
afmælis Dr. Jóns Þorkelssonar,
þjóðskjalavarðar.
Fornólfskver hefir að geyma ævi-
mmningabrot Dr. Jóns. Ævisögu
hans samda af Dr. Hannesi Þor-
steinssyni. Frásögn af Dr. Jóni og
starfi hans eftir Pál Sveinsson, yfir-
kennara. Þá birtist Vísnakver Forn-
ólfs hér aö öðru sinni og til viðbót-
ar því mörg önnur kvæði eftir Dr.
Jón Þorkelsson, sem ekki hafa fyrr
verið birt.
Dr. Þorkell Jóhannesson rektor hef-
ir séð um útgáfu ritsins og skrifað
fyrir því formálsorð.
Fornólfskver flytur brot úr ævi-
sögu og hluta af ritstarfi gagnmerks
manns og sérstæðs persónuleika.
Þetta er óvenju fögur bók, sem tví-
mælalaust mun hafa varanlegt gildi.
Bókfellsútgáfan
Gerizt áskrifenÉr að TÍMANUM
Áskriftarsími 1-23-23
11. þáttur 1959
I bréfi Sigurjóns Erlendssonar
frá Álftárósi, því sem um gat
í síðasta þætti, er vikið nokkr-
um orðtökum, þ.e, vera eins og
útspýtt hundskinn, fara úr reip-
unum og gera einiiverju á fæt-
urnar (svo í bréfinu, enda sagt
þannig af ísl. alþýðu). Um síð
ast greinda orðtakið hefi ég fjail
að í bók minni ís-
lenzkum orðtökum, bls. 193, sbr.
bls. 337 og læt ég mér nægja
að vísa til þess sem þar er sagt,
enda er það 1 samræmi við það
sem Sigurjón segir, að öðru leyti
en því, að Sigurjón minnist ekki
á hið samræða orðtak að gera
einhverju skóna. En mig rak satt
að segja í rogastanz, þegar óg
komst að því ,að hvorugt ifyrr
greindu orðtakanna er í Biöndals
bók né 'í öðrum íslenzkum orða-
bókum, ef frá er Skilið, að Orða-
bók Háskólans hefir sa.na dæmi
um að fara úr reipmuim og Sig-
urjón minnist á. Sigurjóni farast
svo orð um þessi orðtök:
„Hann er eins og útspýtt
lmndskinn út um ailar jarðir“,
heyrði ég stundum sagt um
þann, sem ferðast mikið. Ekki
vert ég, af hvei-ju þetta er dreg
ið, hvort hundskinn þenst
(teygist) óvenju-mikið, sé það
spýtt, þ.e. neglt á þil til þurrk
unar, — eða hvort skór úr
hundskinni agast feiknamikið.
En gaman væri að vita það.
Að komizt sé þannig að orði
um eitt og annað, sem mistelcst,
að það hafi farið úr re‘punum,
er ef til vill svo algengt, að ekki
sé ástæða til að minnast á það
hér. Á prenti minnfst ég ekki
að hafa séð það utan í Vísna-
lcveri Fornólfs, en þar eru í
fyrsta kvæðinu, ef ég man rétt,
þessar Ijóðlínur:
Mér finnst ég hugsa oft furðu-
vel.
og fyígja þræðinum,
en þegar ég er að orða það,
fer alit úr reipunum.
Ljóst er, hvernig þetta orða-
lag. er til komið, að minnsta
kosti fyrir okkur gömlu karl-
ana, sem oft bundum í reipi og
einnig misstum úr reipunum í
einum og öðrum skilningi.
Mér þykir trúlegt, að skýring
Sigurjóns á fyrra orðtakinu sé
rétl, þ; e. að hundskinn hafi ver-
ið teygjanlegra og skór úr því
agazt meira en skór úr öðru
skinni. Þó má geta þess, að séra
Björa í Sauðlaúksdal taldi (í
Atla), að hundskinn væri gott
bæði til hanzkar og skógerðar.
Hann segir svo:
að hundskinn sé rétt gott bæði
til handskúa og fótskúa. B.H.
At. 150.
Enginn vafi leikur á því, að
skýring Sigurjóns á síðara orð-
takinu er rétt. Ég vii aðeins til
gamans minna á orðtakið að fara
nr böndunum, sem er samrætt
og hugsað á sama hátt .Það orð-
'tak hefir einnig farið íram hjá
íslenzkum orðabókahöfundum.
Gisli E. Jóhannesson í Skál-
eyjum á Breiðafirði skrifar mér
mikið og gott bréf, dags. í Skál-
eyjum 28. febr. 1959; Þar drep-
ur hann m. a. á orðtakið að
sækja flaidabollann sinn, sem ég
minntist á fyrr í vetur og hafði
heimiidir um í merkmgunni „að
koma í fyrsta sinn aftur á fæð-
ingarstað sinn eða æskuheimili“.
Heimildh- mínar voru austfhzkar
og úr Vestur-Skaítafellssý’slu. í
bréfi Gísla segir svo:
í gestabók mína er skrifað:
„9/9 1951 Sveinbjörn Guð-
mundsson fæddur hér í Skál-
eyjum 23. apríl 1880. Nú stadd-
ur hér í þeim erindum að sækja
flautabollann“. Sveinbjörn ólst
upp hér i Skáleyjum,. en flutt-
ist ivngur austur á land, til
Reyðarfjarðar, og var þar allt
til ársins 1936, en þá fluttist
irann aftur hingað í eyjamar.
Þegar hann skiúfar þet-ta í bók
ina, er hann að flytja 1;:
Reykjávíkur. Kvað hann örð-
takið þekkt austanlands og t<
þeirri merkingu, að sá væri að
sækja flautabollann sinn, er
síðasta sinn kæmi 'á sinn fæð-
ingarstað. Bjóst ’hann þá ekk-.
við að koma hingað aftur, end ;
farinn að heilsu.
Eins og sjá má af þessu, hefir
Sveinbjöm notað orðið í líti:
eitt frálbrugðinni merkingu þeirri
sem ég hefi áður minnzt ó. Méi
virðist ’trúlegt, að yfirleitt hal
verið hægt að nota orðtakið un.
það', er ,menn ;komu eftir lanr •
an tíma á fæðingarstað sinn áv
hliðsjónar af því, hvort það va.
í fyrsta eða síðasta sinn. Siðai.
ég skrifaði um þetta seina;--
(1. fébr.), hefir Orðabók Hé
skólans borizt um það fróðleik-
ur í bréfi frá Þórði Tómas-
syni í Vallnatúni. í toréfi hai:
til Orðábókarinnar segir svo:
„Þú átt ósóttan flautatoollai.i,
þinn“, sagt við toörn, sem fórt :•
kornung frá fæðingarheimil;
sínu og höfðu ekki komið þanf.
að aftur. Þekkist hér vel.
S’kil ég nú við flautabollam;'.
að sinni, en þætti mjög gama:-'.
að fá fleiri bréf um hann. Sér-
staklega væri fróðlegt að heyn<
hvort menn þekkja ekki orðis'
í fleiri samböndum. Ég hefi áð-
ur toirt eitt toréf um það e£r.ir
en vildi gjarna fá fleiri.
Þá vík ég að orðinu úrgersls
sem mér vitanlega hefir ©kkí.
komizt á bækur. Um það segiv
svo í toréfi Gisla:
Fyrst ég á annað toorð isenöi
frá mér línu, langar mig til at’
minnast á eitt orð, sem ég ei
ekki viss um, að alsstaðar sé-
þekkt. Ég held ég hafi leita^
að því í Orðatoók Blöndals £
haust, en ekki fundi'ð. Það ei*
orðið úrgersla. Það var siðut.
hér í eyjum og sjálfsagt váðai.
þar sem erfitt var um eldiviða:.’
öflun, að gera úr, þ. e. ger..
klíning á vorin. Að vetrinuu.
var málamykj'an toorin jafnóc •
um í snfáhauga úr um (hvippíiffi
og hvappinn í þúfnastykki og
móa í túnunum. Strax er haug ■
arnir tóku að þiðna á vorin.
hófst úrgerslan, sem var i þtí
fólgin, a'ö haugarnir voru toleytJÍ;
ir upp og þeim síðan dreift;
með skóflu í smáhlöss um þúí-
urnar. Þá var úr þeim hlöss-
um „skammt!að“ með spaða :
Iiæfiíega störa klessu og hur.
síðan sléttuð út með spaðanum
svo úr varð kringlótt skán, klíit
ingur. Við úrgersluna von.
helzt notaðir hvalbeinsspaðai
'ineð tréskafti. Var það toakraurj
mikil að 'toogra við að gera us
ifrá morgni til kvölds. A'ö1
úrgerslumri störfuðu allir, í
meðan hún stóð yfir, börn og
unglingar jafnt og fullorðnir,
sem ekki var annar starfi ætl-
aður. Nú er úrgerslan úr sög-
unni sem einn aðalþáttur í vor-
störfunum. Þó eru en-n til ein-
•staklingar, sem halda við ttin-
um þjóðlega sið og gcra úr sóv
til gamans og til þess að eigii'
ast uppkveikju.
Ég vænti þess, að þcir, seiu
þekkja orðið úngersla og orðfc-
sambandið að gera úr, send.
mér línu. Önnur alriði úr toréf.
Gísla verða iað bíða toetri tiðs
H.H.
Rör og fittings
svart og galv.
Skolprör. Skolpfittings
fyrirliggjandi.
Sighvatur Einarsson & Co.
Skipholti 15.
Símar 24137 og 24133.