Tíminn - 12.05.1959, Blaðsíða 5

T í MIN N, þriSjudagiim 12. maí 1959.
TILRÆÐIÐ VIÐ LÍÐV
ÞVÍ ER OFT slcgið fram, þeg-
ar kjördæmaskipunin ber á góma,
að frumvarp þríflokkanna um
breytingar „marki tímamót í ís-
lenzkum stjórnmálum". Jóhann
Hafstein lagði út af þessum texta
á Varðarsamkomu fyrir skömmu.
Þetta er þó að mestu orðagjálf-
ur. Við höfum þegar haft fáein
etór og all-stór kjördæmi með
IhlutfallskosnLngu: Reykjavík, Ár
nessýslu, Rangárvallasýslu, Skaga-
fjarðarsýslu o. fl., og svonefndir
„uppbótarþingmenn", fallnir fram
bjóðendur, en endurvaktir, hafa
þegar um lan.gt árabil sett ,,svip“
sinn á Alþingi. Þetta hlutfalls- og
nppbótarkerfi hefir valdið hinu
unga lj'ðveldi og efnahagslífi þess
sniklu. ógagni, eins og rök munu
að lcidd. Nýja frumvarpið er enn
sfærra skref í vandæðaátt,- og
það mun þá og því aðeins geta
talizt marka tímamót, ef það full-
gerir skemmdarverkið og kemur
lýðveldinu fyrir kattarnef.
Ólíkir hagsmunir
drógu þá saman
Flokkarnir þrír, sem standa að
breytingunni, afnámi einmennings
kjördæma og upptöku hlutfails-
kosninga almennt, beita allir sömu
röksemdinni, hinni svonefndu
„réttlætiskenningu“, sem verður
skilgreind hér á eftir, en afstaða
hvers og eins á sér mismunandi
ekýringar.
Alþýðuflokkurinn berst fyrir til-
vist sinni, enda fullvíst talið, að
hann afmáist úr þinginu, ef kjör-
dæmin verða ekki stækkuð. Hlut-
deild hans í samsærinu er því skilj
anleg, jafnframt því sem hún er
aumkvunarverð, en rök hans verð-
ur að meta eítir málavöxtum.
Kommúnistar sjá isér leik á
borði að krækja sér í þingmenn á
kostnað héraðanna, en þeir eygja
annað og meira: Flokkamergð,
stjórnmálaglundroði og upplausn,
sem ætíð sigiir í kjöliar hiutfalls-
kosninga, er einmitt jarðvegurinn,
sem þeim hentar til þess að kom
fram áformum sínum. Því var
Ijóst þegar í upphafi, að ekki
stæði á liðsinni þeirra, enda hefir
sú orðið raunin. Rétt er þó að
minna þessa menn á það, að Sovíet
lýðveldin, fyrirmyndarríkið og
framtíðarríkið, sem þeim er svo
tíðrætt um, viðurkennir ekki hlut-
fallsregluna: Meiri hlutanum ber
þar allt, og minni hlutar þekkjast
ekki á þeirra þingum.
Afstaða Sjálfstæðisflokksins er
meira á huldu. Jafnvel „réttlætis-
hugsjónin" er honum ekki aðal-
átriðið, því að Ólafur Thofs lýsti
yfir í útvai’psumræðu, að skv.
hinni nýju skipan gRti eitt at-
kvæði í sveit á við þrjú í borg,
og mætti af því ráða hug hans til
bænda. Og Bjarni Benediktsson
skýrir frá því í Morgunblaðinu 26.
apríl, að margir Sjálfstæðismenn
hafi bcinlínis viljað „ná samkomu-
lagi um einmenningskjördæmi".
Það er og kunnugt áð vitna má í
ummæli % flestra forystumanna
flokksins' til stuðnings einmenn-
ingskjördæmum.
Þegar þetta er haft í huga, er
erfitt að gera sér. grein fyrir
áróðri flokksins nú, réttlætishjali
hans annars vegar og hins vegar
brigzlyrðum í garð þeirra, sem
enn halda tryggð við einmennings
kjördæmi og réttindi horaðanna.
Réttlætis-
kenningin
Formælendur hlutfallskosninga
liamra statt og stöðugt á svo-
nefndri réttiætiskenningu, en skv.
henni ber Alþingi að vera spegil-
mynd flokksfylgisins, þ. e. tala
fulltrúa á að vera í beinu hlutfalli
við tölu kjósenda, sem flokkurinn
hefir hlotið. Þessi hugmynd virð-
ist í fljótu bragði eðlileg, og þó
er þarna um rugling og mistúlkun
Hin athyglisverða grein, sem hér fylgir, er send bíað
inu af lítanflokkamanni, bósettum í Reykjavík -
♦
*
I
að ræða. Kenningin væri rétt, ef
hin þjóðkjörnu þing væru aðeins
ráðgefandi, nú nú vitum við, að
hlutverk þeirra er ekki það eitt að
koma skoðunum á framfæri og rök
ræða. Það er fyrst og fremst að
taka ákvarðanir og setja lög, og
það ber meiri hlutanum, en ekki
minni hlutanum, að gera. Hlut-
verk minni hlutans er á hinn bóg-
inn að gagnrýna. Ef gagnrýni
hans er dómbær og ábyrg, gefst
honum kostur að afla sér fylgis
og verða meiri hluti. En til þessa
starfs þarf raunar ekki neina
mergð fulltrúa, strangt tekið að-
eins einn eða tvo frá hverju ílokks
broti.
Helzta afleiðing hlutfallskosn-
inganna er sú að fjölga smáflokk-
um, þannig að myndun ríkis-
stjórna er sjaldan möguleg án
þáíttöku þeirra. Reynist þá oft
óhjákvæmilegt að taka upp
stefnuskrármál minni hlutans, eitt
eða fleiri, en með því er brotin
sú grundvallarregla lýðræðisskipu
lagsins, að meiri hlutinn eigi að
ráða:
Það er herfileg rangfær.sla lýð-
ræðishugtaksins, að aldir eigi
að ráða, enda gersamlega óhugs-
andi. Slík skipan er ekkert annað
en stjórnleysi (anarchy), og við
það er raunverulega átt, þegar
formælendur hlutfallskosninga
tala um „þjóðræði". Það er orð
út í bláinn og samræmist á engan
hd(tt lýðræðisskipulaginu, sem
byggir á meiri hluta reglunni.
Ef löggjafarsamkoman á ao vera
spegilmynd flokksfylgisins meðal
þjóðarinnar, liggur beint fyrir að
álykta, að ríkisstjómln eigi að
vera spegilmynd löggjafarsam-
komunnar, þannig að hverjum
þingflokki beri ráðherrastólar í
samræmi við fulltrúafylgi. Slikt
er að sjálfsögðu alger fjarstæða,
sem jafnvel heíttrúuðustu hlut-
fallsmenn þora ekki að halda til
streitu. En sjá má af þessu, að
„réttlætiskenningin“ leiðir, ef hún
er rakin út í æsar, til hreinna öfga
og öngþveitis.
Sannleikurinn er sá, að eitt-
hvað annað en göfugmennska vak-
ir fyrir smáflokkunum, þegar þeir
hrópa á réttlæti og heimta þing-
mann út á hvert atkvæði, sem
þeim er greitt. Bak við slagorðin
leynist löngunin til þess að seilast
út fyrir verksvið sitt, sem var
skýrgreint hér að ofan. Þeir vilja
fá hlutdeildina í sjálfum stjórnar-
framkvæmdunum. Krafan um
„uppbótarmenn" er til þess eins
fram borin að öðlast sterkari að-
stöðu við samningaborðið, mál-
efnaþófið og hrossakaupin, þegar
ríkisstjórnir eru bræddar saman,
svo1 sem ætíð verður að gera undír
kcr.fi hlutfalbkosninga. Þarna höf
um við „réttlætið“ grímulaust.
Rjördæmaskipuniíi
■ l
þarf að tryggja völd
meirihlutans
Meginatriðið varðandi kjör-
dæmaskipunina er að tryggja
völd meiri hluta á þingi, því það
er ólýðræðislegt. En þá er að at-
huga raunhæft og undanbragða-
laust, hvernig slíku marki verði
náð.
Engin viðhlítandi rök hafa
nokkru sinni verið færð fyrir því
hér á landi, að einmenningskjör-
dæmi geti ekki tryggt iýðræðis-
lega 'skipan Alþingis. Margnefnt
tal um kosninga-misrétti og önnur
gagnrýni beinist að kerfinu, sem
við höí'um í dag, en það er alls
ekki kerfi einmenningskjördæma.
Við höfum blandað kerfi, og þó
má telja hlutfalls- o.g uppbótar-
regluna orðna ráðandi, enda lið-
lega helmingur fulltrúa komnir á
þing með þeim hætti. Það er ein-
mitt mjög táknrænt, að eftir hvert
skref okkar í þessa átt hefir hið
svokallaða ranglæti magnazt, og
sú verður einnig raunin nú, ef
frumvarp þrífloklcanna nær endan
lega fram að ganga.
Það hefir komið á daginn, að
einmenningskjördæmi blómgast
með prýði í lýðræðisríkjum, eink-
um ef tveim skilyrðum er full-
nægt: (1) Stærð þeirra þarf að
vera stillt í hóf. (2) Endurskoðun
þeirra þarf að fara fram með til-
teknu árabili í samræmi við
breytta íbúatölu. Þau eru hin við-
tekna regla í hinum engilsaxneska
heimi, sem er kunnur fyrir á.gæt-
ast stjórnarfar, syo og traustan
gjaklmiðil og jafnvægisbúskap.
Fullt tillit er tekið til aðstöðu-
munar dreifbýlisins. Kosningatöl-
ur frá t. d. Bretlandi sýna, að ein-
menningskjördæmi geta leitt til
nær algers jöfnuðs milli flokka,
einkum hinna stærri. Atkvæði
glatast einum flokki í þessu kjör-
dæmi, öðrum í hinu, og talan
gengur upp. Aúðvitað gætir tölu-
verðs misræmis á islundum, og
minni hlutar verða útundan. Þó
vilja þessar þjóðir ekki taka upp
hlutfallskosnirigár, því að þeim
er ljóst, að slíkt kostar fói-n þein-a
verðmæta, sem við teljum lýðræð-
inu helzt til gildis.
Þjóðfélagsstofnun gerir eitt af
tvennu að örfa eða draga úr mann-
legtim tilhneigingum. Kerfi ein-
menningskjördæma stuðlar að
samstöðu manna með skyldar, en
þó e. t. v. ólíkar skoðanir, og oft
skapast tveggja flokka skipulag,
sem er talið hið ákjósanlegasta.
Hlutfallskosningar eru kunnar að
því að efla sundrung og flokka-
drátt. Reynsla annarra ríkja er
lærdómsrík, og skal hér farið
nokkrum orðum um Þýzkaland og
Frakkland. En við höfum þegar
okkar eigin sögu að segja í þessu
efni, og verður hún gerð að um-
taisefni í lok greinarinnar.
Reyesla Þjóðverja
og Frakka af hlut-
fallskosningum
Hlutfallskosningar voru við-
hafðar í Þýzkalandi frá 1919 til
1933. Grundvallarreglan var upp
tekiu með Weimar stjórnar-
skránni, én sérstök lög fjölluðu
um smærri atriði. Landinu var
skipt í fá, 'stór kjördæmi, 35 að
tölu, hvert mcð hlutfallskosningu,
og jafnframt voru uppbótarsæti.
Meðal formælenda kerfisins rikti
mikill áhugi og eldmóður. Er í
aðra röndina broslegt, og þó
raunar miklu fremur dapurlegt,
að rifja upp í dag rökin og kosn-
ingáslagotðm, sem beitt var í mál-
inu. Þau voru nákvæmlega hin
sömu og við heyrum nú í ræðum
og blaðakosti þríflokkanna hér úti
á íslandi: Hin nýja skipan átti að
tryggja hið fullkomna réttlæti og
treysta lýðræðið.
Wéimar lýðveldið hafði átta
'kosningar með þessu fyrirkomu-
lagi. Áður en hálfur áratugur var
liðinn, var þegar byrjað að efast
um ágæti kerfisins, og hin upp-
haflega bjartsýni þvarr óðum. Á
árunum 1924—1932 var fram bor-
inn urmull frumvarpa um endur-
bætur og leiðréttingar, enda fór
ánægjan slöðugt vaxandi. Hverjir
voru þá helztu gallarnir, sem- hlut-
fallskosningar reyndust hafa í
framkvæmd?
(1) Hinn fyrsti var fjölgun
flokka. Þeir voru sjö í Þýzkalandi
árið 1918, en árið 1932 var talan
komin yfir tuttugu. Afleiðingin
varð ekki eingöngu að gera
myndun ríkisstjórna stórum erfið-
ari, heldur og að auka til muna
sundrung og óeiningu meðal þjóð-
arinnar, svo sem átakanlega kom
í ljós síðar.
(2) Hagsmunahópar fengu
meiri og meir tök á flokkunum.
Unnt var að reikna út með furðu-
legri nákvæmni, hve marga full-
trúa mætti fá kjörna, og var þá
algengt, að hin o.g önnur samtök
byðu forystumönnunum hvers kon
ar hjálp og stuðning gegn því að
mega ráða nöfnum á listanumf
(3) Meginókosturinn lá hins
vegar i stærð kjördæmanna og
notkun lista, sem færði val fram-
bjóðenda frá kjósendum sjálfum
til flokksins, og þá einkum mið-
stjórnar. Útnefning frambjóðenda
af hálfu miðstjórnar gerði þá háð-
ari forgystumönnunum, þannig að
þeim hætti við að líta fremur á
gagn flokksvélarinnar en þarfir
umdæmisins. Sjálf kosningabarátt-
an varð ópersónulegri og yfirborðs ,
kenndari. Samband frambjóðenda
og kjósenda varð laust í reipum,
og deilan, sem áður stóð um mann-
inn og sérstök vandamál héraðs-
ins, tók að snúast æ meira um
fjarræn flokkssjónarmið, enda var
áróðurinn að mestu irekinn af
sjálfu forystuliðinu úr höíuðstaðn-
um með tilstyrk skemmtikrafta
og allskyns bægslagangs.
Um endanleg örlög hins þýzka
flokkadráttar er óþarft að fjöl-
yrða. Mönnum er enn i fersku
minni þær hörmungar, er yfir
þjóðina dundu og raunar bitnuðu
meira eða minna á hemiinum öll-
um.
Frakkland tók upp kerfi hlut-
fallskosninga árið 1946. Svonefnd
stórhéruð („départements") voru
gerð að kjördæmum, en sex hin-
um stærstu þó skipt í minni ein-
ingar. Listar voru viðhafðir, en
ekki uppbótarsæti.
Meginhvötin til breytingarinn-
ar var sú, að flokkunnum reyndist
vegna lélegrar skipula.gningar og
ótryggðar, þegar lítt kleift að ná
hreinum meiri hluta, og vildu þeir
þá, hver um sig, tryggja sér þing-
sæti eins og atkvæðamagnið frek-
ast leyfði. Flestir þóttust og sjá
fram á persónulegan ávinning.
Skeleggustu baráttumennirnir
voru kommúnistar, en þeir vildu
reyndar helzt hafa einn lista fyrir
landið allt. Þess utan var þeim
kappsmál að fá miðstjórninni al-
gert vald yfir einstökum þingfull-
trúum, þannig að þá mætti bein-
línis reka eða knýja til þess að
segja af sér, ef þeir óhlýðnuðust.
Hér fór á sömu leiö og í Þýzka-
landi. Flokkunum fjolgaði, og rík-
isstjórnirnar urðu valtari í sessi
en nokkru sinni. Liðiega áratug
eftir gildistöku laganna var fjórða
franska lýðveldið úr sögunni.
Kommúnistar, sem ætluðu að
hagnast mest á kjördæmabreyt-
ingunni, urðu fyrstu fórnardýr
hennar.
fengin, bendir þó til þess, að
þarna ætli að fara á sömu leið
og í öðrum löndum hlutfallskosn-
inga: Stjórnarmyndun hefir ver-
ið bundin vaxandi erfiðleikum
einkum í fyrrnefndu landi, og >
Finnlandi horfði til slíkra vand-
ræða að þessu leyti fyrir skömmu,
að fjárhagslegu og pólitíslcu ör-
yggi ríkisins var teflt í voða. Við
sjálft lá, að voldugur nágranni
notaði sér öngþveitið, sem skapazl
hafði.
Á það má minna, að formaður
dönsku stjórnarinnar, sem nú sit-
ur, varð að kaupa sér stuðning'
smáflokks með afarkostum. Ráð-
herra þessa fiokksbrots, Starke,
hefir tekizt að rígbinda handrita-
málið í óþökk yfirgnæfandi meiri
hluta dönsku þjóðarinnar, og ætti
þetta eitt sér að vera okkur ís-
lendingum m. a. allskýr lexía um
óeðlileg völd minni hluta hópa
undir kerfi hlutfallskosninga.
Reynsla okkar
íslendinga
Reynsla
Norðurlanda
Norðurlönd hafa að nokkru tekið
upp hlutfallskosningar, aðalléga á
seinni árum fyrir ágengni sömu
afla og hér- eru að verki, en í því
sambandi er nauðsyn að gera sér
grein fyrir tvennu:
(1) Kerfið á sér ekki enn það
iangan aldur i þessum hægfara
lýðræðisríkjum, að tímabært sé
að dæma um það til fulls.
(2) Reynslan, ,sem þegar er
Hlutfallskosningar voru teknar
upp að verulegu leyti hér á landi
með kjördæmabreytingunum 1933
og 1942, en síðan þá er aðeins
minni hluti þingmanna kosinn
óhlutbundið (21 af 49).
Enda þótt hlutfalls- og upp-
bótarkcrfið sé þannig ekki enn
einrátt, höfum við síður en s\o
farið varhluta af göllum þess.
Stjórnmálaflokkarnir voru áður
þrír: Alþýðuflokkur, Framsóknar-
flokkur og Sjálfstæðisflokkur, en
kommúnistar með öllu áhrifalaus-
ir. Eftir breytinguna fjölgaði
flokkunum um helming: Komm-
únistar hófust sem fjórði flokkur
til vegs og virðingar á vængjum
uppbótarsætanna, en seinna bætt-
ust við Þjóðvarnarflokkur og Lýð-
vcldisflokkur,- sem þó hafa dregið
sig í hlé í bili vegna sérstaks
ákvæðis í lögunum um kosningu
minnst eins fulltrúa í kjördæmi.
Myndun hreinnar flokksstjórnar
hefir reynzt ómöguleg í tvo éra-
tugi, .sömuleiðis samsteypa skyldra
flokka, svo sem Alþýðuflokks og
Framsóknarflokks. Eitt skipti á
tímabilinu varð Alþingi hreinlega
að gefast upp við að koma saman
ábyrgri ríkisstjórn, og þurfti þá
að leita út fyrir sali hinnar virðu-
legu stofnunar í fyrsta sinn í sögu
hennar. Þær ríkisstjórnir, sem tek-
izt hefir að .setja á laggirnar, eru
sambræðslur sundurleitra afla,
byggðar á svonefndum málefna-
samningi, sem ber öll einkenni
hrossakaupa. Fæstar þeirra hafa
enzt út kjörtímabilið, sumar að-
eins skamma hríð.
Bein afieiðing þessara erfiðleika
er sú, að fjármál okkar hafa verið
í molum. Enda þótt síðastliðið
tveggja áratuga skeið .sé mesta
góðæri, sem um getur frá byggð
íslands, og meira fé hafi borizl'
okkur í hendur en dæmi eru til
um, einkennist efnahagslíf okkar
af þrennu: Hríðfallandi gjald-
miðli, verkföllum og styrkjabú-
skap. Ofan á þetta bætist, að
stéttir í þjóðfélaginu hafa vaxið
ríkisvaldinu yfir höfuð og bók-
stafiega segja því fyrir verkum.
Þegar þessar staðreyndir eru
hafðar í huga, gegnir furðu, að
ábyrgir menn séu þess fýsandi að
halda enn lengra út á braut hlut-
fallskosninga og uppbótarkerfis.
Svo sem getið var í upphafi, má
skilja forsprakka Alþýðuflokksins,
sem sjá daga sína taida á stjórn-
málasviðinu, ef breyting verður
ekki, og kommúnistar hugsa öðru
vísi en fólk fiest. En sinnaskipti
Sjálfstæðisflokksins eru ráðgáta.
Aðalhvatamaðurinn í þeim her-
búðum er talinn Gunnar Thor-
oddsen, borgarstjóri. Hann þykir
lítill stjórnmálaskörungur og enn
minni stjórnmálavitringur, en hef-
ir þó kunnað að koma sér vel
áfram í höfuðborginni með áferð-
armjúkri og meiningarlausri
(Framhald á 8. síðu).