Tíminn - 27.04.1960, Page 9

; T fMI N N, mi»vikudagma 2?. agffl 19«0.
9 \
Gísli Indrittason
RÆKJURNAR
Hún er aS pilla rækjur á ísafirði, en það er mikil atvinnugrein vestur þar.
Rækjurnar eru aUíjölskrúðugur
flokbur, um 30 mismunandi teg-
undir í norð'lægari böfum, en þrjú
afbrigSi eru mest áberandi, þ.e.
það sem Danifr kalla „Dybhavs-
reje“, Norðmenn „Dypvannsreke“,
cg Svíar „Nordhavsrakan". —
Des'si tegund, sem er vísindalega
skilgreind með latneska heitinu
Pandalur borealis, er sá stofninn,
sem rækjuveiðar byggjast á í
Skandinavíu, og einnig hér að
sögn séifróðra manna. — I þess-
cri grein mun ég kalla hana djúp-
b.afsrækju, þar sem mér er ekki
kunnugt annað betra orð á ís-
lenzku. Hin tvö afbrigðin eru:
Leander adspersus og Leander
squilla, sem Svíar nefna einu
nafni „Tángraka“ eða tangarækja
á ísl., en Danir nefna þær „strand
reje“, eða strandrækja á ísl. og
likar mér það nafn betur og mun
nota það, þar til annað betra fæst
\:ð virðulegri skírn. — Þessi af-
brigði eru mjög skyld og nauða-
lík í útliti og lífsháttum, og kem
ég að þeirri skilgreiningu í stuttu
máli síðar.
Eins og öllum er kunnugt, er
rækjan mjög góður og eftirsóttur
matfiskur, og hefur um nokkurt
skeið skipað áberandi sess í út-j
flutningi okkar. — En rækjan er
kostnaðarsöm framleiðsla enn sem
komið er, og er því ekki á borð-
um almúgans, nema við hátíðleg
fækifæri og þá í smáskömmtum.
- - Það væri því veigamikið at-
riði fyrir okkur, að geta aukið
framleiðsluna með afkastameiri,
hagkvæmari, og ódýi'ari fram-
leiðsluaðferðum, en ekki samt á
kostnað vörugæðanna, eins og oft
hefur viljað brenna við hjá okk-
ur. — Við þurfum að finna fleiri
og auðugri rækjumið, og þau eru
eíalítið til hér við land, en senni-
lega á meira dýpi en fiskað hefur
vei'ið á hingað til.
Djúphafsrækjan
Eins og ég gat um hér að fram-
an, er djúphafsrækjan sú tegund-
in sem rækjuveiðar okkar hafa
byggzt á. — Þess ber þó að geta,
að hún er emgöngu veidd á upp-
vaxtarskeiðinu, en mið með veru-
legu magni af fullorðinni rækju
hafa ekki fundizt, enda rækju-
veiðin hér aðeins stunduð á litl-
um vélbátum, sem geta sennilega
ekki togað á því dýpi, sem stór-
rækjan heldur sig (100—250 m.)
Nú mun þó hafinn undirbúningur
að rannsóknum á þessu sviði og
er það vonum seinna, því á und-
anförnum árum hefur verið ausið
fé, af lítilli fyrirhyggju, í margt,
sem skilað hefur árangri og arði
í öfugu hlutfalli vi@ tilkostnað-
inn. Djúphafsrækjan á mjög sér-
stætt og sjaldgæft tímgunar- og
þroskaskeið. — Hún hefur ekkert
af erfiðleikum hjónabandsins að
segja. — Hún er nefnilega sjálfs
sin maki og þaif því ekki í nein-
ar bónorðsferðir með tilheyrandi
fórnum og lífshættu. — Hún fæð-
ist barlkyns og er í því ástamdi
ca 1^2 ár, og er þá kýnþroska,
sem karldýr. Á þessum tíma skipt-
ir hún um skel sex sinnum. Eftir
þennan tíma byrjar breytingin til
kvenlegheitanna, og 2'/2 árs er
hún fullþroskað kvendýr með full
þroskuð hrogn, undir halanum.
Á þessu tímabili skiptir hún
fjórum sinnum um skel, og er þá
oiðin (við Noreg, Svíþjóð og Dan
mörku) ca 9,3—12 cm löng. —
Rannsóknir í Noregi benda til
þess að mikið af rækjunni drepist
á 4. aldursári, þá venjulega um
13 cm löng.
Stærð rækjunnar er talin fara
njög eftir sjávarhita og vii'ðist
hún halda sig mest í 3—8° heit-
um sjó. En fari hitinn í 10° eðá
meira, hverfur hún á dýpið í
kaldari sjó. — Vöxturinn virðisf
erastur í 6—8° heitum sjó, þar
sem mikið er um botnfall svifs
og þörunga, en rækjan lifir á
leðjubotni, og æti hennar eru hræ
smádýra og frumstæðar lífverur.
Hrognafjöldi ca 12 cm rækju er
sem næst 1500, og þetta draslar
hún með undir halanum í 5—9
mánuði (lengur eftir því sem
s.iórinn er kaldari), en eftir þann
tíma er klakinu lokið og seiðin
fá sína sjálfstæðu tilveru, sem
svifdýr í ca 3 mánuði, en fara þá
að leita tii botns og hafa fengið
vaxtarlag síns foreldris, fyrst sem
sonur, sem breytist i frjóvgaða
fullvaxta döttur, sem sagt fágætur
'F^amhald á 15 síðu).
ið lífi sínu ákveðið mark-
mið. Allar þessar skáldsög
ur sem ýmist fjalla um þjóð
félagsleg vandamál eða önn
ur sammannleg efni eru
stimplaðar- af gagnrýnend-
um úr hópi nýlistamanna
sem „natúraliskar“, en það
er skammarorð í þeirra
munni. Ef sagan hefur ein
hvern boðskap að flytja þá
telst hún ekki aðeins
natúralisk, heldur hrein og
bein blaðamennska. Nýja
listin undirstrikar fyrirlitn
ingu sína á blaðamennsku
með því að hafna gersam-
lega þjóðfélagslegum og
póltískum verkefnum í skáld
skap. En hún er einnig nei-
kvæð í öðrum skilningi:
Hún afneitar t.d. söguleg-
um skáldsögum, enda fjall
ar hún pkki um það sem
gerðist á liðinni tíð né held
ur um breytingar í nútíð-
inni. Hún gerir sér einfald-
lega far um að vera ótíma-
bundin. Og hún er ópersónu
leg að því leyti að höfund-
arnir reyna að forðast að
láta { ljós sínar eigin hug-
myndir og einnig að því
leyti að sögupersónurnar
fljóta fram á straumi frá-
sagnarinnar án þess að
hugsa í raun og veru nökk-
uð. Maður gæti nú ímynd
að sér að þessar skáldsögur
ættu lítið skyl+ vlð amerískt
nútímalíf, e^ að síð-
ur byggjast þær þó á því.
Þær gefa sanna mynd af
vissum einkennum þess:
Hugsjónaleysi eftirstríðskyn
slóðarinnar, fráhvarfi henn
ar frá ábyrgð og glímu við
vandamálin.
Þáð er hægt að þekkja
„Nýju listina" í bókabúðun
um án þess að lesa nokkra
biaðsíðu af texitanum. —
Þetta eru hérumbil allt
þunnar bækur, miðað við
venjulegar skáldsögur, litið
þykkari en Ijóðakver. Lang-
ar skáldsögur eru að dómi
nýlistamanna annað hvort
natúraliskar eða sagnfræði
legar. ástarsögur. Aftan á
hlífðarkápum skáldsagna ný
listamanna er að jafnaði
stór ljósmynd af höfundin-
nm með fjarrænu augna-
ráði eins og hann sé ekki
af þessum heimi. Undir
myndinni, ef hún fyllir þá
ekki alla kápuna, eins og
hin fræga mynd af Truman
Capote aftan á sögunni
Other Woices other Rooms"
bar sem hann liggur aftur
á bak í sófa, þá, er þar prent
uð umsögn sem vekur at-
hygli á dýpt eða andríki
skáldsögunnar, eða þá glæsi
legu háði, eða þá áhrifarík-
ari notkun symbóla.
Natúralísku skáldsögurn-
ar eru öðruvísi úr garði gerð
ár að ytra búningi. Þær fá
'uglýsingahöfundinum svo
margt að segja aftan á káp-
unni að ekki er rúm nema
fyrir litla ljósmynd af skáld
inu á henni. Fletti maður
upp skáldsögu og líti á titil
síðu eða einhverja síðu fyrir
framan textann, rekur mað
ur venjulega augun í máls-
hátt eða tilvitnun. Ef hún
inniheldur setningu eftir
Rimbaud eða Dante (á
frönsku eða ítölsku) eða eft
ir einhvern enskan seytj-
ándu aldar höfund, ég tala
nú ekki um ef það eru marg
ar tilvitnanir, ein t.d. eftir
T.S. Eliot, önnur eftir grísk
an eða rómverskan forn-
aldarhöfund o.s.frv., þá get
ur maður verið handviss um
að bókin er eftir nýlista-
mann og þá má fara að at-
huga textann. Skal nú litið
á nokkur helztu einkenni,
svo sem tímasetningu, stað
setningu, persónusköpun,
efni, byggingu og stíl.
Tímasetningin í skáldsög
um nýju listarinnar er ná-
lagt því að vera nútíð eða
einhvers konar ódagsett ný-
liðin tíð. Ekki liður langur
tími frá upphafi sögunnar
til niðurlags hennar, það
geta verið fáeinir dagar
eða vikur, ef til vill eitt sum
ar, eins og t.d. í sögunni
„Wait, Son, October Is Near“
í mesta lagi eitt háskólaár,
tvö misseri. Stundum er
grunnur sögunnar reistur á
einum degi, en endurminn-
ingar notaðar til að ná fæð
nýlistamanna.
Söguslóðirnar eru sjaldan
þeir staðir þar sem mikil-
vægum málum er ráðið, ekki
þinghús eða stjórnarsetur,
ekki opinberir fundarsalir,
hvorki í London né París,
Genf né Washington, né
bækistöðvar hershöfðingj-
anna. Slikir staðir gætu ver
ið bakgrunnur þjóðfélags-
legra skáldsagna, samfélags
vandamála. Og þar sem ný-
listamenn kjósa heldur að
fjalla um einkalífið, eru
þeir líklegir til að velja sög
um sínum einhvern afskekt
an stað, til dæmis einhvern
einmanalegan búgarð í Colo
rado, einbýlishús í Texas,
smáborg í Georgíu, kofa
bómullarverkafólks í Louisi
anna og Missisippi, helzt
nokkuð fúinn og illa hirtan,
sveitasetur j Maine, veiði-
kofa í Vermont, yfirgefið
sumarhótel, baðströnd þar
sem mikið er af kynvilling-
um, heilsuhæli í einkaeign,
samkomustað allra þjóða
kvikinda í Róm, eða í
Tangier, eða þá karavan á
leiðinni yfir Saharaeyði-
mörk er gerður að ramma
sögunnar. Það finnst alltaf
einhver átylla til að safna
sögupersónunum saman í
þess konar afkimum, stund
um er það slys á ferðalagi,
en oftar er það smáveizla,
frítími, kannski líka dánar
beður, giftingarsamkvæmi
(sem er mjög algengt). —
Þetta eru helztu söguslóðir
nýlistanna.
Um afstöðu höfundanna
til efnisins er það að segja,
að þeir virðast velja sér efn
ið af hinni mestu ná-
kvæmni, með það fyrir aug
um að lesandinn skynji í því
dýpt og innlifun. En ný-
listamenn fela vandlega
sinn eigin persónuleika i
bakgrunninum, llkt og leik
ritaskáld. Þeir reyna að sam
lagast einni eða fleirum af
sögupersónum sinum, og
segja söguna eins og persón
an sér, heyrir og skynjar
hana.
Að sjálfsögðu notar hver
höfundur sína frásagnar-
tækni, en skyldleikinn milli
nýlistamanna er ávallt auð
sær. Ein aðferð þeirra er sú,
að lýsa röð atburða eða at-
vika með orðum einnar per
sónunnar, því næst sömu at
vikum með orðum annarrar
persónu, því næst þeirrar
þriðju. Þá kemur fyrsta per
sóna aftur til skjalanna og
öllu er lýst um sinn gegn-
um hana, síðan hinar eftir
röð. Þannig bókina á enda.
Og lesandinn leggur frá sér
bókina án þess að hafa hug
mynd um hvaða augum höf
undurinn sjálfur lítur á
þessa hluti eða hvað hann
meinar. Þetta verður eins
konar röntgenmynd frá
mörgum hliðum, eða ljós-
myndir úr lofti, sem ekki
er raðað samari, heldur
lagðar á borðið handa les-
andanum til að vinn aúr
þeim einhverja heild. Flest
(Framhald á 13. síðu).