Tíminn - 25.03.1961, Blaðsíða 8

8
TÍMINN, langardaginn 25. marz 1961
Hinn 19. maí 1936 birti dagblað
í London eftirfarndi smáfrétt:
„Tro’ðilnn geirfuglshamur
á uppboSi
Selst hann á 500 gíneur?
Gamall sægarpur, þrjú fet á
hæð í hvítu vesti og svörtum kjól
jakka me® ljótt nef og handleggs
stúfa vertfur boðinn til sölu á
þriöjudaginn kemur. Búizt er við,
að hann verði sleginn á svo sem
500 gíneur. Þess er vænzt, að
menn úr mörgum löndum heims
geri boð í gripinn. Þessi sjaldséði
náungi er einn hinna 79 geir-
fuglshama, sem nú eru til í heim-
inum, síðustu leifar útdauðrar
dýrategundar. Góðir geirfugls-
hamir hafa til þessa verið seldir
á allt að 350 sterlingspund, en
fara sífellt hækkandi, og amerískt
safn greiddi nýlega 400 sterlings-
pund fyrir skurn af einu geir
fuglseggl, og sérfræðingar nátt-
úrugripasafnsins í Washington
meta sitt egg á 2000 sterlings-
pund“.
Fréttin er ekki lengri — en víkj-
um nú aftur í aldir.
Það örlar á grábrúnan blett í
iþokumistrinu. Stor'murinn lamdi
klettaþilið, og myndaði hringsveip
í smávari, hreyfði eggið iítillega,
skail svo á því hinum megin og
renndi því út úr sprungunni, sem
það bafði fallið í, þegar Ketill Ket-
ilsson spyrnti því óvart í veiði-
bræði sinni út úr dældinni, sem
það hafði legið í.
Svo varð svolítið stormhlé, en
rétt á eftir rak hann á nýja hviðu,
'hrafcti eggið lengra fram á berg-
sylluna, unz það valt fram af, skail
á nibbu, breytti stefnu í fallinu og
brotnaði við stein. Gulleit klessa
og slímug skurnbrot var hið eina,
sem eftir sást.
— Já, víkjurn aftur í aldir —
enn þá lengra.
Á klettagjögrum og eyjum
Atlantshafsstrandarinnar allt norð
an frá Labi'ador suður til Flórída
í Ameríku, á ströndum Grænlands
norður til Góðhafnar og á austur-
ströndinni allt norður að 69. breidd
ar'stigi, á ströndum íslands, Fær-
eyja, Englands', Sfcotlands, Norður
írlands, Noregs, Frakklands og
Þýzkalands, úði og grúði af stórum
og sterkbyggðum fuglum, um 80
sentimetrar á hæð með sterka sund
fætur en hryggilega vanþroska
vængi, sem ekki gátu lyft þeim
til flugs.
Það eru einkum beinaleifar í
fornum öskuhaugum á þessum
slóðum, sem sýna heimasvæði
fuglsins allt sunnan frá miðbaugi
norður til heimskautsbaugs. Gaml-
ar ferðalýsingar og skipsbækur
greina einnig frá „mörgæsinni",
sem varp í ótrúlegum hrönnum á
eyjum við Nýfundnalnd. Ein eyjan
var meira að segja skírð Mörgæsa-
eyja. Þar hafa fundizt miklar leif-
ar geirfugls í jaiðlögum.
Fugl þessi h'laut latneska tegund
arheitið ALCA IMPENNIS, en kall
aðist geirfugl á norrænu máli. En
ðúm heimildum ber
hann nafnið Pingvin eða Pen-
Gwyn. Það er gelíska og þýðirj
hvíthöfði, og það nafn er auðvitaðj
dregið af útliti fuglsins. Þótt koll-j
ur' geirfuglsins væri svartur, voru
skjanna'hvítir flekkir á vöngum og,
fram á milli augna og nefklumb-!
unnar. Pingvin — eða mörgæsj
þekktu sæfarar vel og þeim sýndist
þessi fugl harla líkur til að sjá.
En geirfuglinn er engin mör-
gæs. Þótt vaxtarlag sé ekki ólíkt
og hreyfingar einnig, oftast leift-
ursnöggar, þegar fuglarnir voru í
réttu umhverfi — sjónum. En nán-
ari athugun á lögum höfuðsins og
nefsins, sýnir gei'la, að geirfuglinn
telst til sömu ættar og álkurnar,
enda hefur honum verið skipað
þar í flokk.
Mörgæsir' hafa heldur aldrei kom
izt langt noi'ður á bóginn á þessum
hnetti, og nú vita menn með vissu,
að allar mörgæsir, sem um er rætt
í ferðalýsingum norðan miðbaugs,
eru geirfuglar.
Og það leynir’ sér ekki, að margt
'hefur verið um geirfuglinn. Hann
hefur verið þúsundum saman ^
geirfuglabyggðum á ströndum og
eyjum og oft og einatt orðið auð-
sótt bráð sæfarendum, sem vildu
nesta sig vel til ferðar' með nýju
fuglakjöti.
Þó er talið, að kjöt geirfuglsins
hafi ekki verið sérlega gómsætt,
því að fæða sú, sem hann Iifði á,
hlýtur að hafa gert kjöt hans mjög
lýsisborið eða bráðfeitt, en eigi að
síður hefur þetta þótt gott ílag í
salttunnur heimila og skipa.
Og þessi bráð var auðtekin.
FugUnn var ófleygur, og þegar
hann sat í hundraðaflekkjum
uppi á bergflákum, reyndist auð-
velt að girða leið hans til sjávar
og ganga síðan á fylkinguna með
bareflum. Það kom jafnvel fyrir,
að menn ráku hópa út í skip eða
bát og slátruðu þar. Þar með losn-
uðu menn við erfiði þess að bera
veiðina á skip.
f þes'sum herferðum voru egg
brotin 'hundruðum saman og ungai’
troðnir í svað/ Og þar sem hver
'kvenfugl varp aðeins einu eggi ár
hvert, gefur auga leið, að alger tor
tíming var fyrirbúin stofninum.
í sjóferðabók Jacques Cartier
frá 1534 er frá því greint, að
skipsmenn hans1 hafi á einum degi
drepið þúsund „norðurshafs-mör-
gæsir“. Hann bætir' því við með
eftirsjá, að þeir hafi orðið að skilja
svo mapgar eftr lifandi, að sá feng-
ur hefði getað fyllt 40 róðrarbátá.
í annari frásögu er greint, að sjó-
menn hafi stigið á land í geir-
fuglsbyggð og drepið á hálfri
klukkustundu með beium höndum
fugla, sem svaraði tveim bát-
hleðslum.
Á ströndum meginlands Evrópu
var geirfuglinn útdauður fyrir
nokkrum þúsundum ára. Strá-
drápið við str'endur Ameríku gerð-
ist allmi'klu síðar, en í fuglaskrá,
sem út kom í Norður-Ameríku
1820, er geirfuglinn ekki nefndur
meðal tegunda.
í gömlum 'heimildum frá Suður-
byggðir. Hann kallar eyjaklsannj
Geirfuglasker, og draga má þær:
ályktanir af líkum, að þar hafi ver
ið geirfuglamergð. Minni geirfugla'
byggðir eða varpstaðir voiu á Geirj
fugladrangi og Eldey, sem fengið:
hafði gælunafnið „Mjölpokinn“
vegna lögunar sinnar. Það voru
íslenzkir fiskimenn, sem gáfu
eynni það nafn.
Þegar hér var komið, heldu einu
fuglarnir, sem eftir voru, til á af-
skekktu og illgengu skeri, en þó
gafst þeim ekki lífsfriður. Auð-
lindir íslands og lífsbjargarvegir
voru fábreytt, og allar klær varð
að haf úti. Egg og fiður var verzl-
unarvara, og ránveiðin var stund
uð takmarkalítið. Veiðiver voru
metin til beztu hlunninda, enda
nokkuð, og þess er jafnvel getið í
bók einni eftir rithöfundinn Johan
Andersen, árið 1764, að svo mikil
geirfuglamergð sé við ísland, að
telja verði veraldarundur, eða
rekja til yfirnáttúrlegra orsaka..
Þess er til getið, að slík undur
muni vita á stórtíðindi, jafnvel
vera fyrirboði dauða Friðriks kon-
ungs IV.
Smáfrétt í ensku bíaði — um gamlan
sægarp, hávaxinn í hvítu vesti og svörtum
kjóljakka, metJ ferlegt nef og handleggs-
stúfa — og þai atS auki atJeins úttrotimn
hamurinn af honum, boÖinn til kaups á 50
þús. kr. — vartJ vísir atf þessari grem
Mads Stage. Hún birtist í dönsku sunnu-
dagsblatSi nýlega, og af því atS málitS er ís-
lendingum dálítitS skylt, þykir rétt atS birta
greinina lauslega þýdda — og ekki er víst,
atS frásögnin komi alveg heim vitS sann-
sögulega atburtSi.
eyjum er þess getið ár’ið 1697, að
geirfugl komi á hverju ári í stór-
hópum til varps á strandeyjum, en
aðeins 60 árum síðar er þess getið,
oð geirfuglinn sé ekki lengur
reglulegur vorgestur á eyjunum,
sjáist aðeins nokkrir saman endr-
um og eins og líði jafnvel nokkur
ár milli heimsókna hans.
Á Færeyjum er allmikið af geir-
fugli um þetta leyti, en heimildir
greina ,að varpfugli fari sífellt
fækkandi, og loks kom þar, að ein-
asta afdrep Geirfuglsins var á eyj-
um við strendur íslands.
Og víkjum nú þangað.
Árið 1397 er þess getið í Wilch-
ins-máldaga, að á litlum klettaeyj-
um út af Reykjanesi séu gerfugla-
skattlagði kirkjan þau drjúgum.
Af fuglaveiði tók kirkjan oft tvo
þriðju hluta í sinn skerf.
En skerin voru sæbrött og sjald-
an lognsævi þar, svo að bát yrði
lent. Þetta var hættuleg veiði. Sagn
ir heirna að tólf menn hafi farizt
við Geirfuglasfcer árið 1628, og
þar sem fuglarnir voru orðnir fáir
og lítils fengs að vænta, lögðust
ferðir í Geirfuglasker niður um
sinn, og geirfuglinn fékk frið
næstu hundrað árin.
Þrátt fyrir allt virtust nokkrar
líkur til, að geiitfuglinn ættaði að
skrimta af, því að honum fjölgaði i
En grimm örlagnorn lá í leyni
þarna úti í Attantshafinu.
Hafsbotninn við strendur ís-
lands, ekki sízt út af Reykjanesi
«■ dálítið ókyrr. Þar eiga sér stað
tíðar jarðhræringar og jafnvel
eldgos. Það bar eigi ósjaldan við,
að sker og jyjar skutu upp kolli og
hurfu síðan aftur eftir skamman
eða langan tíma.
í marzmánuði áiið 1830 urðu
eldgos og jarðhræiingar á sjávar-
botni út af Reykjanesi. Sker og
drangar skulfu svo að úr þeim
kvarnaðist, og flóðbylgjur skullu
á þeim. Geirfuglasker, sem lengi
hafði verið eina afdrep geirfugls-
ins, fór ekki varhluta af þessu um
róti. Það h/arf að mestu í hafið.
Fuglarnir gátu ekki flogið brott,
og á flótta sínum á sundi, lömdust
margir við kletta og fórust — jafn-
vel þúsundum saman.
Nokkur hluti stofnsins- bjargað-
ist þó til næstu eyja og skerja og
meginhlutinn settist að við Eldey,
•en þar \<oru vairpskilyrði tfyrii'
hann ill mjög, því að eyjan er há
og brött. Þó höfðu þessar náttúru-
hamfarir breytt Eldey svo, að þar
var' 'hægara um vik fyrir fuglinn en
áður. Enn náði þessi deyjandi
dýrategund fótfestu um stund.
En það var aðeins gálgafrestur.
Geirfuglasker höfðu verið langt
undan landi, en Eldey var nær, og
nú tóku menn að renna ágirndar-
auga til fuglanna á ný.
Náttúrugripasöfn og menn, sem
söfnuðu eggjum og hömum fugla,
höfðu fengið fregnir af fuglum
'þessum og af hamförunum við
Reykjanes, og menn vissu, að
hjörðin var orðin lítil. Ásóknin óx
að miklum mun, og æ hærra verð
var boðið fyrir ham eða egg. Fá-
tækir fiskimenr. sáu þar fjárvon
nokkra og tóku að hætta lífinu á
ný til fanga, og á næstu tíu árun-
um var fuglinum eytt að mestti,
og enn fór verð hækkandi.
Teikning eftir Mads Stage: — A3 geirfugladrápí.
Árið 1844 kom bréf frá verzl-
ur.armanni einum í Evrópu, til
Carls Siemsen í Reykjavík, og var
þar mælzt til þess, að lagt væri
allt kapp á að ná, þó ekki væri
nema einum ham óskemmdum
nieð öllu og einu eggi heilu. Ofur-
verð var -. boði, og síðasta tilraun-
i-i var gerð.
Carli Siemser. tókst að fá y il-
h4álm Hákonarson, sjómann, til
þess að fara til Eldeyjar Tregtega
g<-kk þó e.ð manna far til ferðar,
ei þó tókst loks að fá 14 inenn
Veður fór versnandi, þegar lagt
var frá landi, en til Eldeyjar kom-
ust þeir þó.
Að morgni 4. júní 1844 -ialt
skelin á ölduföldum undir Eid-
eyjarbjörgum. Áhöfnin sat undir
á-um og atti fuilt í fangi með að
gæta þess, að sogið kastaði t'ar-
inr ekki upp að klettunum For-
maðurinn lét þoka bátnum tiam
r.ieð berginu og menn skimuðu
eitir Ijósum blettum á grábrun-
um kletta/eggnum. en enginn geir
fugl sást. Kins vegar var súlna-
gerið mikið.
Það reyndist ógerlegt .ð leggja
bátnum að, en þó tekst að boxa
honum á árum svo nærri, að brir
menn geta sfokkið upp á stall.
Þeir hétu Ketill Ketilsson, Jon
(Framhald á 15. síðui.