Tíminn - 11.02.1962, Blaðsíða 9

Tíminn - 11.02.1962, Blaðsíða 9
Islenzk orda Ausa. Sögnin að ausa. Ausa vatni. Öll vitum við hvað er átt við þegar húsfreyjan eys upp úr pottinum, og bóndinn eys úr brunninum. Það er ó- sköp einfalt mál og maður skyldi ætla að ekki þyrfti frek ari útskvringar við fyrir ís- lenzka menn. Samt vafðist það fyrir sérfræðingum íslenzkrar tungu að útskýra sögnina að ausa og skilgreina merkingu hennar. Þeir sátu uppi í há- skóla um daginn og lásu próf- arkir af nýrri, íslenzkri orða- bók. Og voru einmitt að velta vöngum vfir sögninni að ausa, þegar blaðamanninn bar að garði. Árni Böðvarsson cand. mag. er ritstjóri bókarinnar og lætur þess getið, að þetta verði fyrsta íslenzka orðabókin þar sem merking orð- anna er skilgreind á íslenzku. — Þetta veldur okkur miklum örðugleikum, því að við verðum að frumsemia flestar skilgreining- ar orða. I hinni miklu og góðu orðabók Sigfúsar Blöndals eru orð in skýrð á dönsku eins og kunnugt er. En það er einkum tvennt, sem hefur orðið okkur til bjargar í þessu efni: Góðar almennar orða- bækur útlendar, fyrst og fremst Norsk riksmálsordbok og Plena vortaro de c-speranto. Þessar tvær hafa orðið okkur til mikils stuðn- ings við útskýringar orða, svo og gamla útgáfan af orðabók Frey- steins Gunnarssonar. Skilgreining- ar orðanna þurfa að vera örstuttar en þó hmtmiðaðar svo að ekkert fari milli mála. Einnig styðjumst við við scrorðabækur í ýmsum greinum, náttúrufræði, tækni, læknisfræði o. s. frv. Fiskarnir, Flóra fslands og fleiri slíkar bæk- ur hafa lika orðið að miklu gagni. Og hins vegar njótum við þess að vera í hýbýlum Orðabókar Háskól ans og getum alltaf gengið ,í smiðju til þeirra ágætu manna sem að henni starfa. Orðabókar- menn hafa liðsinnt okkur mikið og auk þess er okkur ómetanlegur Árni Böðvarsson ritstjóri hinnar íslenzk-íslenzku orðabókar að störfum í háskólanum, þar sem útgáfustarfið fer fram. (Ljósmynd: TÍMINN G. E.). fengur að hafa aðgang að seðla- safni þeirra, þar sem skráð eru dæmi um merkingar orða. — Hvað verður þeissi orðabók víðtæk? — Hún tekur yfir öll tímabil ís- lenzkrar tungu, allt frá skáldamáli og fornritum og fram á okkar daga; þarna er að finna yngstu ný- yrði og slettur úr reykvísku götu- máli, svarar Árni Böðvarsson. Með al elztu orða eru t. d. börgur (gölt ur) og nafnorðið sima sem merkti band. Og sýnishorn af því allra yngsta er t. d. gæi, kók, bransi, bisnisrs og dóp, þota, sjónvarp, geimskip og sálgreining. Þess má þó geta, að þau orð, sem við telj- um ótækt mál, eru sérlega merkt. — Hvað verður bókin stór? — Hún verður 7—800 blaðsíð- ur. svarar Árni, og búizt við að hún komi út næsta haust. Verkið hófst árið 1957 og hef ég unnið að því allan tímann með fleiri eða færri aðstoðarmönnum. Lengst af hafa unnið hjá mér þeir Bjarni : Benediktsson frá Hofteigi og Helgi | Guðmundsson, sem háfa einkum i unnið að því að skilgreina orð, og inú er Guðrún Magnúsdóttir cand. magy ' einnig “tékin til við þann ' starfa.’ Aulc jress ’ hafa allmargir unnið að ýmiss konar undirbún- í ingsvinnu. Bókin er einkum ætluð íslenzku skólafólki en er jafnframt aðgengi leg öllum almenningi. í bókinni ; eiga að vera öll stofnorð á íslenzku jcg einnig sr.msetningar sem ekki hafa augljósa merkingu. í bókinni ■ er t. d. að fúina orðið blaðamaður, ,en ekki blaðamannafélag. Hins vegar er þstrna orðið blaðamanna- , stafsetning, sem var sérstakt fyrir- brigði í upphafi aldarinnar. Aust- anrok finnst ekki í bókinni, hins vegar bæði urðin austan og rok. — Og hvaðan hafið þið öll þessi ! orð? — Megineínið er orðabók Sig- fúsar Blöndals. Hún nær hins veg ar aðeins yfir seinni aldir. í öðru lagi tökum við öll ósamsett orð, sem ekki eru í Blöndal en eru I fornmálsorðabókum yfir skáldamál , og óbundið mál. í þriðja lagi er jmikið úr nýyrðasöfnunar- og sér- orðabókum. um ýmsar greinar, læknisfræði eðlisfræði o. s. frv. Svo er allt það úr talmáli, sem rek ur á okkar fjörur, hins vegar hafa ekki verið orðteknar bækur í því skyni, né unnið að því skipulega að viða að sér orðum úr talmáli. En síðast en ekki sízt höfum við orðtekið aliar helztu kennslubæk- ur sem hér eru við móðurmáls- kennslu í skólum og margar aðrar námsbækur einnig. Er það gert svo að skólanemendur geti fundið viðhlitandi skýringu á hverju orði sem fyrir kemur í íslenzkunámi. En þarna verður einnig að finna orð úr öðrum greinum, til dæmis verður hægt að sjá að axdepla er garðjurt af grímublómaætt, bein- hákarl er notað bæði um ættkvísl og sérstaka tegund hakarla af há- meraætt og þar fram eftir götun- um. Þarna eiga að vera allar ís- lenzkar tegundir jurta og dýra, nema hmar lægstu, sem margar eru nafniausar Svo á almenningur að geta fund ið í orðaoókinni skýringu á flest- um orðum ritaðs máls, allt frá timum drótikveðinna vísna fram a okkar daga. Þeir sem nota bók- ina, geta séð að píslarmark merkir krossmark, gulls brík merkir konu í skáldam.iii. og asbest er þráðótt kisilsteintegund í ummynduðu bergi, not-uð t d. í eldtraustar hlíf ar Man þýðir ung kona eða mær, og skvísa fær sína merkingu. þótt hún sé ekki komin enn. Þarna er að finna nokkur orð, sem ekki eru í Blöndals-orðabók, en ættu heima þar, t. d.dropóttur, páfaríki og pálsmessa, svo og all- mörg mállýzKuorð, sem komið hafa i leitirna: a seinni árum. Við höf- um einnig seilzt til að taka upp ýmis orð stm hafa horfið úr mál- inu og þá einkum vissa flokka af sérnöfnum, til að mynda Mundíu- fjöll, en svo voru Alpafjöll áður nefnd á íslenzku, Rábítaland, en það er Arabía nú á dögum. Og þarna sést einnig að Svíþjóð hin kalda er ekkert annað en norður- h’uti Rússlunds og á ekkert skylt við Svíþjóð Norðurlanda, hvað sem srúdentar, ráðherrar og blaðamenn segja í blöðum og útvarpi. í orðabókinni eru og tekin dæmi um kenningar fornskáldanna. Ekki er skýrður uppruni orða né saman burður við önnur tungumál, það hefði lengt bókina um þriðjung. Loks má nefna að i bókinni er skýrður f.iöldi almennra skamm- síafana, bæði sjaldgæfra og al- gengra, svo sem fob, t.d., I.s.g. — Hvað er verkið langt komið? — Búið ei að ganga frá sam- felldu handriti aftur í M. Búið er að setja aftur i H. Próförkin sem ég er með endar á orðinu hræsnis- tár. Það er ærin þolinmæði og nákvæmm sem þarf til að lesa próförk af orðabókinni eins og geta má nærri; það þarf fleiri en einn og floiri en tvo til að lesa hverja próförk. bera saman við handritið, auka við og endurbæta. Og jafnvel þótt prófarkalestur tak ist fullkomiega og prentvillupúk- anum verð’ bægt frá, þá vitum við það, að bókin verður ekki villu- laus. Þess oer að gæta að hér er fyrsta islenzk-íslenzka orðabókin á ferðinni og óhugsandi annað en ýmislegt komi í ljós sem þarf að leiðrétta. A1 orðabók þarf margar (Framhait) a 15 síðu þáttur kirkjunnar *l*■■*1*■, Er skipstjóri um borð? Nýlega skrifar enskur rit- höfundur eftirfarandi setning- ar: „Eg og samtíð mín höfðum gengið um borð á frábærlega fögru skipi. Við nefndum það heimsmennijigu. Og við töldum öruggt, að það stefndi að sér- stöku marki í ákveðinni höfn. En þegar við höfðum dvalið um borð um tíma, komumst við að raun um okkur til undr- unar og ótta, að þag var eng- inn skipstjóri á skipinu. Okk- ur hrakti fram og aítur í haf- villum á bylgjum tímans og tOverunnar, og gátum búizt við að líða skipbrot hvetiær sem væri.“ Þetta eru ótrúlega og ótta lega sönn orð um menningu nútímans. Finnst ykkur það ekki? Þess vegna er meiri hluti áhafnarinnar haldinn meðvit- uðum eða ómeðvituðum ótta Daglega heyrist talað um skip brot það sem í vændum gæti verið. Og hvað eftir annað kom umst við að raun um, ag brjál uðum mönnum hefur verið fal- in skipstjóm í einhverri and artaks örvæntingu. Auðvitað er það verra en ekki neitt. Ekki vantar farkostinn feg- urð og þægindi. Allt er til reiðu. Líkt og Titanic forð- um svífur fleyið yfir hafflöt- inn með mannskap sinn syngj andi og dansandi líkt og til að yfirgnæfa raddir angistarinn- ar í djúpi vitundarinnar. Og ekki vantar hraðann heldur. aldrei hefur verið sigldur hærri byr. Við skulum litast um á skeiðinni fögru. Það er hrein- asta undur og ágæti hve allt er fullkomið hagkvæmt og markvisst, allt útbúið til fyllstu nota. Hver ósk farþeg anna er uppfyllt fyrirfram, ef svo mætti segja: Baðherbergi. bókasafn, hljómleikasalur, leik hús, sími, útvarp. sjónvarp. meira að segja bænasalur — að ógleymdu bingó og brenni- víni. Engu er gleymt, sem orð ið gæti til augnabli'ksyndis hégómagjamri og nautnasjúkri nútímamanneskju En svo gæti það hent með- an allt er í fullum gangi, að einhverjum yrði litið upp á stjórnpallinn Ó, hvað er þetta? — Þar er þá engan mann að sjá. En við og við skjótast einhverjir og einhverjir að stýrinu. eiginlega helzt til að láta taka eftir sér veita sér virðingu. auð og heiður sem skipstjórum. En sé betur að gætt, kemur í Ijós að þeir hafa ekki hugmynd um stefnuna. En stefna kannske út í verstu fellibylji, hafrót og brim, hættur og sker. sem hugsazt getur. Og sé litið aftur fyrir í kjöl- farið, kemur í ljós, ag skipið hefur farið í ótal hringi og króka meg ægi'legum hraða allra sinna harðknúnu véla. Og hvergi sér strönd. hvergi nokkurt siglingamerki — úti við sjóndeildarhringinn dregur upp biksvarta bliku og undan henni fara nokkur ógnandi ský. Ætli það yrði ekki ægilegt æði meðal farþeganna, ef þeim væri tilkynnt, að þag væri eng inn skipstjóri um borð á snekkju hámenningarinnar? Enginn mundi trúa þvi, að ein hver farþeganna gæti tekig áð sér 'stjórni.na fyrirvaralaust. eins og allt er hér flókið og vandasamt í vélgengi hraðans? En satt að segja trúir eng inn, að skipstjóri fyrirfinnist hvergi á skipinu Var það ekki eitthvað líkt þessu þarna hjá lærisveinum Krists um nóttina úti á vatn inu. Myrkur og hafrót villtu þeim sýn og enginn eygði leið arljós er lýst gæti í örugga höfn. Þá kom hann gangandi á bylgjunum. meistarinn sjálf ur. Því trúði enginn og óttinn magnaðist enn meir. En svo sannfærðust þeir um. að það var hann. Og skip- stjórinn, sem hafði hlaupig frá stýrinu, rétti honum hönd sína. þar sem allt var að sökkva. Og þá var allt öruggt, óttinn hvarf. storminn lægði, myrkrið breytt ist f bjama morguns,, bylgj- urnar eignuðust sefandi söng í stað öskrandi illsku, og skip- ið tók stefnu í örugga, ákveðna höfn. Hefur þú lent í hafvillu með þitt eigið Iitla lífsfley? Hefur þú horft á knörr mannkyns alls lystilega búinn, stjóm- lausan í bylgjunum? Hvorf sem heldur væri er helzta — já, eina ráðið að rétta meistara hins almáttuga kærleika hönd í fullu trausti til kenninga hans og kraftar. og hlíta leiðsögn þeirri, sem felst f speki hans og sannleika þeim, sem varir hans mótuðu í orð. Sé honum ekki falin stjórn in á lífsfleyi einstaklingsins og kynslóðanna. er öll önnur stjórn l£kt og enginn sé við stýrig — eða þá einhver, sem er verri en enginn. Árelíus Nielsson. T í MIN N, sunnudaginn 11. febrúar 1962 9

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.