Tíminn - 29.03.1963, Blaðsíða 9

Olafur Jónsson skrifar um bækur
Vegurinn að brúnni
Stefán Jónsson:
Vegurinn að brúnni.
Heimskringla. Reykjavík 1962
Fyrir tveimur árum rúmum gaf
Stefán Jónsson út skáldsögu sem
mun hafa farið fyrir ofan garð og
neðan hjá jiorra lesenda enda þótt
sitthvaö væri ritað vinsamlega um
hana í blöð á þeirri tíð. En Sendi-
bréf frá Sándströnd var fyrir
margra hluta sakir hugvitssamleg
og gáfuleg skáldsaga; og þótt ég sé
enn sama sinnis og í ritdómi um
bókina nýútkomna, að hún sé sem
heild nánast misheppnað verk,
hafa mér við endurnýjuð kynni
orðið Ijósari ýmsir kostir hennar;
ég hygg að' hún verðskuldi miklu
gaumgæfnari athygli en hún mun'
liafa almennt hlotið til þessa. Veg-
urinn að brúnni, ný skáldsaga
Stefáns, mikil að vöxtum, nýtur
fjölmargra sömu kosta og fyrri
sagan, og nýtur þeirra betur ef
svo má taka (11 orða. með ððrurri
orðum: hún er í öllum skilningi
meira verk, fjölbreytilegra, þrótt-
ugra og fastara í sniðum þótt ætt
armótið sé auðséð með báðum sög
unum. Og óneitanlega birtast í
gerð Vegarins að brúnni sambæfi
!eg vandkvæði og í Sendibréfi:
sem heild ‘stendur verkið ekki
undir sér, og þær misfarir eru af
sömu rót runnar og misfarir Sendi
bréfs frá Sandströnd. En þrátt
íyrir þetta eru bæði verkin verð
virðingar, og einkum verð gaum-
gæfilegs lestrar. Litlum körlum
mistakast litlir hlutir; Stefán Jóns
sor. er svo kostamikill höfundur
að sjálf mistök hans eiga heimt-
ingu á náinni athygli og skoðun;
og í báðum verkunum tekst hon-
um margt með slíkum listabrag
að fágætt er í samtíðarbókmennt-
um okkar. Séu verk hans misheppn
uð eru þau það miðað við þeirra
eigin kröfur; bæði gnæfa þau
vegna annarra kosta sinna hátt
yfir obbann af þeim prósaskáld-
skap, sem hér er ýtt á markað og
stundum hampað óhóflega.
Vegurinn að brúnni er raunsæi-
leg og sálfræðileg samtíðarlýsing,
hún segir frá þeim kynslóðaskil-
um sem orðið hafa í lífi þjóðar-
innar á þessari öld, skilum sveita-
alaar og borgaraldar á íslandi.
Ekki svo að skilja að þessi kyn-
slóðaskil séu í forgrunni sögunn-
ar eð'a beint viðfangsefni hennar;
en þau mynda baksvið hennar,
söguþráð og mannlvsingar. Sag-
an skiptist í þrjá þætti samkvæmt
þessari þjóðfélagssýn: hinn fyrsti
segir frá uppvexti söguhetjunnar,
Snorra Péturssonar, og Kormáks
bróður hans. í borgfirzkri sveit:
annar frá fyrstu vist Snorra í
Reykjavík og kynnum af borgar-
lífinu; hinn þriðj' af leið hans til
þroska og skilnings á stöðu sinni
í samfélagi manna. Eins og jafn-
an fyrr sér Stefán persónur sín-
ar í félagsiegu umhverfi þeirra.
lýsir þeim i samhengí þjóðfélags:
cn honum virð'ist orðið Ijósara
en stundum áður að félag manna
er gert af einstaklingum, af lif-
andi fólki, að fólkið skapar sam-
félagið i sinni mynd. Samkvæmt
þessum skilningi er þjóðfélagslýs-
ing verksins alla tíð háð sálfræð'i
þess: sú sýn til þjóðfélagsins sem
stendur að sögubaki í Veginum að
brúnni mótast af mannskilningi
Stefáns .Tónssonar í Sendibréfi
írá Sandstrrnd var samfélagslýs-
ingin bundin mikiu þrengra sviði
en hér. en skilningurinn var engu
að síður hmn sami: hann birtist
kannski berast í þessum orð'um
söguhetjunnar undir bókarlok:
„Látið vkkur bara ekki detta í
hug, að þi'ð séuð eitthvað mikið
hvert og eitt!“ Og enn fremur: „Eg
fann hjá óllum hið sama og ég
þekiu, i mér sjálfum eitthvað
„umkunarvert, en gott, eitthvað
fagurt, en samt“. Sami mannskiln-
ingur liggur til grundvallar samfé-
lagslýsingunni í Veginum að
brúnni, — ag viðbættri af-
stöðu sem kannski verður bezt
lýst með orðum feðginanna Jósa-
fats og Guðlaugar af öllu fólki.
„Fyrir réttlætismálum hvers tíma
berjast ævinlega þeir snauðu og
valdalausu. Þú getur þekkt rétt-
lætið á því oe á mótherjum-þess.
Þeir hafa verið hinir sömu um
aliar aldir“ segir Jósafat á ein-
um stað aftarlega í bókinni; og
Guðlaug hefur sagt nokkru fram-
ar: „Eg veit, að enginn getur lát-
ið neitf gott af sér leiða, nema
Iiann kunm að verða gagntekinn
af hrifningu, gagntekinn af ást
til alls, sém lifSr“. Ég hygg að þess
ar ósamstæðu klausur úr báðum
verkunum segi sitthvað um sýn
Stefáns til manna og mannlegs
íélags: umburðarlyndi, samúðar-
fullur, og stundum kíminn, skiln-
ingur eru íinkenni hennar og ná
til alls sögjfólks, en líka ákveðið
„pólitískt" viðhorf: aðeins þeir
smáu og snauðu hafa „rétt“ fyrir
sér; þá ber að elska og í þeim
„allt sem lifir“. Því að, vel að
merkja: allir eiga einhvern hlut
að þessu smáa og snauða lífi.
Þessi er. eða kann að vera, sýn
hófundar; en stíllinn sem ber
hana fram, túlkar hana og stað-
festir, er sigurmerki hans. Við
iyrstu sýn kann þessi stíll að virð-
ast margorður og endurtekninga-
samur úr hófi fram, fyrirferðar-
•riikfl’! og grunnfær í senn- én að-
ferg Stefáns byggist reyndar á
sjálfri fyrirferðinni, á endurtekn-
j ingunum, á stöðugum tilbrigðum
; sömu stefja Þann veg eru allar
mannlýsingar hans byggðar upp:
„stef“ personunnar sett fram í fá-
; um orðum, bundig eiVni mynd
hennar, og síðan endurtekið í ýms-
iim tilbrigðum; ljósi varpað á
j persónuna óllum megin unz hún
lifir í sögunni heilu lífi. Og söm
er meginbygging sögunnar, gerð
um samskonar skema: þar er af-
brýð'i Snorra í garð^bróður síns
í stefið. öll sagan frá upphafi til
enda tilbrigði við það við nýjar
og nýjar aðstæður; en þar er Tíka
komið að mistökum Stefáns Jóns-
sonar. Þett.a er sama aðferð og
hann beitti í Sendibréfi frá Sand-
strönd, en nér kann Stefán á henni
hófstilltari tök: ■ í Sendibréfi lá
stundum við borð að stíilinn yrði
taglkenndur. glósuborinn. en
, aldreý svo hér; stíliinn er fínlegri
og fágaðri og auðugri í tilbrigðum
sínum en áður þótt aðferðin sé
hin sama; málfar Stefáns sem
ævinlega er vandað og öruggt og
um leið fuilkomlega yfirlætislaust
er hér enn næmlegra, enn betur
á valdi hans en fyrr. En þessi
auðlegð stílsins er öll undir niðri
í sögunni ef svo má segja; á yfir-
borði kann frásagnarháttur henn-
ar að virðasl einhæfur og tilbreýt-
ingarlaus. Sagan er öll séð úr
sjónarhorni Snorra, gegnum hann;
hins vegar rígbindur höfundur sig
j ekki persónu Snorra í túlkun sög-
unnar (eins og Þorvaldi í Sendi-
bréfi); Snorri er sjáandi sögunn-
ar, en túlkandi hennar, höfundur,
stendur að baki Snorra og hefur
víðara sjónarhorn, fyllri skilning,
þótt sjálf sýn hans sé hin sama
og Snorra. Og þessari að'ferð sinni
er höfundur síðan vandlega trúr
söguna á enda; framsétning sög-
unnar er ævmlega ðbein, hann set-
ur ekki sögufólk og atburði á svið.
hann lýsir því að sínum skilningi,
(og Snorra) segir frá atburðum og
túlkar þá; aðferð hans er epísk,
ekki dramatísk. Fastheldni höf-
undar við þessa aðferð, þetta sjón-
armið, veldur nokkru um fábreyti-
legan (og sumir kunna að segja
óhóflega þreytandi) svip verksins;
og hún veldur því að sem heild
stendur það eða fellur með lýs-
ingu Snorra sem í senn er sjáandi
verksins og alla tíð í sjónarmið'ju
þess. Sendibréf frá Sandströnd var
jafnvel enn rammlegar njörvað
söguhetju smni og sögumanni, Þor
valdi menningarfulltrúa; sem
heild fór sagan út um þúfur vegna
þess að Þorvaldur var alltof óskýr
persóna, dulin sem er um hann í
sögunni ekki annað en þoka og
lífsvandi hans aldrei lifandi. Hér
fer á ekki ósvipaðan hátt. Megin-
stef Vegarins að brúnni, afbrýði
Snorra, endist ekki söguna á enda
sem í senn samtenging og eina
hreyfiafl hennar. Sálfræði verks-
ins bregzt þar sem mest á reynir;
í smáatrið'um skeikar hún ekki né
í lýsingu aukapersóna; en sem
burðarás alls verksins stenzt hún
ekki. Bezt er lýsing Snorra í fyrsta
þaettinum, oernskulýsingunni, sem
einnig er að öðru leyti bezt heppn-
aði þátturmn; en þegar fram í
sækir söguna snýst sálflækjan upp
í einskæra lítilmennsku; í stað
þess að ný atvik glöggvi og fylli
mynd Snorra stirðnar og lokast
persónan og öll staða hans í verk-
inu haggast Þannig verður örðugt
að festa trúnað á skipti hans og
annars sögufólks í síðari hlutun-
um, greind hans, glæsimennsku,
áhuga annars fólks á honum, kven
hylli hans; og sjálf sinnaskipti
hans að lokum. þótt fínlega sé að
þeim unnið. afturhvarf hans til
hins lifandi ósvikna lífs, fá falsk-
an hljóm. Höfundur kynni að
segja að hann hirti lítt eða ekki
uin ytri söguþráð: að lýsing fólks-
ins í sögunni sé honum eitt og
allt; en þar á móti kemur að fólkið
birtist í og af athöfnum sínum;
ósamkvæmni í atburðarás kemur
af ósamkvæmni í persónusköpun.
Og tvískinnungurinn sem er í gerð
Snorra, annars vegar lýsing hans
ems og hún kemur fyrir í sögunni,
hins vegar þag hlutverk sem hon-
um er ætlað þar, veldur því að
verkið sundrast. Þetta má orða
öðruvísi: verkið er ekki í fókus;
úflínur þes; eru að vísu skýrt og
skarplega dregnar, einstök atriði
sögunnar iifandi og fullgildur
skáldskapur; en í sjónarmiðju er
ósannfærandi óskýrleiki. Og óskýr
leiki Snorra smitar af sér yfir á
þær persónur sem næstar honum
standa, einkum Kormák, en einn-
ig vinkonur hans Guðlaugu, Boggu,
Svövu, vegna þess að fullnægjandi
rök brestur að skiptum hans við
þær og stöðu þeirra allra innbyrð-
is.
Vant er ag siá hvað valdi þess-
um mistökum Stefáns Jónssonar.
Á þag hefur verið bent að mistök
hans í Sendibréfi frá Sandströnd
eru alveg sambærileg; og vert er
r.ð gefa þvi gaum hversu Snorri
í Veginum og Þorvaldur í Sendi-
bréfi eru náskyldar persónur, svo
mjög að saga Þorvaldar á Sand-
strönd gæti verið í beinu fram-
haldi af sögu Snorra í Reykjavík.
Höfundur hefur að vísu gætt þess-
ar söguhetiur sínar ólíkum ytri
einkennum, en eðlisfar þeirra er
hið sama: sjálfshyggjan samfara
vantrausti á sjálfum sér; kærleik-
ur til lífsins í lítt tilteknum skiln-
mgi ásamt óánægju með eigin hag;
hneigð þeirra til roskinna kvenna;
afstaða þeirra til sér sterkari
manna. Þetta eru aðeins nokkur
einkenni og ólík hlutföll þeirra
með þessum tveimur persónum;
en ég efa ekki að nákvæmur
samanburður mundi leiða í
ljós fvllri hliðstæðu. — Hitt
eíe ég ekki heldur að þegar Stef-
án Jónsson hefur loks sigrazt á
þessari persónu sinni, skilið hana
fullum og óheftum skilningi, verð-
ur hann fær að gera um hana
minnilegt og merkilegt skáldverk,
— ef hann hirðir þá um það
þegar svo ei komið. Og þrátt fyr-
ir allt held ég að hann sé nær
þeim skilmngi í Veginum að
brúnni en hann var í Sendibréf
frá Sandströnd.
Misheppnað skáldverk; — þessi
emkunn er nokkurn veginn jafn-
fjarri því að segja alla sögu um
Veginn að brúnni og verið getur.
Mistök Stefáns Jónssonar eru, eins
og áður var vikið að, verg athygli
og umræðu vegna alls hins sem
honum lánast í verkinu. Einkum
er upphafsþáttur verksins minnis-
verður skáldskapur; og hann er
sá eini sem hægt er að líta sem
heillegt og sjálfu sér trútt lista-
verk. (Hér er kannski rétt að
minna á, að Vegurinn ag brúnni
er að gerð sinni ekki ein bók,
heldur þrjár, trílógía; að venjuleg
um útgáfuhætti hefði hver bók
komið út fyrir sig). í fyrstu bók-
inni stendur lýsing Snorra (og þar
með Kormáks) undir sér, og sem
æskulýsing stendur bókin í
fremstu röð í bókmenntum okk-
ar. (Kemur enn að því sem Stefán
þykist trúlega hafa heyrt fulloft:
snilld hans í bamlýsingum!). Hér
er eitthvert mest stílafrek Stefáns
Jónssonar, sem ég veit til þessa
i lýsingu sveitarinnar; það er hin
íslenzka sveit sem nú er horfin,
en stöðugt er minnzt í bókmennt-
um þeirrar kynslóðar, sem átti
þar uppvöxt sinn; áður eigum við
ágæt verk þessarar tegundar eftir
Ólaf Jóh. Sigurðsson meðal ann-
arra. En Stefán hefur það um-
fram marga aðra höfunda svipaðra
verka að sveitarlýsingin er honum
ekkert aðalatriði; hún er baksvið
mannlýsinganna og í senn lif-
andi þáttur þeirra, en hann er
ekki að „deila“ á eða um horfna
samfélagsháttu. Aðferð hans er
raunsæileg, hlutlæg; en bókin hef
ur blæ og ilm minningarinnar; og
honum tekst hér ag búa mann-
skilningi sínum, sem ég reyndi að
lýsa hér á undan, hlutbundið, lif-
andi form. Bein náttúrulýsing læt-
ur ekki mikið yfir sér hér, en
hitt er athyglisvert hversu lands-
lagið, sveitin, er ríkur þáttur sög-
unnar. Þetta verður ljóst þegar
kemur fram í seinni þættina: reyk
vísk staðfræði er þar að vísu með
skilum (og betri skilum en í mörg
um „reykjavíkursögum" öðrum),
en landslag bæjarins er ekki þátt
ur sögunnar í sama skilningi og
sveitin; bærinn lifir þar engu sam
bærilegu lífi. Þetta er ekki „gagn-
rýni“ um Veginn að brúnni; að-
eins vísbending um það hverju
umhverfi tilfinning höfundar er
bundin; og um leið vísbending,
held ég, um þag hverjir höfundar
eiga eftir að setja Reykjavík þann
stað sem henni ber í bókmenntum
okkar. Og þessi tilfinning höfund
ar fyrir náttúrlegu umhverfi fólks-
ins í sögunni held égað glæði mann
lýsingum í fyrstu bók mest líf:
heimilisfólki í Hvammi í uppvexti
bræðranna, Gljárfólki, prestinum
á Stað o.s.frv. Aðferð hans er alls
staðar söm, hins síendurtekna, til-
brigðaríka stefs; en stílfylling
verksins er ríkust í fyrstu bók;
í seinni bókunum er hún ekki slík,
og þar koma aðrir hlutir til. Þar
fyrir er persónusköpun í síðari
bókunum að sínu leyti ekki síður
glögg og lifandi: hér eru hjónin
Dóra og Jónas og Karitas og Jósa-
fat sem öll njóta hins umburðar-
lynda, kímna mannskilnings höf-
undar; hér eru ástkonur Snorra,
Bogga og Guðlaug, skemmtilega
andstæðar stúlkumyndir þótt lýs-
ing þeirra hafi varla sömu nautna
legu fyllingu og hinna eldrf'
kvenna í sögunni; hér eru ungu
mennirnir, Stjáni og Hallgrímur
og Víkingur Helgason, smánazist-
ar, og listamaðurinn Þórólfur fs-
fjörð o.s.frv. Það vottar enn
hversu aðferð höfundar er traust,
hve lifandi allt þetta fólk er og
glögglega afmarkað þrátt fyrirhinn
óbeina frásagriarhátt; hér hrósar
raunsæilegur stíll Stefáns Jónsson
ar og sálfræðilegur skilningur
hans sigri, öll smáatriði eru „rétt“,
lífsönn, ekki síður en í fyrstu
bók. Athyglisvert er einnig hvern
ig höfundur hagnýtir sér samtíma
atburði frá fjórða tugi aldarinnar,
sveigir þó til móts við verk sitt
án þess að láta „veruleikann“
nokkru sinni taka af sér völd; þá
þraut hafa ekki aðrir leyst betur
en Stefán nema Halldór Kiljan
Laxness — og hann ekki alltaf.
(Gaman er að bera saman frásögn
Stefáns af Jónasi í götubardagan-
um við Góðtemplarahúsið, og sögu
Laxness margrómaða um Þórð
gamla halta). Hér sem endranær
birtist listrænn einhugur höfund-
ar: Það er líf sögunnar sjálfrar og
einnar sem skiptir máli; og í þessu
lifandi lífi er allur „boðskapur“
hennar. Og þeim mun meiri furða
er að sjá tök hans á sálfræðilegri
heildargerð verks síns bresta; sjá
það skipbrot sem verður og engin
knýjandi rök virðast liggja til inn
an verksins sjálfs.
Þessi umsögn er þegar orðin
óhóflega löng, enda mun henni
nú senn ljúka. Þrátt fyrir þær
misfarir, sem ég hef raynt að lýsa
er Vegurinn að brúnni að mörgu
leyti fágætt verk í íslenzkum bók
menntum; það er tvímælalaust
eina alvarlega prósaverkið sem
barst á markað á liðnu ári; og mér
hefur virzt það sæta alltof lítilli
athygli og umræðu á bókamarkaði
hausts og vetrar. Og sama má
heita að gildi um önnur verk
Stefáns. Hafa smásögur hans sætt
verðugri athygli, eða sögur hans
fyrir börn (sem ég held reyndar
að séu heillegustu listaverk hans
til þessa)? Þar er undirbúningur
þeirra verka sem hann vinnur nú,
og sem við vonum ag haldið verði
áfram til stærri sigra.
Ó.J.
P.S. Vegurinn að brúnni er gefinn
út af Heimskringlu í afmælisbóka
flokki Máls og menningar, og er
frágangur hennar hinn bezti eins
og allra þeirra bóka, þrátt fyrir
smávegis leturgalla á sumum sfð-
um. Uppsetning bókaritnar, og
titilblað, er einfaldari, og þar með
Framhald á 13. síðu.
riKINN, föstudagur 29. marz 1963. —
•I
9
,i í í i í