Tíminn - 27.06.1963, Qupperneq 14

ÞRIDJA RIKID
WILLIAM L. SHIRER
legt er, að tvær hliðar voru á
>essu máli. Verkamann, s«m þann
íg Tiafði verið settur í Vinnu, gat
atvinnuveitandinn ekki rekið án
samþykkis vinnumiðlunarskrfstofu
rSdsins. Hann hafði hlotið at-
vinnutryggingu, nokkuð, sem
hann 'hafði tæpast þekkt á lýðveld
istfmanum.
Eins og rómverska öreigalýðn-
um var þýzku verkamönnunum,
sem nú voru bundnir af svo mörg
um tafcmörkunum við tekjur, sem
rétt nægðu til þess að halda líf-
inu í þeim, séð fyrir hringleika-
húsum til þess að dreifa athygl-
inni frá hinni ömurl'egu tilveru
þeirra. „Við urðum að dreif'a at-
'hygli fjöldans frá efnislegum til
siðferðilegra verðmæta", sagði
dr. Ley einu sinni. „Það er meira
áríðandi að sjá sál mannanna en
maga þeirra fyrir fæðu“.
Svo kom hann af stað samtök-
um, sem hann kallaði Kraft durch
Freude („Kraft í gegnum gleði“).
Þau sáu mönnum fyrir því, sem
aðeins er hægt að nefna skipu-
lagðar tómstundir. Undir einræðis
stjórn tuttugustu aldarinnar er
talið nauðsynlegt, eins og ef til
vill líka var undir einræðisstjórn
um fyrri alda, að hafa eftirlit með
ekki aðeins vinnutíma heldur
einnig tómstundum einstaklings-
ins. Þetta var það, sem „Kraftur
í gegnum gleði" gerði. Áður en
nazistarnir komu til sögunnar í
Þýzkalandi, höfðu verið þar tugir
þúsunda klúbba allt frá skák- og
fótboltaklúbburn til klúbba fyrir
fuglaskoðara. Á nazistatímanum
var engum félögum, skemmtifé-
lögum, íþróttafélögum eða öðrum
leyfilegt að starfa, nema undir
eftirliti og stjórn Kraft durch
Freude.
Fyrir hinn venjulega Þjóðverja
í Þriðja ríkinu voru þessi víðtæku
hressingar- og skemmtanasamtök
án efa betri en alls ekkert, ef
mönnum var ekki sjálfum treyst-
andi til þess að sjá sér fyrir dægra
dvöl. Samtökin sáu t.d. meðlimum
Verkalýðsfylkingarinnar fyrir
hundódýrum sumarleyfisferðum
bæði á sjó og landi. Dr. Ley
byggði tvö 25,000 lesta skip, ann-
að kallaði hann í höfuðið á sjálf-
um sér, og leigði svo tíu önnur til
þess að annast skemmtisiglingar
á vegum Kraft durch Freude. Höf-
undurinn tók einu sinni þátt í
slíkri siglingu, og enda þótt lífið
um borð væri skipulagt af nazista-
foringjum, svo að nálgaðist pínu
(fyrir hann), virtust þýzku verka-
mennirnir skemmta sér vel, og
það á kostakjörum. Sigling til
Madeira fcostaði t.d. aðeins 25
dollara (1075 kr.), þar með talin
járnbrautarferð til og frá þýzku
brottfararhöfninni, og aðrar
skemmtiferðir voru álíka ódýrar.
Strendurnar við hafið og við vötn
voru teknar handa þúsundum sum
arleyfisfólks — ein þeirra hjá
Riigen við Eystrasalt, sem ekki
hafði verið lokið við að skipu-
leggja, þegar stríðið hófst, átti að
hafa hótelrými fyrir tuttugu þús-
und manns — og á vetrum voru
skipulagðar sérstakar skíðaferðir
til Bayernsku Alpanna og kost-
uðu þær 11 dollara á viku, ferðir,
fæði og húsnæði, leiga á skíðum
og kennsla skíðakennara, allt inni-
falið.
fþróttirnar voru einnig skipu-
lagðar í stórum stíl, en „Kraftur
í gegnum gleði“ hafði eftirlit með
öllum greinum þeirra, og meira
en sjö milljónir manna tóku þátt í
þróttalífinu árlega, að þvi er opin-
berar tölur sýndu Þá útveguðu
samtökin einnig leikhúsmiða fyrir
lítið verð, og sömuleiðis miða í
óperuna og á hl'jómleika, og gerðu
þannig verkamanninum kleift að
njóta meira af skemmtunum hinna
st'óru, eins og nazista-leiðtogarnir
hrósuðu sér oft af. Kraft durch
Freude hafði einnig sína eigin
90 manna sinfóníuhljómsveit, sem
stöðugt var á ferðalagi um landið,
og spilaði oft í litlum þorpum, þar
sem fólk átti ekki oft kost á að
heyra góða tónlist Þá lögðu sam
tökin undir sig hinar 200 kennslu
stofnanir fyrir fullorðna, sem
blómgazt höfðu á tímum lýðveldis-
ins — hreyfingu, sem átti upptök
sín í Skandinavíu — og hélt á
fram að reka þær, en bætti sterkri
blöndu af nazistakenningum við
kennsluefnið
Þegar öllu var á botnmn hvolft.
borguðu verkamennirnir auðvitað
fyrir skemmtiferðir sínar. Árlegar
tekjur af gjöldum til Verkalýðs-
fylkingarínnar máimu 160,000,000
dollurum árið 1937 og komust
yfir tvö hundruð milljóna-markið
(dollara) um það leyti, sem stríð-
ið hófst, að því er dr. Ley sagðl
— bókfærslan var sérlega óskýr,
en það var ekki ríkið heldur
fjármálaskrifstofa flokksins, sem
sá um hana, og hún birti aldrei
reikninga sína. Tíu af hundraði
gjaldanna runnu til Kraft durrh
Freude, en upphæðirnar, sem
einstaklingarnir borguðu fyrir
skemmtiferðir og skemmtanir yfir
leitt, ódýar eins og þær voru,
námu árið fyrir styrjöldina 1,250,-
000,000 dollurum. Svo bættist enn
ein byrðin á launþegana, þegar
stærstu einstöku flokkssamtökin
í landinu með tuttugu og fimm
milljónum meðlima, þ e Verka
lýðsfylkingin varð að útblásnu
skrifstofubákni, með tugþúsundir
starfsmanna, sem unnu fullan
vinnudag í rauninni var talið,
að frá 20 til 25 af hundrað; tekn-
anna ætust upp af kostnaði vjð
stjórn fylkingarinnar
Ein voru þau svik. sem Hitler
gerði sig sekan um, við þýzku
verkamenmna og eru þess virði
að þeirra sé getið að litlu Þau
stóðu í sambandi við Volkswagen
(Fólksvagninn ’ - hugmynd for
ingjans sjálfs Sérhver Þjóðverji,
eða að minnsta kosti sérhver
þýzkur verkamaður sagði hann
átti að eiga bíl alveg ems og
verkamaðurinn ’ Bandaríkjunum
Fram til þessa hafði aðeins verið
einn bíll a hverja fimmtíu borg
ara I landinu (í samanburði við
einn á hverja fimm Bandarikj
unum) Verkamaðurinn hafði not
að hjól eða almenningsfarartæki
til þess að komast leiðar sinnar
Nú ákvað Hitler að bíR skv'd’
123
verða smíðaður handa honum,
seldur á aðeins 990 mörk. Sagt
var, að hann hefði sjálfur lagt
hönd að verki við hina raunveru-
legu teikningu bílsins, sem gerð-
ur var undir stjórn austurrísks
bifreiðaverkfræðiilgs, dr Ferdin-
ands Porsche. ,
Þar eð einkaiðnaðurinn gat
ekki framleitt bíl fyrir aðeins
990 mörk, skipaði Hitler, að ríkið
smíðaði hann og setti Verkalýðs-
fylkinguna yfir verkið. Samtök dr.
Leys hófust þegar handa árið
1938 við að byggja „stærstu bíla-
verksmiðjur f heimi“ við Fallers-
leben í nánd við Braunschweig,
og áttu þær að geta framleitt eina
og hálfa milljón bíla á ári —
„meira en Ford,“ sögðu áróðurs-
meistarar nazista. Verkalýðsfylk-
ingin lagði af mörkum fimmtfu
milljónir marka í lausu fé, en
þetta var ekki aðalfjámmagnið.
Hin snilldanega áætlun dr. Leys
gerði ráð fyrir, að verkamennirnir
sjálfir legðu fram féð, samkvæmt
því sem kaiiað var „borgaðu—áð-
ur—en—þú—færð—hann“ afborg-
unarfyrirkomulagi'— fimm mörk
á viku eða ef verkamaðurinn hélt,
að hann nefði ráð á að borga
meira, þa tíu eða fimmtán mörk
á viku Þegar 750 mörk höfðu
verið greidd inn á bílinn. fékk
kaupandinn pöntunarnúmer. sem
veitti honum rétt til þess að fá
bíl jafnskjótt og hægt var að fram
ieiða hann. Guð hjálpi verkamönn
unum ekki einn einasti bíl.l var
afhentur kaupanda, á meðan
Þriðja ríkið var og hét. Þýzku
launþegarnir greiddu tugi milljón
marka inn á bílana, og ekki einn
einasti pfenningur var endur-
greiddur. Þegar stríðið byrjaði,
vai Volkswagenverksmiðjunum
falið að framleiða vörur, sem
voru gagnlegri hernum. en bíll
' erkamannsins var
33
Beecher leit örvæntingarfullur
í kringum sig i stjórnklefanum,
Síðasta vonin brást. Flugvélin
var sem gróin föst og loftskeyta-
tækin eyðilögð. Hann sneri sér
af skyndingu að gluggunum. Don
Willie pírði augunum út úr bif-
reiðinni í átt að stélinu. Hann var
augsýnlega orðinn óþolinmóður
— hann þurrkaði þrútið andlitið
með gulum vasaklút og hóf upp |
arminn til að líta á klukkuna.
„Hversu lengi hafið þið efni
á að bíða!?“ hrópaði Beecher til
Lynch.
„Ég vildi, að þú gætir verið
skynsamur“, sagði Lynch. „Það er
engin ástæða til að vera að draga
þettá á langinn.1’
„Hér er annað og meira en ávís-
anafölsun á ferðinni", sagði Bee-
cher. „Nú leggurðu þinn arma
haus undir. Og þú vilt tapa? Er
það ekki það, sem þú vilt?“
Lynch svaraði ekki. Fótatak
hans hvarf hratt aftur eftir gang-
inum. Beecher sneri sér aftur að
glugganum. Don Willie hafði opn-
að bíldyrnar, stóð á þrepinu og
starði af ákefð í átt að vélinni.
Lynch hafði nú sennilega birzt í
dyrunum, því að Don Willie hróp-
aði og pataði höndum og benti
með ákefð á armbandsúrið. Þá
stökk hann niður af þrepinu og
hraðaði sér reiðilega i átt til
Lynch út fyrir sjónmál Beeehers.
Um stund heyrði Beecher ekk-
ert til þeirra. Þá hrópaði Lynch
til hans: „Ætlarðu að koma út,
gamli vinur?“
„Farðu til andskotans!“
Þessu svöruðu þeir ekki. Bee-
cher beið um stund og skyggndist
síðan út um gluggann. Nú mundu
þeir vera að yfirvega næsta leik
og hið eina, sem hann gæti gert,
væri að bíða í þröngri, funheitri
gildrunni. Ilann heyrði fótatak í
ganginum, sem nálgaðist stjórn-
klefann.
Síðan varð allt kyrrt. Skyndi-
lega þefaði Beecher út í loftið.
Daufir brestir bárust til eryna
honum handan að. Beecher lagði
eyrað að dyrunum. Brestirnir
urðu smám saman snarpari og
hærri. *
„Lynch!“ hrópaði hann.
„Þú ættir frekar að koma þér
úr, gamli vinur. „Rödd Lynch var
fjarri. „Ég er búinn að kveikja í
fremstu sætunum. Mundirðu ekki
vilja velja þér svolítið þægilegri
dauðdaga?"
Beecher þrýsti lófunum að dyr-
unum. Hann gat enn ekki fundið
til hitans, en undir hurðina leit-
uðu þunnir reykjarstrókar. Snark-
ið í eldinum varð smám saman
háværara. Beecher færði sig frá
dyrunum og reyndi af örvæntingu
að hafa hemil á óttanum.
Reykurinn þéttist srnám saman
í stjórnklefanum. Beecher ham-
aðist á rúðunum án árangurs.
Hann hefði eins vel getað barið á
stálvegg, enda áltu rúðurnar að
þola 500 km. loftþrýsting Don
Willie var genginn aftur að bif-
reiðinni. Hann stóð öðrum fpati á
þrepinu og horfði upp í stjórnklef
ann. Reykurinn hvirflaðist um
klefann og huldi Beecher sýn.
Hann greindi Don Willie aðeins
ógreinilega og bílinn aðeins sem
þokukennt flykki. Mjög ógreini-
lega greindi hann andlit Lauru
eins og hvitan þríhyrning í fram-
sæti bifreiðarinnar. Hún lyfti
höfðinu og horfði upp í stjórn-
klefann með sama áhuga og á-
hqrfandi að bifreiðaárekstri.
Beecher byrjaði að hósta.
Hann lagðist á hnén og lagði báð-
ar hendur fyrir vitin, og reyndi
þannig af örvæntingu að sía
hreint loft niður í lungun. Hann
W. P. Mc Givern
fann ekki til ótta lengur. Þörf
hans fyrir hreint loft yfirgnæfði
allt annað. Hann einbeitti sér að
þeirri ákvörðun að stilla sig um
að opna dyrnar og láta Lynch
skjóta sig. Hann var hvort sem
var að dauða kominn, og honum
fannst ekkert mikilvægara en
þessi ákvörðun. Þau gátu brennt
hann lifandi, en þau myndu ekki
geta fengið hann til að hlaupa
beint gegn byssuhlaupunum, eins
og hrætt dýr.
Hósti Beechers varð krampa-
kenndur, reykurinn brenndi inn-
an lungun. Hann hafði verið við-
búinn dauða sínum. Þá ákvörðun
hafði vilji hans tekjð. Hann hafði
hugsað sér dauðann sem skyndi-
legan endi alls, — eins og blað,
sem félli til jarðar, eins og straum,
sem væri rofinn. Dauðinn átti sér
upphaf, aðdraganda og endi. Þctta
var ekki sama og að rjúfa straum
Það tók sinn tíma að deyja. Of
langan tíma. Þetta var martröð,
full ótta og angistar Beecher
breytti þó ekki um ákvörðun. Það
var frumhvötin í honum sjálfum,
sem gerði það Hann hljóp upp í
blindni, skaut slánni frá og reif
upp dyrnar. Eldtungunum sló fyr-
ir vit hans Það var sem hálft far-
þegarúmið stæði í ljósum loga.
Lynch stóð við dyrnar í míðri vél-
inni með byssuna i hendinni.
Beecher sá það í einni sjón-
hending um leið og hann hljóp í
gegnum eldinn. um leið og hann
reyndi að vernda höfuðið með
handleggjunum. Snarpur hvellur
heyrðist frá skammbyssunm, eins
og grimmdarlegt gelt innan um
hvæsið í eldinum, en kúlan hitti
ekki. Hann fann ekki til annars
en loganna, sem sviðu hendur
hans og sá aðeins málmgólf flug-
vélarinnar, sem fleiðraði andlit
hans, um leið og hann féll þungt
að fótum Lynch. Hann reyndi að
rísa upp. Nú fékk hann loft í lung-
un, kalt, þurrt eyðimerkurloft,
sem lék um andlit hans. Um leið
og hann lyfti höfðinu, sá hann
andlit Lynch, sem skar sig greini-
lega úr reykhafinu. Hann leit út
eins og hann væri gráti næst. Það
voru engin tár á vöngum hans,
en augu hans voru gljá aí geðs-
’ræringu.
„Fari það í heitasta!", hrópaði
liann. ..Þú veizt. að ég neyðist til
þess".
Hann reiddi upp oyssuna, og lét
hana ríða á gagnauga Beechers.
Höggið var furðulega lengi að
hafa áhrif Beecher tann kalt
málmgólfið við andlii sér á ný,
horfði á fætur Lyncb bera við
heiðskíran himininn og hverfa,
fann hitann og logana < kringum
sig — það var eins og hann skynj
aði þetta allt í sömu andránni og
Lynch sló hann. En síðan kom
sársaukinn, myrkrið og vitneskjan
um dauðann.
13 KAFLl
Einhver hafði einhvern tíma
sagt Beecher frá vísindamanni,
sem hafði dreym’ um algilda form
úlu, sem myndi leysa þjóðfélags
leg og efnahagsleg vandamál alls
heims. Vísindamaðurinn hafði
vaknað af svefni í mikilli geðs-
hræringu og í svefnrofunum skrif-
að hina dásamlegu líkingu niður,
og síðan fallið i svefn á ný. Morg-
uninn eftir hafði hann af ákefð
gripið blaðið á náttborði sínu.
Þar á var rituð þessi eina setn-
ing: „Heimurinn ber með sér
veikan keim af joð-blöndu“ Bee-
cher minntist þessa. Þetta virtist
að nokkru leyti skýra hans eigin
ástand Hann dró andann Þess
vegna hlaut hann að vera lifandi,
en loftið, sem hann andaði að sér,
var mettað römmum sóttvarnar-
þef, þef, sem alltaf hafði minnt
hann á efnafræðitímana í skólan-
um Heimur hans bar veikan keim
af joðblöndu. Það veitti honum
ósjálfrátt einhverja óráðskennda
bughreystingu
Hann vissi ekki hvort hann sat,
stóð eða lá flatur á maganum.
Loks opnaði hann augun, — það
stoðaði ekkert. Það var sem hann
gæti ekki áttað sig. Skynjanir
hans þurrkuðust út vegna ógleði
og sársauka Eyðimörkin var eins
og múrveggur frammi fyrir hon-
um. grænn og hnökróttur á yfir-
borði og teýgðist þverhníptur upp
mót hvítum himni. Þetta hlaut að
vera missýning, hugsaði hann og
deplaði augunum. Hann lá á mag-
anum með vangann á gólfinu og
starði út um dyr flugvélarinnar.
Stellingin ruglaði fjarlægðarskyn
brns og iörðin reis upp á rönd.
T í M I N N, fimmtudagurinn 27. júní 1963. —
14