Alþýðublaðið - 06.07.1944, Síða 4

4
Fimmtudagur 6. júli 1944.
Ritstjóri Stefán Pétnrsson.
Slmar ritsjórnar: 4901 og 4902.
Ritstjórm og afgreiðsla í Al-
þýðunúsinu viö 11. 1
Útgefandi: Alþýðuflokkurinn. I
Símar afgreiðslu: 4900 og 4906.
Verð í lausasölu 40 aura. I
I
Alþýðuprentsmiðjan a.f.
Framtíðarríkið.
ÍHÖRMUINGUM þeirrar
Iheimisstyr j aldar, sem. nú
geisar, er það draumiur miMls
meiriihluta mannkynsins, að upp
úr styrjölddnni muni rísa nýr og
betri heimur þar sem friður rák-
ir og jöifnuður býr, þannig, að
ásælni tjl landa eða gróðafíkn
geti aldrei fraanar orðdð til þess,
að ieiða annað eirus böl yfir
mannkynið og það, sem það nú
verður að þola.
Margir þykjast jafruvel nú þeg
ar í sjálfum hörtmiungum styrj-
aidarinnar sjiá vísi þess friðar-
og jafnaðamÖds, sem koma skuli
ÞÍeir bendja í þtví sambandi á, að
styrjöldin bafi í vissu tiiditi gert
alla jaffna og þjappað þjóðunum,
sem áöur voru klofnar í stríð-
andi stéttir, saman í eina hags-
miuna- og örlagaheild; allir,
hvaða stétt, sem þeir tiibeyra,
sóu í sörnu hættu fyrir vígvél-
um styrjaldarinnar; fólk af öll-
um stéttum verði að leita sam-
eiginlegs öryggiis í loftvama-
byrgjumum, og hinir gömlu auð
jöfrar að greiða hvern eyri
aff gróða sínum tii að þjóðirnar
geti staðizt sameigiruLeg útgjöld
við víigbúnaðinn og sjálfa bar-
áttuna fyrir tiLverunni.
Og visSulega er það rétt, að
stéttirnar halfa færst nær hver
annarri í hinni sameiginlegu
hættu; og hinar gamlu yffirstétt-
ir hafa á óffriðarárunum orðið
að neita sér um m'argt, sem þær
gátu áður notið umfrarn alLa
ailþýðu manna. En úr þeim jöfn-
uði má ekki gera off mikið. Það
heffir/lengi verið vitað, að allir
væru jaffnir fyrir dauðanum; og
sá jöffniuður, sem hin sameigin-
lejga hætta heffir skapað í styrj-
öMini, er ekki mákið annað.
*
Þetta mun miönnum verða bet
ur ljóst að styrjöldinni Lokinni.
Þá mun það sýna sig, að það
þarff annað og mieira en augna-
blikssamlábyrgðartilíinmingu ó-
friðarláranna til þess að tryggja
það framrtiíðarrlíki friðar og jafn-
aðar, sem hið þrautpínda mann-
kyn dreymir um. Því að þrátt
f-yrir hana liffa hagsmunamót-
setningar auðvaldsskipulagsins
enn undir niðri og þær verða
ékki yffirunnar, áteælninni og
gróðafíkninni, sem eru undir-
rætur ójaffinaðarins, oifbeldisins
og styrjaldanna, ekki útrýmt
fyrr en mannkynið hetfir skilið
nauðsyn þeirra iskipullagsbreyt-
inga, sem jafnaðarsteffnan hefir
hoðað í hartnær heiia öid.
Það var trú, eða réttara sagt
hjátrú, margrú grunnhygg-
inna manna sdðulstu áxin fyrir þá
styrjöild, sem nú stendur, að jafn
aðarstefnan og þeir ffilokkar,
sem fyrir henni berjast, hefðu
þegar iifað sitt bezta og raun-
verulega Lolkið sínu skeiði. Og
í samræmii við þá hjátrú flykkt
ust þeir um fasisma, nazisma
og önnur silíflk þjóðfélagsleg hind-
urvitni. En styrjöldin hefir leitt
margan þeirra frá villu síns veg
ar. Jaffnaðarstefnan er engin
fortíðarstefn:a, hún er stefna
framtíðarinnar; því að aðeins
með þeirn þjóðskipulagsbreyting
um oig þeirri samábyrgð þjóða
ALÞÝP U BLAÐIÐ
Guðmundur G. Hagalín:
Við útfðr skáldsins
I.
G HEFI stundum heyrt stöku
menn blóta því og formæla,
að „þessir Þingeyingar11 væru alls
staðar, þar sem ráðum væri ráð-
ið og líklegt væri til fjár og áhrifa
og auðfengin væri athygli al-
mennings. Og víst er um það, að
Þingeyingar hafa vakið á sér
geipilega athygli á síðustu 50—
60 árum, skipa fjölda margar
trúnaðarstöður og hafa mikil á-
hrif í þjóðfélaginu — og trúlega
meiri, en menn úr nokkru öðru
héraði. Og víst datt mér í hug, að
ennþá hefðu þeir nokkra sér-
stöðu, þegar ég sá það nýlega, að
samtímis voru Þingeyingar skip-
aðir í tvær af mikilvægustu og á-
byrgðarmestu stöðum hins ís-
lenzka þjóðfélags, þar sem eru
embætti landsbókavarðar og
prófessorsembætti í sögu við Há-
skóla íslands. Ennfremur hefur
Þingeyinga gætt meira en ann-
arra í bókmenntum okkar á síðari
hluta 19. aldar og það, sem af er
þessari öld. Lengi vel þótti mér
vera nokkur yfirlætisbragur á
ýmsum Þingeyingum og efaðist
ég um það, að andleg menning
væri þar svo almenn, sem af væri
látið — og þó ennþá frekar um
hitt, að hin verklega menning
sæti ekki á hakanum. Svo var
það, að út komu Þingeysk ljóð,
ljóð eftir 50 þingeysk alþýðu-
skáld, karla og konur — og var
þó margt af mönnum látið þar
liggja á milli hluta — og þar á
meðal allir þeir, sem fluttir voru
úr heimahögum. Og þessi ljóð
sýndu svo mikinn bókmenntaleg-
anþroska, hagmælsku, smekkvísi,
þekkingu á íslenzkri tungu og
leikni um notkun hennar, að
mér féll allur ketill í eld. Ekki
þar fyrir, að allir þeir og allar
þær, sem þarna komu fram í
Ijóði, væru afburðaskáld, held-
ur var það bókmenntaleg menn-
ing, þroski þessara fimmtíu
karla og kvenna úr einni einustu
sýslu landsins, sem ég undraðist.
En það verklega? Arið 1929 sá
ég nokkuð, hvar Þingeyingar
voru á vegi staddir í þeim efn-
um, og í fyrrasumar ennþá bet-
ur, þá er ég fór um sýsluna. Víð-
ast nýleg húsakynni, ekki skjöld-
ótt og skellótt, heldur snotur og
smekkleg — og miklar umbætur
á túnum.
Upp úr miðri 19. öld var það,
að merkileg hreyfing varð í f>ing-
eyjarsýslu. Milli hins gamla og
nýja í bókmenntum okkar og
menningarmálum ríkti nokkurt
misræmi, sem víða háði hinni
menningarlegu þróun. Víðast
hvar las og lærði almenningur
kvæði hinna ágætu skálda, er
fram komu með þjóðinni, en hall-
aði sér þó aðallega að rímunum.
Þá var og í „góðu gildi“ setning-
in, „allt er gott guðsorðið.“ Og í
félagslegum málefnum ríkti víð-
ast deyfð og drungi. Mátti segja,
að ennþá gæti að miklu sannast á
jslendingum upp úr miðri öldinni
það, sem Jónas Hallgrímsson
kvað:
„ . . . leirburðarstagl og holta-
þokuvæl
fyllir nú breiða byggð með aum-
legt þvaður,
bragðdaufa rímu kveður vesæll
maíður“.
Þá gerist þetta, að Þingeyingar
höggva á hnútinn. Þeir taka að
lesa erlendar bækur um þjóðfé-
lagsmál, trúmál og heimspeki, og
þó kannske flestir öðru fremur
fagrar erlendar bókmenntir, sem
þá voru einmitt staddar á
í milli, sem hún berzt fyrir, verð
ur farsæl framtíð mannkynsins
tryggð.
sviði umbrota og þjóðfélags-
byggju. Og svo hófust handa
ákveðnir forystumenn í al-
þýðustétt í Þingeyjarsýslu um
beinlínis markvissa stefnu til
menningarbóta og fjárhagslegs
sjálfstæðis alþýðunnar í sveitum
landsins. Kaupfélagshreyfingin
hófst, og lestrarfélög voru stofn-
uð, eins konar alþýðuskólar með
Bókasafn Þingeyinga sem fram-
haldsdeild og um leið miðstöð
andlegrar vakningar til frelsis,
þroska í bókmenntum og trúar-
brögðum og framkvæmda á
sviði athafnalífsins. Rímnamoð-
inu var afneitað, en hin beztu
rit fornbókmenntanna sett í stað-
inn. Trúarbrögðin voru ekki
lengur neitt, „hróflaðu ekki við
mér,“ og sú sama krafa var gerð
til guðsorðabóka og til annarra
rita, sú, að þær væru svo hugs-
aðar og formaðar, að samboðið
mætti teljast eðlilegum kröfum
menntaðara manna um rökrétta
hugsun og smekkvísi um form.
Ofan úr sveitum — hin
fyrsta bók Þorgils gjallanda,
þ. e. a. s. Jóns Stefánssonar á
Litluströnd við Mývatn, er eitt
hið athyglisverðasta rit íslenzkra
bókmennta frá síðari tímum. Þar
er hægt að lesa milli línanna,
hvernig áhrif erlendra bók-
mennta verka á höfundinn, án
þess að hann hafi unnið úr þeim
til fulls það, sem samræmt er
persónuleik hans, skáldgáfu og ís-
lenzkri bókmenntahefð. Er fróð-
legt að bera Upp við fossa, næstu
bók sama höfundar, saman við
Ofan úr sveitum. En þeir, sem
vilja kynna sér uppsprettuna að
andlegri og félagslegri menningu
Þingeyin^a og þjóðfélagslegri að-
stöðu þeirra, skyldu kynna sér
Bókasafn Þingeyinga — meist-
araverk Benedikts frá Auðnum,
þess manns, sem hefur mótað
okkur stefnuna til menningar-
legrar alþjóðarþróunar af meira
raunsæi og glöggskyggni en flest-
ir aðrir, þó að ennþá hafi gætt
Iítils skilnings á hans mikilvægu
leiðsögn.
II.
Guðmundur Friðjónsson var
nokkru yngri en þeir menn, sem
gerðust brautryðjendur Þingey-
inga um þjóðfélags- og menning-
armál. En hann ólst upp undir
sterkum áhriffum frá þeim og
dáði þá mjög — þó einkum fyrir
starfsemi þeirra að auknum
kynnum alþýðu af því bezta í
bókmenntum okkar og annarra
þjóða. En Guðmundur hafði
samt sem skáld og persónuleiki
hokkra sérstöðu þegar í upphafi
— og gætti þess meira og meira
eftir því, sem lengra leið á æv-
ina.
Guðmundur vakti fljótlega
frekari athygli en flestir þeir úr
alþýðustétt, sem létu til sín
heyra, á vettvangi hins ritaða
máls. Það er auðséð á fyrstu
greinum-hans, sögum og Ijóðum,
að hann á sjö börn í sjó, og ef til
vill ekki sjö, heldur sjötíu sinn-
um sjö á landi. Hann skrifar djarf
lega og er ádeilugjarn með af-
brigðum — en við verðum þess
fljótlega vör, að í rauninni er
hann ekki nema að nokkru leyti
maður nýs tíma. Sá eldur, sem
fór um lendur íslenzks þjóðfélags
og brenndi þar sinu, en einnig
ýmsa græna kvisti, og einkanlega
í Þingeyjarsýslu, ruddi mörkina
fyrir fjölgróður og gagngresi, hit-
aði Guðmundi í hamsi, en hins
vegar var hann svo mótaður í
deiglu íslenzkra menningarerfða
og reynslu íslenzkrar bændastétt-
ar um aldaraðir, að hann gat ein-
ungis hið ytra orðið fyrir varan-
legum áhrifum frá logum þeim,
sem kveiktir voru með samsýsl-
á Sandi.
Guðmimdur Friðjónsson.
ungum hans og meira og minna
allri íslenzku þjóðinni. Jafnvel í
nýstárleik hans um málfar, glæsi-
legan — stundum nokkuð til-
gerðarlegan stíl, er hljómur hins
norræna málgulls það, sem
dregur að sér alla athyglina. Og
sterkt, voldugt og einstrengings-
legt skap mótar viðhorfin yfir-
leitt, skap, sem er meira í ætt
við íslenzk fornskáld, en van-
mats- og efa-hetjur erlendra bók-
TÍMINN gerir í aðalritstjórn-
argreininni á þriðjudaginn
þær raddir að umtalsefni, sem
nú eru uppi um nauðsyn þjóð-
areiningar hjá okkur, og minnist
í því sambandi á það, hvernig
hin sterka þjóðareining hafi
skapazt hjá Bretum í styrjöld-
inni. Tíminn segir meðal annars:
„Hér á landi er nú margt og mikið
raétt um nauðsyn þjóðareiningar,
enda mun flestum Ijóst, að framtíð
hins endurreista þjóðveldis er meira
en ótrygg, ef slík sundrung heldur
ófram, sem nú á sér stað. Sundrung
þessi er þó ekki neitt óskiljanleg,
þegar fordæmi Breta er haft í huga.
Hér hefir þróunin stefnt í aðra átt
en þar. Hér hefir stéttamunurinn ver-
ið að aukast, þegar stéttamunurinn
þar hefir verið að minnka. Hér hafa
risið upp voldugir stórgróðamenn,
þegar stórgróðamönnum þar hefir
fækkað og forréttindi þeirra hafa
verið takmörkuð. Hér hefir verið að
skapazt jarðvegur fyrir sams konar
stéttaátök og sundurlyndi, sem varð
Frakklandi að falli og veitir komm-
únisma og öðrum öfgastefnum hin
ákjósanlegustu starfsskilyrði.
Reynsla okkar sjálfra og reynsla
Breta seinustu árin ætti að geta vís-
að okkur hina réttu leið, ef við vilj-
uin skapa sanna þjóðareiningu. Hún
er sú að láta stéttamuninn hverfa sem
mest og stjórna með almenna velmeg-
un fyrir augum. Slíkt verður ekki
gert meðan leyfð er mikil auðsöfnun
1 einstaklinga, því að hún verður alltaf
til þess, að einhverjir aðrir bera minna
úr býtum en þeim ber. Slíkt verður
ekki heldur gert, nema ríkið hafi for-
ustu um að fjármagnið og ,vinnuaflið
sé skipulagt eins og heildinni kemur
það bezt.
Hér er stærsta verkefni þeirra, sem
vilja skapa sanna þjóðareiningu. Hinir
mýríku stórgróðamenn hérlendis þurfa
að sýna sama þroska og hin rótgróna
brezka forréttindastétt. Meðan þeir
vilja engu fórna getur engin sönn
þjóðareining átt sér stað, því að sá
tími er liðinn, að bændur og verka-
menn færi fórnirnar einir, en hins
menntastrauma eftir miðja 19.
öld eða hina fáu jákvæðu post-
ula nýrrar lífsskoðunar, menn-
ingarhátta og listamennsku.
Hinar fyrstu sögur Guðmundar
bentu frekar til sameiningar á
eigindum norræns bókmáls ‘og
íslenzku alþýðunnar en til er-
lendra krafna um listtækni, svo
að auðsýnt er það, að hin er-
lendu áhrif hafa ekki samrýmzt
honum nema að nokkru leyti.
En hins vegar ber þó þess að
geta, að í sögum hans, Undir beru
lofti, auðgast islenzkar bók-
menntir að hinum fegurstu og um
leið ýtarlegustu lýsingum ís-
lenzks dýralífs og íslenzkrar nátt-
úru, sem fram höfðu komið í ó-
bundnu máli.
Síðan koma ljóðin, Úr hehna-
högum. Mörg alþýðuskáld, sem
höfðu fylgt hinni hefðbundnu
götu ferskeytluhöfundanna um
efnisval, orðfæri og lífsrök, höfðu
fengið ekki aðeins milda dóma
hjá íslenzkum menntamönnum,
heldur höfðu beinlínis verið
teknir í guðatölu af ýmsum beztu
mönnum íslenzkra bókmennta.
En Guðmundur Friðjónsson —
form hans allt, viðfangsefni og
orðfæri, benti á að hann teldi sig
góðan og gildan þegn í samfélagi
nýtízku bókmennta, hann gerði
sér sízt far um að leyna því, að
hann þættist fær um að mynda
sér skoðanir um sitthvað utan
sinna heimahaga. Þama kom
ekki fram neinn boginn og auð-
mjúkur bændakurfur, heldur
maður, sem þóttist geta skipað
Frh. aff 6. síðu.
vegar munu þeir ekki láta sinn hlut
eftir liggja, ef stórgróðamennirnir
setla að leggja sinn skerf til þjóðarein-
ingarinnar. Það eru því stórgróða-
mennirnir, sem nú veltur einna mesjfe
á, hvort hægt sé að skapa þjóðarein-
ingu.“
Þannig farast Tímanum orð.
Það getur nú að vísu verið álita-
mál, hve varanleg sú þjóðarein-
ing er, sem hann talar um á
Bretlandi. En það er í öllu falli
rétt, að það er ólíku saman að
jafna, hvað hinar gömlu yfir-
stéttir Bretlands hafa unnið til
þjóðareiningar í landi sínu á ár-
um ófriðarins og hinir nýríku
hákarlar stríðsgróðans hér á
landi, svo fagurlega sem þeir
tala nú um nauðsyn þess að allir
standi saman.
Dagur, blað Framsóknar-
flokksins á Akureyri, skrifar í
tilefni af framkomu kommúnista
við forsetakjörið á Þingvelli og
athöfnina á alþingi í Reykjavík
nokkrum dögum seinna, þegar
aðrir þingmenn vottuðu þingi
Bandaríkjanna þakklæti sitt fyr-
ir sendar árnaðaróskir:
„Þungur var sitjandinn á kommún-
ista-þingmönnunum, þegar aðrir þing-
fulltrúar sýndu Bandaríkjaþingi þá
sjálfsögðu kurteisi að rísa úr sætum
sínum, er á þá var skorað, til þess að
votta á þann hátt þakklæti sitt og
þjóðarinnar fyrir klýjar kveðjur og
árnaðaróskir Vestmanna í garð hins
unga og óráðna lýðveldis. Svo
heimskulegur og tilgangslaus rudda-
skapur mun einsdæmi í þingsögu
allra þjóða. Og ekki lögðu þeir það
á sig að nota atkvæðisrétt sinn, þegar
að því kom, að þeir gátu sjálfir sýnt
það í verki, hversu mikil alvara lá
bak við allt skraf þeirra um nauðsyn
þess að standa saman og sýna heim-
inum svart á hvítu einhug og sam-
starfsvilja þjóðarinnar allrar við
stofnun lýðveldisins. Auðu seðlarnir
við forsetakjörið eru táknrænt dæmi
Framhald á 6. síðu.
i