Alþýðublaðið - 30.03.1947, Blaðsíða 3

Sunnudagur, 30. marz 1947.
ALÞÝÐUBLAÐSÐ
3
UM HEKLU, sem nú er
enn éinu sinni byrjuð að
gjósa, hefur margt og mikið
verið skrifað bæði hérlendis
og erlendis síðustu aldiimar,
en hvergi mun þó á einum
stað hafa verið safnað eins
alhliða og eins áreiðanlegum
fróðleik um þetta mikla eld-
fjall, eðli þess, nágrenni og
sögu og í hinu nýja Heklu-
riti eftir Guðmund Kjartans-
son jarðfræðing, en það var
sem kunnugt er gefið út sem
árbók Ferðafélags íslands í
hitt eð fyrra. í frásögn
þeirri, er fer hér á eftir, er
stuðst við þetta ágæta rit:
Fyrri Heklugos
Talið er að Hekla hafi gos-
ið 22 sinnum síðan sögur
fara af fyrsta gosi hennar
og er það gos, sem nú
er nýbyrjað, því 23. Heklu-
gosið. En með hinum fyrri
Heklugosum eru þá einnig tal
in gos, sem orðið hafa skammt
frá fjallinu svo sem t. d. gos-
ið 1913.
í annálum er fyrsta Heklu-
gosið talið hafa orðið 1104.
Stendur í Oddverjaannál, að
það ár hafi verið „eldsupp-
koma í Heklufjalli fyrsta
sinni“. Svo er talið í annálum
að Hekla hafi gos'ið í annað
sinn 1158, í þriðja sinn 1206,
í fjórða sinn 1222 og í fimmta
sinn 1254, og segir Oddverja-
annáll svo frá því gosi, að það
hafi orðð ^með svo miklum
mætti og landskjálfta, að víða
í Fíjótshlíð og Rangárvöllum
og svo fyrir utan Þjórsá
sprakk jörð. Og mörg hús
féllu af landskjálftanum og
týndust menn. Ganga mátti
þurrum fæti yfir Rangá .
Sjötta Heklugosið er talið
hafa orðið 1300, og segir
Lögmannsannáll, að það hafi
verið „með svo miklu afli, að
fjallið rifnaði svo, að sjást
mun mega, meðan ísland er
byggt. í þeim eldi léku laus
björg stór sem kol á afli, svo
að af þeirra samkomu urðu
brestir svo stórir, að heyrði
norður um land og víða ann-
ars staðar“. Og myrkur varð
svo mikið norðan lands með
því að vindur var af suðri
„að enginn maður vissi, hvort
var nótt eða dagur úti1- né
inni, meðan niður rágndi
sandinum á jörðina . “
Gos þetta hófst 10. júlí um
sumarið og stóð því nær tólf
mánuði. Því fylgdu land-
skjálftar á Suðurlandi, og á
Norðurlandi hlauzt hallæri og
manndauði af öskufallinu.
Sjöunda Heklugosið kom
1341, og eyddust þá margar
byggðir á Rangárvöllum, en
öskufall varð víðs vegar um
land. „Tók askan í ökla und-
ir Eyjafjöllum“, segir Skál-
holtsannáll. Næst, eða í átt-
unda sinn, byrjaði Hekla að
gjósa 1389, og hélt það gos á-
fram fram á árið 1390, og var
það enn mikið gos. Er það síð
asta Heklugosið, sem sagt er
eftir fóru, en þau komu 1434,
1510, „með landskjálfta og
ægilegu grjótkasti um Land-
sveit,, Rangárvelli, Holt og
langt út í Árnessýslu“, 1554,
1578, 1597, 1619 og 1636.
Fylgdu flestum þessara gosa
jarðskjálftar og öskufall víðs
vegar um land, og hlauzt af
þeim margvíslegt tjón.
Gosbi 1693 og 1766
Þá kemur Heklugosið 1693,
sem er hið sextánda í röð-
inni síðan fyrst er getið
um gos í Heklu, hófst 13.
febrúar og varð eitt hið ægi-
legasta, sem sögur fara af.
Gaus fyrst upp öskumökkur
með braki og brestum og ó-
skaplegri grjót- og vikurhríð
um Landsveit, Þjórsárdal, of
anverða Hreppa og Biskups-
tungur, og eyddust þegar 18
bæir í þessum sveitum. Stein
ar á stærð við hús féllu nið-
ur mílu vegar frá fjallinu, og
nálægt Skarfanesi á Landi,
15 kílómetra frá Heklu, kom
niður glóandi steinn nokk-
urra faðma að ummáli, og
sprakk sundur í mola í fjall-
inu. Öllu þessu fylgdu snarp-
ir jarðskjálftakippir, þrum-
ur„ eldingar og helliskúrir.
Gosið hélt áfram fram í miðj
an september, með miklum
ofsa og öskufalli framan af, en
dró heldur úr, er á leið. Eld-
ur var uppi á mörgum stöð-
um í fjallinu samtímis, og
sáust stundum 14 gígar gjósa
í einu.
Á fyrra hluta 18. aldar var
eldur uppi í Heklu tvisvar
sinnum, 1725 og 1728, en þau
gos munu bæði hafa verið
með hinum minni Heklugos-
um. Næst, eða í nítjánda sinn,
gaus Hekla 1766 og er það eitt
af þeim stórgosum hennar,
sem sögur fara af. Hófst það
5. apríl þá um vorið og stóð
með litlum hvíldum fram í
apríl 1768, eða í tvö ár. Nótt
ina áður en þetta gos byrjaði,
fundu menn snarpa jarð-
skjálfakippi og litlu síðar
hófst mjór, svartur gosmökk-
ur hátt í loft upp úr: fjallinu
og lagði til norðvesturs. Tók
þá að rigna grjóti, vikri og
ösku um næstu sveitir. T. d.
kom niður vikurflikki sem
var 2 m. að ummáli í 15 kíló-
metra fjarlægð frá Heklu, og
í 22 kílómetra fjarlægð
steinn, sem vóg 1,75 kg. Ösku
fallið eyddi 5 bæi í Land-
sveit og nokkra í uppsveitum
Árnessýslu, en hraunflóð mik
ið rann fáum dögum eftir að
gosið hófst, til suðvesturs frá
Heklu í stefnu á Geldingafell.
Ofsi gossins var feikilegur
fyrstu vikurnar, og sáu menn
allt að 18 eldstólpa í einu upp
úr fjallinu. Síðan dró heldur
úr gosinu, og urðu jafnvel al-
ger hlé dögum saman. Aska
féll því nær um land ailt, og
í nærsveitum Heklu hrundu
bæir af jarðskjálftum. Árið
eftir, 1767, lá eldurinn niðri
allan febrúar og fram yfir
miðjan marz. Þá gaus hann
upp aftur með meiri ofsa en
nokkru sinni áður. Fylgdi
því ægilegur hávaði og var
um hríð að sjá sem allt fjall-
ið stæði í ljósum loga. Síðar
um vorið dró úr gosinu og
mátti heita hlé á því frá ágúst
lokum og fram í marz vet-
urinn 1768, en að fullu slot-
aði því ekki fyrr en í maí það
ár.
Tuttugasta Heklugosið og
það síðasta úr fjallinu sjálfu
þar til nú hófst 2. september
1845 eða fyrir tæpum 102 ár
um, og hélt það áfram með
litlum fhvíldpnp til 20. marz
1846, en lengi iþar á eftir
rauk úr fjalliiiu. Á ;undari
iþegSir gpsi'-fórn drúnijr mikl
Wog uádirgangur?<seýi heyrð
ust víðáum Rangárvallasýslu
daginn, sem það hófst, en
litlu síðar gaus eldur hátt í
loft upp úr fjallinu á tveim-
ur stöðum. Streymdi eldflóð
niður vesturhlíð fjallsins, en
svartan mökk lagði til aust-
urs op suðausturs, Þennan
dag gerði ákaft öskufall
austur 1 Skaftártungu og
á Síðu, svo að þar varð
svartamyrkur um hádegi. í
þetta sinn gaus Hekla í sí-
fellu fram í lok nóvember-
mánaðar, og lagði öskumökk
inn í ýmsar áttir eftir vind-
stöðu og þó til allra heilla
inn og austur yfir óbyggðir.
Sást öskumökkurinn oft
greinilega frá Reykjavík og
var 9. nóvember hærri en
nokkru sinni, meðan á þessu
gosi stóð, en þá taldist Birni
Gunnlaugssyni svo til, að
hann næði 4370 metra í loft
upp frá fjallstindinum.
Hraunflóð beljuðu niður
vesturhlíðar Heklu á ýmsum
stöðum og stefndu á Gamla-
Næfurholt. Varð fóilkið að
flýja þann bæ 23. september
og flutti með sér fénað og
allt lauslegt úr húsunum. 14.
nóvember hafði hraunið um
kringt Melfe'Il og var 19. nóv
ember búið að ná þeim tak-
mörkum, sem það hefur nú.
Var Næfurholtsbærinn rifinn
um þær mundir og hefur
aldrei verið byggður upp á
sama stað. í lok marzmánað-
ar næsta ár dró mjög úr gos-
inu, og sást eldur í fjallinu
siðast 10. apr. 1846 í það sinm
Öskufall varð mikið af þessu
Heklugosi, mest í Landsveit
og Hreppum, en askan barsfc
einnig norður á land og hing~
að til Reykjavíkur.
Síðan 1845 hefur eins og-
áður segir Hekla sjálf aldrei
gosið fyrr en nú; en 1878 og
1913 var eldur uppi í ná->
grenni hennar, í síðara skipt-
ið skammt austur af fjallinur
undir Mundafelli og á Lamba
fit. Voru þetta ekki nema.
smágos, og er mörgurn hi<?
síðara enn í fersku minni.
Fyrirboðar gossins
sem ni er byrjað!
HEKLA, HIÐ FRÆGÁ
ELDFJALL, gnæfir yfir öll
önnur f jöll á stóru svæði uia
hverfis hana, og er hæsti tind
ur hennar 1447 metra yfu*
sjávarmál. Hefur fjallið aci
sjálfsögðu tekið stórkostleg-
um breytingum í aldanna rás,
þó að lítt sé mönnum kunn-
ugt hverjar þær breytingar
hafa verið nema síðustu ald~
irnar. En af frásögn Eggerts
Ólafssonar og Bjarna Páls-
sonar, sem gengu fyrstir
manna á Heklu, að því er vit
Frh. á 5. síðu
1
verða lokaðir laugardaginn fyrir páska.
Athygli skal vakin á því, að víxlar sem falla
í gjalddaga þriðjudaginn 1. apríl, verða af-
sagðir miðvikudaginn 2. apríl, séu þeir eigi
# _greiddirv eða..framlengdþj f^rrlokySt^^jai7.
f^^^Sþiha.iþáhn;dag. 'j|' I
j u"IIANDpANKl! [ÍSLANDS. 'I T\ /
"'""BÉlSÍAÐAR-BANKI ÍSL^íDS.*"*^^- ^
ÚTVEGSBANKI ÍSLANDS h.f.