Alþýðublaðið - 03.08.1947, Blaðsíða 3

Sunnudagur 3. ágúst 1947.
ALÞÝÐUBLAÐiÐ
EITT meginstefnumál brezka
Alþýðuflo'k'ksins í kosningun-
um 1945 var þjóðnýting ým-
dssa undirstöðuatvinnuvega
Breta, þ. e. a. s. kolavinnslu,
istálframleiðslu, orkuvinnslu
og samgangna, og enn fremur
Bngliandsbanka. Brezka stjórn\
dn er nú að framfylgja þessu
stefnuskráratriði sínu. Eng-
landsbanki og kolanámurnar
Ihafa þegar verið þjóðnýttar,
þingið fjallar nú um þjóðnýt-
ingu samgöngutækja og raf-
magns- og gasstöðva, og unn-
ið er að undirbúningi frum-
varps um þjóðnýtingu stál-
íramleiðslufyrirtækja, og mun
það verða lagt fyrir nsesta
þin,g.
Einkaframtakið og hinn
skipulagslausi einkare'kstur
befur brugðizt Bretum hrapal
lega á þessari öld og þó eink-
um á áratugunum milli hinna
tveggja heimsstyrjalda. Jafn-
aðarmenn hafa ávallt talið, að
hagkerfi einkar.ekstursins
hefði fjórar meginávirðingar.
I fyrsta lagi hafi það í för með
sér mikinn og mjög ranglátan
ójöfnuð í efnahagsmálum,
þar eð framléiðslutækin, sem
þjóðin á afkomu sína undir,
séu í eign tiltölulega fárra
manna, sem hafi stórtekjur af
eign þeirra, oft og , einatt án
þess að vinna við þau, heldur
vegna þess eins, að þeir eiga
(og hafa ef fil vill erft) eign-
arhluta í þeim. I öðru lagi sé
það þess ekki megnugt að
tryggj a öllum vinnuf æirum
mönnum atvinnu, — atvinnu-
leysi fylgi því eins og skuggi
föstum hlut, svo sem reynsla
hafi því miður sýnt mjög svo
átakanlega. I þriðja lagi valdi
skortur á heildarskipulagi því,
að framleiðsluskilyrði séu ekki
notuð til fulls og þjóðartekj-
urnar séu þar ekki eins mikl-
ar og þær gætu verið. Og
fjórða og síðasta lagi hefur
komið í ljós, að hagkerfið
■eyðir sjálft einu tryggingunni,
sem það veitir neytendum fyr-
ir því að þeir njóti sann-
'gjárns vöruverðs, hinni frjálsu
samkeppni framleiðenda, því
að atvinnurehendur og þeir,
sem selja afurðir þeirra,
stofna til samtaka með sér í
stað þess að keppa innbyrð-
is og öðlast þannig einokun-
araðstöðu, og halda uppi
verði og hljóta óréttmætan
hagnað á kostnað neytenda.
Þriðja grein Gyifa Þ. Gíslasonar:
ÞJOÐNYTING Á ENGLANDI
Allar þessar meginávirð-
ingar hagkerfis einkareksturs
ins 'hafa komið mjög skýrt í
Ijós í Bretlandi það, sem af
er þessari öld, og ef til vill
skýrar en víðast hvar annars
staðar, enda stóð vagga þess
þar og þar hefur hlotizt af
því lengst reynsla. Ojöfnuður
í efnahagsmálum hefur verið
og er -enn ægilegur, og mun
ég víkja nánar að því í ann-
arri grein, atvinnuleysi var
'geigvænlegt, nema þegar her-
skyldan kallaði, iðnaðarfram-
farir urðu ditlar, Bretar dróg-
ust aftur úr í ýmissi iðnaðar-
tækni, og atvinnulífið var
gegnsýrt af ýmiss konar ein-
okun. íhaldssamir hagfræð-
ingar hafa oft og einatt viður
kennt, að efnahagsójöfnuður
hljóti að fylgja hagkerfi
einkarekstursins, og sömu-
leiðis, að erfitt 'geti verið að
fcoma í veig fyrir atvinnuleysi
og einokun. En þeir hafa tal-
ið hagkerfi einkarekstursins
svo miklu færara en öll önn-
ur hugsanleg hagkerfi um að
tryggja stöðugar framfarir og
síaukin afköst, að það þrátt
fyrir allt hafi mikla-yfirburði.
Þessi röksemdafærsla hefur
átt miklu fylgi að fagna, og
einmitt með tilliti til hennar
er reynsla Breta mjög athygl-
isverð. Síðan um aldamót
hefur brezkt einkaframtak
ekki reynzt þess megnugt að
auka afköst iðnaðarins jafn-
mikið og átt hefur sér stað í
cíðrum iðnaðarlöndum, svo
að brezkur iðnaður hefur á
ýmsum sviðum dregizt aftur
úr. Fyrir heimsstyrjöldina
síðari var verðmæti fram-
leiðslu 'hvers iðnaðarverka-
manns í Bretlandi talið að
meðaltali meira en helmingi
lægra en í Bandaríkjunum og
meira en 10% lægra en í
Þýzkalandi. Sáralitlar tækni-
framfarir urðu í einum helzta
atvinnuvegi Breta, Ikola-
vinnslunni. Frá 1913 til 1938
jukust afköstin aðeins um
13%, en samtímis jukust þau
um 59% í Póllandi, 64% í
'íTuhrhéraSinu í Þýzkalandi
og 101% í hinum þjóðnýttu
námum Hollendinga. Fram-
leiðsla hvers kolanámumanns
var 160% meiri í Bandaríkj-
unum og 40% meiri í Þýzka-
landi en í Bretlandi. Ekki ó-
svipaða sögu má segja af öðr-
um iðngreinum. Af'köst stál-
iðnaðarins voru ekki nema
fjórðungur þess, sem á'tti sér
stað í Bandaríkjunum, og í
bómullariðnaðinum höfðu
orðið li-tlar framfarir. Opin-
bsr nefnd, sérfræðinga, sem
rannsakaði ástand þess iðn-
aðar í stríðinu, sagði, að
„framleiðsluaðferðir og að-
stæður í nær öllum brezka
bómullarvef-naðariðnaðinum
í aðalatriðum hinar
og fyrir 40 til 50 ár-
um.“ Af því, sem nú hefur
verið sagt, má auðvitað ekki
draga þá ályktun, að brezkur
iðnaður hafi á engu svlði sótt
fram. Hann gerði það í ríkum
mæli t. d. í skipabyggingum
og vélaiðnaði ýmiss konar.
En hitt er engu að síður stað
reynd, að mörgum undirstöðu-
igreinum hans hnignaði miðað
við iðnað annarra þjóða og
þegar litið er á iðnaðinn í
heild.
Einkareksturinn og eihka-
framtakið hafði ráðið lögum
og lofum. Þegar fullkomlega
augljóst var, að skipulags-
leysi þess stóð stórrekstri og
tækniframiörum fyrir þriíum,
bundust ýmsar iðngreihar sam
tökum um lendurskipulagn-
ingu, sem var til bóta frá
tæknisjónarmiði, oft og ein-
att með- aðstoð ríkisvaldsins;
en þær notuðu þá oftast tæki
færið um leið til þess, að gera
samtök með sér um verð-
ákvarðanir, svo að neytendur
nutu ekki hagnaðarins — eða
a. m. k. ekki ‘hans al-ls. I kjöl-
væru
sömu
Þannig brást einkarekstur-
inn og einkaframtakið, og það
brást einmitt ekki hvað sízt á
því sviði, þar sem það hafði
verið talið s'terkast. Það
reyndist ek'ki einu sinni fært
um að tryggja hæfilega af-
kastaaukningu í iðnaðinum.
Það er hægt að tryggja auk-
inn jöfnuð í efnahagsmálum á
annan hátt en þann, að breyta
sjálfri undirstöðu hagkerfis-
ins og þjóðnýta me'iri hát'tar
atvinnutælki, t. d. með trygg-
ingalöggjöf og aðgerðum í
skattamálum, þótt ekki verði
um algerlega réttláta tekju-
skiptingu að ræða, fyrr en
komið hefur verið í veg fyrir,
að menn hafi stórtekjur af
eign eða aðstöðu sinni, saman
á þann hátt, að samfélagið
eigi helztu atvinnutækin, en
ekki einstaklingar. Það er
líka hægt að koma í veg fyrir
atvinnuleysi með algerum á-
ætlunarbúskap, þótt einka-
ei'gnarréttur á framleiðslu-
tækjum sé ekki afnuminn, og
það er vafalaust hægt að
'halda einokunarfyrirtækjum
nokkuð í skefjum með eftir-
liti — og miklu betur en gert
hefur verið víðast hvar — þótt
ekki séu þau þjóðnýtt. En
þegar iðnaðarþróunin er kom-
in á það stig, að einkarekst-
urinn og skipulagsleysi hans
er hætt að geta tryggt nauð-
synlega afkasta aukningu og
farið að standa tækniframför-
um og stórrekstri í fram-
leiðslu og dreifingu fyrir þrif-
um, þá er ekkert annað ráð
til úrbóta en þjóðnýting iðn-
aðarins. Ríkisvaldið eitt hefur
aðstöðu og bolmagn til þess að
annast nauðsynlega heildar-
skipulagningu og veita til
hennar það fé, sem skyndi-
legar og stórfelldar tækni-
framfarir og allsherjar stór-
rekstur krefst.
Þetta var sú ályktun, sem
brezki Alþýðuflokkurinn dró
af þeirri staðreynd, að einka-
reksturinn hafði brugðizt, og
brezkir kjósendur töldu hana
rétta í kosningunum 1945. —
Brezki Alþýðuflökkurinn stefn
ir að þjóðnýtingu allra þýð-
ingarmikilla iðngreina í Bret-
landi, sem og inn- og úflutn-
ingsverzlunar og fjármála-
kerfisins. En hann telur rétt
að færast ekki meira í fang í
einu en fullviðráðanlegt má
teljast, og hann vill geta lært
af reynslu, Þess vegna tak-
markar brezka jafnaðarmanna
stjórnni nú þjóðnýtingaráform
sfn við kolanámurnar, stál-
framleiðsluna, orkuvinnsluna
og samgöngurnar, auk Eng-
landsbanka, enda er hér
vissulega um að ræða nóg
verkefni á einu kjörtímabili,
auk þeirra ráðstafana, sem
hún vinnur að á öðrum syið
um og þá sérstaklega í félags-
málum.
ið hafi þá vald á svo snörum
þæíti atvinnulífsins, - að ráða
megi við hagsveiflumar, eink-
um þegar jafn'hliða sé almennt
um áætlunarbúskap að ræða.
I öðru lagi sé auðveldara að
koma við stórrekstri og heild-
arskipulagningu innan hverra
iðngreina og í viðskiptum
þeirra við aðrar iðngreinar. I
þriðja lagi sé hægt að koma
við betri, hagkvæmari og ódýr-
ari stjórn í iðngreinunum. I
fjórða lagi sé hægt að afla
til þeirra meira fjármagns og
við hagstæðari kjörum og í
fimmta lagi verði aíköst verka
manna meiri og betri vinnu-
Brezka stjórnin
kostur þess að
far þeirrar skipulagningar, ýmsa undirstöðuatvinnuvegi
sem iðngreinarnar stóðu að þjóðarinnar séu einkum fimm.
sjálfar, sigldi m. ö. o. margs I fyrsta lagi sé þá miklu auð-
konar einoikun, og auk þess veldara að tryggja öllum stöð-
friður, þar eð verkamenn
muni finna, að þeir séu í
raundnni að vdnna fyrir sjálfa
sig og þurfi ekki að óttast
að njóta ekki fulls afraksturs
vinnu sinnai’.
Meðal jafnaðarmanna um
heim allan hefur á'vallt verið
um það nokkúr ágreiningur,
hvort greiða ætti eigendum
framleiðslutækja bætur eða
ekki, þegar þau eru þjóðnýtt.
Brezka stjórnin telur rétt og
raunar óhjákvæmilegt, að
greiða eigendum hinna þjóð-
nýttu eigna hæfilegar bætur.
Að vísu má á það benda, að
þeir muni þá áfram hafa
tekjur af eign án nokkurrar
vinnu, en slíkar stórtekjur
hafa jafnaðarmenn ávallt talið
óréttmætar. Hins vegar hlyt-
ist af því óverjandi misrétti,
ef eigendur þeirra tækja, sem
nú eru þjóðnýtt yrðu að láta
þau af hendi, án þess endur-
gjalds, samtímds þvf, að eig-
endur annarna fyrirtækja
'halda eignum sínum óskert-
um. Séu öll atvinnutæki
þjóðnýtt í einu, er hægt að
velja milli þeirra tveggja
meginreglna að greiða bætur
eða ekki. En þegar þjóðnýtt
er smám sarnan, verður að
endurgjalda ‘eigendum, ef
komast á hjá miklu misrétti.
Brezka stjórnin hefur af-
ráðið að hafa það skipulag á
hiinum þjóðnýtta atvinnu-
re'kstri, að hann sé ekki beint
undir stjórn ráðuneytanna,
heldur sé rekstur hverrar at-
Ivinnugreinar fahn sérstökii
rácii, sem verði að vísu að
hláta almennum fyrirmælum
hlutaðeigandi ráðherra, en
stjórni atvinnugreininni að
öðru leyti. KoIanám'Urnar,
sem þjóðnýttar voru í byrjun
þassa árs, eru t. d. undir alls
herjar stjórn 9 manna (Nation-
al Coal Board), og hafa þeir
verið valdir með tilliti til sér-
þekkingar á kolavinnslu frá
tækni- og reksturshagfræði-
legu sjónarmiði og jafnframt
með tilliti tdl kunnugleika á
aðbúnaði og þörfum námu-
manna. Hinn kunni verka-
lýðsleiðíogi, Walter Citrine
átti t. d. í fyrstu sæti í ráð-
inu, en annar verklýðsleið-
togi hefur nú tekið þar sæti
telur, að í hans stað. Landinu er síðan
þjóðnýta skíipt í átta framleiðslusvæði,
og er hvert þeirra undir stjórn
sex manna ráðs. Á hverju
íramleiðslusvæði eru nokkur
fyrirtæki, sem 'hvert um sig
fjölda néma, og eru þessi fyr-
irtæki 48 samtals. Námumar.
sem þjóðnýttar hafa verið,
eru um 1500 að tölu og voru
áður í eigu um 800 einkafyrir
tækja, en nálægt 400 hinna
smæstu þeirra hefur nú verið
leyft að starfa sjálfstætt enn
um skeið, og vinna yfirleitt
ekki nema 30 námumenn í
hverri þeirra. Námumennirn-
ir, sem þessi irisavaxna stofn-
un veitir atvinnu, eru 690.000
að tölu, og au'k þeirra starfar
að sjál'fsögðu hjá henni mik-
ill fjöldi skrifstofumanna. Ár-
leg velta er talin munu nema
nálægt 400 milljónum punda
eða meira en 10 milljörðum
króna. Áætlað hefur verið, að
upphæð sú, sem greidd verði
námueigendumi, muni nema
samtals 165 milljónum punda
eða 4,3 milljörðum króna, og
auk þess heimila, þjóðnýting-
arlögin að verja allt að 150
milljónum punda eða nærri
4 milljörðum króna til endur-
bóta og tækniframfara við
'kolavinnsluna á næstu 5 ár-
um. Komdð hefur verið á fót
sérstökum dómstóli til þess að
meta námurnar og kveða á um
upphæð þá, sem greiða skuli
eigendum, og er því mati ekki
lokið, en það er. fyrst og
fremst byggt á hvað líklegt sé
að námurnar hefðu gefið af
•sér að óbreyttum aðstæðum.
En bæturnar verða síðan
greiddar með ríkisskuldabréf-
um með frernur lágum vöxt-
um (Mklega 2Vi%).
Skipulag hinna annarra at-
vinnugreina, sem verið er að
þjóðnýta, mun verða svipað í
aðalatriðum og sömuleáðis að-
ferðin við þjóðnýtinguna. Hin-
ar þjóðnýttu samgöngur verða
og risavaxið fyrirtæki. Það
mun hafa í þjónustu sinni um
980 þúsund manns eða um 6%
af öllum vinnandi mönnum í
Bretlandi. Fyrirtækið mun fá
umráð yfir 585 þúsund járn-
brautarvögnum og 88 þúsund
kílómetra löngum járnbrautar
línum. Önnur flutningatæki,
sem það mun fá umráð yfir,
verða 450 þúsund að tölu, og
skipaskurðirnir, sem það
mun stjórna, eru 2800 kíló-
metrar á Iengd. Áætlað er að
greiða eigendum þessara
eigna 1019 milljón pund eða
næstum 27 milljarða króna.
Greiðslurnar munu verða mið-
aðar fyrst og fremst við kaup-
hallarverð' hlutabréfa í þeim
einkafyrirtækjum, sem eiga
samgöngutækin nú, en nafn-
verð þeirra er allmiklu hærra,
og verður það greitt með sér-
stökum ríkisskuldabréfum,
sem gefin' verða út og greiddir
verða af fremui’ lágir vextir
(lí'klega 212$ .).
Þjóðnýting rafmagns- og
gasstöðvanna er og mikið fyr-
irtæki, en um hana fjallar
brezka Xúigið nú, eins og
þjóðnýtinigu samgöngutækj-
anna. Rafmagnsframleiðsla er
nú í höndum 372 opinberra
fyrirtækja og 205 einkafyrir-
tækja. Gasstöðvarnar erú alls
'1047, cg eiga sveitafélög að-
eins 269 þeirra. Mjög mörg
þessara fyrirtækja eru of lítil
og þar af leiðandi of dýr í
re'kstri. Ríkiss'tjórnin hefur í
hyggju að sameina smærri
fyrirtækin og jafnvel leggja
margar stöðvar niður, en
var hún ekki nægileg.
'Uga atvinnu, þaí'eð ríkisvald-' annast starfrækslu ákveðins lleggja höíuðáherzluna á fram.