Alþýðublaðið - 27.01.1948, Blaðsíða 3

Þriðjutlagur 27. jan- 1948.
ALI»YÐyBLA®I©
3
Bjarni Yiijálmsson:
ilafiefniniaror
Halldór Halldórsson:
. Stafsetningarorðabók með
skýringum. — Þorsteinn
M. Jónsson, Akureyri.
MCMXLVII. — Prentverk
Odds Björnssonar.
SNEMMA í VOR kom út á
forlagi Þorstems M. Jóins-
sonar Stafsetningarorðabók
með skýringum eftir Halldór
Halldórsson, menntaskóla-
kennaira á Akureyri. Bók
þessi er faísverð nýjung að
ýmsu leyti.. Stafsetningiar-
orðabók Freysteins Gunnars
sonar hefur fram að þessu,
ein slíkra handbóka, verið
gerð í samræmii við þá sta-f-
setningu, sem nú er lögboð-
in. Hún hefur reynzt mjög
handhæg í notkun, endai hef
ur hún þrisvar verið giefin
út. í henni eru þó mjög litl-
ar upprunaskýringar. En
slíkar bækur eru mjög hent
ugur staður fyrir þess konar
skýringar. Fjöldi ni'annis
hefua' gaman af orðskýr.ing-
um, en um þau efni er fárra
koista völ á íslenzku við ial-
þýðuhæfi. Auk þesis eru slík-
ar skýningar áreiðanlega- vel
fallnair til að fesita rithátt í
minni. Orðakver Filnns Jóns
sonar vaæ miðað við aðra
stafsetningu en nú gildir og
er því að nokkru leyti úrelt.
Hins vegar eru1 þar alimarg-
ar upprunaskýringar, og er
kverið enn í talsverðu gildi
vegna þeirra.
Þetta nýjia kver Halidórs
sameiniar því kosti beggja
framangreindra bóka. Orða-
fjöildinn er svipaður og í orða
bók Freysiteins, en orðaforð-
inn þó að nokkru ieyiti ann-
air. Skýriragar eru miklu
meiri, en þó einkum fleiri,
en í kveri Finns, sem er frem
ur lítið að vöxtum. Bók Hall
dórs er langstærsta bók urn
þessi efni, sem út hefur kom
áð á íslemzku, 258 blaðsíður,
eða rúmar 16 arkir, með
tveimur dálkum á síðu og
fremur smáu og þéttu letri.
Það er skemmst frá að
segja, að í þessari bók er sam
an kominn geysimikill fróð-
leikur og í henni liggur
feikna mikil vinna, enda er
Halldór vel menntaður mál-
fræðingur og veit iaf alUangri
reýnslu, hvað nemendum
hentar í þessum efnum. Þó
get ég ekki varizt þeirrd' hugs
un, að framsetningin er sums
staðar heizt til lærdómsteg,
og kemur það einkum fram í
því, að mikið er notað 'af
,,konstrúeruðum“ orðmynd-
um (aðallega frumnorræn-
um). Með þessari aðferð er
gert ráð fyrir meáiri þekk-
ingu í málssögu meðal not-
enda' bókarinnar en krafizt
verður með sanngirni, þar
sem hún er ætluð „skól'anem
endum og fróðleikisfúsri
alþýðu og yfirleitt öllum
þeim, sieirn þykiir það nokkiurs
virði að stafsetja móðurmál
sitt og gaman hafa að orða-
skýringum“. (Eftirmáli, bls.
252). Nauðsynlegt hefði ver-
íð að gera grein fyriæ því í
fcjrmála, hvaða gil'di' slíkar
orðmyndir hafa, fyrst þessi
háttur var á hafður. En í stað
,,konstrúeraðra“ orðmynda
hefði í flestum tilfellUm mátt
koma alþýð'leg greinargerð
um orðin og hljóðbreytingar
í þeim- Að vísu er hætt við,
að bókin hefðMengzt nokkuð
við það, en hún hefði orðið
mikíu aðgengilegri öllum
þorra manna.
Fræði þau, sem við orðskýr
ingair fásit. eru ekki örugg
nema í höfuðatriðuim. Raun-
ar hefur tekizt að leysia furðu
lega margar flóknar gátur í
þeim efnum. Einkum eru
merkileg ýmis víðtæk h'ljóð-
iögmál, er sýnt hefur verið
fram á. En mikill vafi leikur
þó á um uppruna fjölmargra
orða. Höfundi tekst vel í
þeirri bók, sem hér um ræð-
ir, að greina á milli þess, sem
rekja má sltig ;af stigi og full
víst getur talizt, og hins, sem
styðst við getgátur einar,
mismunandi sennilegar og
rökstuddar. Þar sem fleiri en
ein skýring kemur til greina,
hefur hann valið úr þær, sem
hann aðhyllist helzt. En hins
er ekki að vænta af slíkri
handbók, að komið verði við
að vega og meta rök fyrir
miargs konar skýringum.
Ekki er það nema eolilegt,
að einhverjir geti með rökum
bent á athyglisverðar skýr-
ingair, sem höfunduir getur
ekki.
í eftirmála (bls. 254—255)
gerir höfundur grein fyr.ir,
urn hvaða atriði hann víkur
frá eða fylgir venjubundnum
rithætti, sem hæpinn má
teljast' eða ósamkvæmni gæt
ir í. Geit ég'vel fallizt á sjón-
armið höfundar í flestum
greinum. Þó er ég honum
algerlega andvígur í einu
atriði, en það varðar tvírit-
áðan samhljóða í nokkrum
orðum. Þar finnst mér höf-
u-ndur hafa gengið feti of
langt í að miða við uppruna,
svo að rithátturinn verður
tyrfinn og erfiður. Raunar
er hér oft um. smekksatriði
að ræða, en sýna má fram á
með óyggjandi rökum, að
höfundur teflir oft á tæpasta
vaðið til þess að geta kornið
að tvíi'ituðum sambljóða á
undan 1—2 samhljóðum.
Skulu hér nefnd nokkur
dæmi:
Attli er með öllu ástæðu-
liaus ritháttur, ef taka á til
greina nokkrar hljóðbreyt-
ingar, sem gerzit hafa í ger-
mönskum málum síðan á þjóð
flutningatímunum. Að vísu
er enginn vafi á því, að Atli
í Eddukvæðum er sami mað-
TILKYNN
ur og Attila Húnakonungur.
En hitt er miklu vafasamara,
hvort niafnið Atli er beint
framhald af nafnimu Attila-
í allgömlu Eddukvæði
(Helgakviðu Hjörvarðsson-
ar, 15. v.) er bersýnilega gert
ráð fyrir, að nafnið sé dreg-
ið af lo. atall (að vísu ræðir
þar ekki um Atla Húnakon-
ung). Enda þótt um ,,alþýðu-
skýriingu“ sé að ræða, getur
hún e. t. v. sýnt, hvers vegna
niafrnð varð ekki Etli (eða
Etth) (hljóðverpt, sbr. forn-
háþýzku myndina Etzel), eins
og það ætti að vera, ef það
væri hljóðrétt framhald af
Attiia. Höfundur tekur þó
stundum gild'ar alþýðlegar
ummyndanir orða, sjá t. d.
við orðið hæveráfeur í bókinnd
(ef þar væri miðað við upp-
runa, ætti að rita hæfeskur).
Þá er þess enn að geta, að í
hinu fomenska kvæði Widsith,
sem talið er með elztu kvæð-
um germönskum, er Atli Húna
konungur nefndur Ætla, er
fróðir menn telja samsvara
orðmyndinni Atli (með einu
t!), en ekki beint framhald af
Attila. Verour þá að gera ráð
fyrir fomþýzku millistigi (lág-
þýzku, írá því um 500, að tal
ið er), sem liggur til grundvall
ar norrænu og fornensku
myndinni. Allar líkur benda þá ai ai
til, að breytingin sé eldri en
nafnið á Norðurlöndum.
(Hoops: Reallexikon der Ger-
manischen Altertumskunde I.
138 og R. W. Chambers;
Widsitli, Camhrigde 1912, hls.
191).
glenns, glennsa „leitt af
glenna (gera e-m glennu)
(Torp). Flestir rita þó glens,
og' má vera, að rétt sé“. — Ekki
hefði þá sakað, að glens og
glensa væru uppsláttarorð
jafnframt hinum. Sá ritháttur
er auðvitað sjálfkjörinn, ef
eins miklar líkur ieru til, að
hann styðjist við uppruna.
Ritháttur eins og alltjent
þykir mér stappa nærri fordild,
þótt hann eigi 'sér fulla stoð í
uppruna (all.t jafnt). Hljóð-
breytingar þær, sem gerzt
hafa í orðinu, eru svo sérstæð-
ar, að ekki er um annað að
ræða en taka upp framburðar-
frá verðlagssfjóra
Með tilvísun til bráðahirgðalaga frá 17. þ. m. um
breytingar á lögum um dýrtíðarráðstafanir, en samkvæmt
þeim reiknast sölus'káttur af innflutningi, 'en ekki af söiu
heildverzlana, skal bent á það að frá og með 24. þ. m.
þá er lögin gengu í gildi skal hætta að reikna'söluskatt
sérstaklega á reikningum frá heildsöluverzlunum.
Hins vegar mega iðnaðarfyrirtæki leggja söluskatt-
inn við, ef hann ekki er innifalinn í verði því, sem sam-
þykkt hefur verið af verðlagsstjóra.
Reykjavík, 26. janúar 1948.
VERÐLAGSSTJÓRINN.
ið er gælunafn af Ragnbeiður, | en allt um það er fráleitt að-
Ragnhildur o. s. frv., en bið gera hér mun á stafsetningu.
síðara af Rannveig. Þessi að-
greining er víst e'kki upprunn-
in í rki Halldórs, 'heldur mun
hún haía tíðkazt fyrst með staf
setnmgarfrömuðum sunnan
lands. Þessi nýja regla kemur
t. d. í veg fyrir, að hægt sé að
rita — n-ema með flóknu sviga
kerfi — setningu eins og þessa:
„Eg mætti háðum Rönkunum
áðan“, -— ef önnur hefur verið
skírð Rannveig, en hin Ragn-
hildur. Ég er hlynntur því,
að upprunasjónarmið ráði
stafsetningu í höfuðdráttum,
en mér finnst áð kenn-
ættu að kosta kapps
um að hafa rithátt eins
auðveldan og reglurnar leyfa
framast, en íþyngja ekki nem-
endum og alþýðu manna með
hégóma og smámunum. Rúm-
ið leyfir ekki, að ég ræði sér-
staiklega hvert orð, sem srnér
þykir •óviðfelldáS að stafsetn-
ingu í bókinni, en nefni .þessi:
gorrt, gorrta, hvarvettna, hví-
vettna, höllkn, skröllt, skröllta,
snullíra, snökkta, snölltra,
þókknast, ökkli.
Tvö síðast talin orð hef ég
vísu 'Stundum ritað með kk,
en engu að síður þykir mér það
nú fulllangt seilzt til upprun-
ans.
Ég get ekki skilizt svo við
þessar aðfinnslur, að ég minn-
i'S't efcki á eitt atriði, þar sem
höfundur kafar dýpra en góðu
hófi igegnir eftir einföldum
samhljóða. I bókinni1 er getið
um tvær sagnir, sem báðar
heita að byggja í nafnhætti1. Sú
rithátt, að svo miklu leyti sem fyrri (byggja I) er í þátíð
hann brýtur ekki í bága við
höfuðreglur urn stafsetningu
(þ. e. rita altént eða jafnvel
alténd). Stafsetning verður ó-
lærandi og ókennandi, ef sí-
fellt þarf að taka- tillit til ým-
issa óregluhundinna hljóð-
breytinga í einstökum orðum.
Ranka, Rannka. Fyrra orð-
bygði, l'h. þát. bygt og merkir
að leigja (t. d. byggja e — m.
jörð, gotn. bugjan, e. buý). Hin
(byggja II) beygist: byggja —
byggði, byggt, skyld búa (sbr.
trúa : tryggur) og bygg. Ég
s'kal taka fram, að enginn vafi
leikur á um þær upprunaskýr-
ingar, sem höfundur greinir.
ATVINNA
Bifvélavirkjar og rennismiðir geta fengið atvinnu nú þegar.
Upplýsingar gefur Gunnar Vilhjálmsson, sími 1717.
H.f. Egill Vilhjálmsson
Sannast mála er, áð söghin hef.
ur aldrei verið nerna ein í ís-i
lenzku máli, ef miðað er viðj
beygingu —og þá um leið staf
setningu. Það er sögnin byggjai
II, sem ræður beygingunni, eni
hefur auðgazt að merkingu fyri
ir áhrif frá sögn, er samvarar
gotn. bugjan, 'sem hljóðrétft
befði í nafnhætti orðið byggjaj
í íslenzku. En ef þessi foimai
sögn hefði lifað sjálfstæðu lífi
í rnáknu., hefði' hún beygzt"
byggja — bótti — bóít (sbr.
þyk[k]ja — þótti — þótt). Ef
hún hefði hins vegar fengið'
reglulega veika beygingu,
hefði hiin orðið í kennimynd-
um: by.ggja — bugði — bugft
(sbr. leggja—lagði—la’gt). -Enj
hljóðvarpið í þátíðinni sýnir,
að hún er að beygingu til run'i
in saman við byggja II. Þá1 er
þess enn að geta, að í elzta
máli ætti nafriháttur af byggja
II að vera byggva, enda er oft
sú raunin á. Hins vegar ætti,
miðað við uppruna, aldrei ao
koma fram v í byggja I. En svo
undarlega bregður við, að v-ið
hefur stundum einnig þrengt
sér- inn í stofn hennar í fom-
máli (sjá tilvitnnn í orðabók
Fritzners), og sýnir það glög'g-
lega, að sagnixnar eru að fulhi
og' öllu fallnar saman að beyg-
ingu, og er því þarflaust að
taká upp á því á 20. öld a&
greina þær sundur í rithætti.
Nokki’ar athugasemdir eru
um málfar í bókinni, og eru
þær flestar þarflegar að mín-
um dómi. Þó þykir mér á-
stæðulaust að amast við nafn-
orðinu jarðskjálfti og sögn-
unum að ákvarða og hamstra.
Læt ég nú staðar numið,
þótt fleiri smávægilegar að-
finnslur mætti til tína. En þær
yrðu fáar, ef rniðað er við þann
fjölda orða, sem höfundur tek
ur til meðferðar í bókinni. Hún
er sannarleg fróðleáksnásma
og bætir úr brýnni' þörf. Með
góðri samvizku mæli ég með
henni við hvern mann, ekki
sízt' þá, sem kenna íslenzku.
Ég spái því,' að ekki líði á
löngu, þar til höfundur verð-
ur að gefa hana út á ný.
Hafi svo höfundur þakkir fyr
ir gott og mi'kið leiðbeiningar-
rit. ,
(Menntamál.) ,