Alþýðublaðið - 29.07.1950, Blaðsíða 5

Jjaiigardagur 29. júlí 1950.
ALÞÝÐUBLAÐIÐ'
5
Sflfi Þ. Gíslasön: Önni
TIL SKAMMS TÍMA hafa
umræður um grundvallaratriði
þjóðfélagsmálanna snúizt fyrst
og fremst um kosti og galla
kapítalisma og sósíalisma.
Menn hafa gert ráð fyrir því,
að nú á tímum væri um þessi
tvö hagkerfi að ræða og milli
þeirra eigi mannkynið að velja.
Ný þekking á þjóðfélagsmál-
um sem og reynsla mannkyns-
íns á síðustu áratugum hefur
leitt í ljós, að málið er ekki al-
veg svona einfalt.
Þjóðirnar eiga nú ekki
um tvennt að velja, heldur
margt. Það eru til mörg af-
brigði af kapítalisma og
mörg af sósíalisma. Auk
þess hefur stjórnkerfið svo
víðtæk áhrif á jijóðfélagið í
heild, að val milli stjórnar-
hátta t, d. lýðræðis og ein-
ræðis, ireíur haft áhrif á val-
ið milli hagkerfa.
Ef við toerum saman þjóðfé-
íagshætti hins svo kallaða
menntaða heims, eins og þeir
voru íyrir hálfri öld og eins og
þeir eru nú, sjáum við auðvit-
að, aS þar hafa orðið miklar
breytingar á. En jafnframt
kemur í Ijós annar mjög at-
hyglisverður munur. Fyrir
fimmtíu árum vóru þjóðfélags-
hættir í flestum þessara landa
mjög svipaðir. Hagkerfið var
yfirleitt alls staðar grundvall-
að á einkaeignarrétti á fram-
leiðsjutækjum og frjálsri sam-
keppni í framleiðslu og við-
skiptum, en ríkisvaldið var tal-
ið hafa það hlutverk eitt að
halda uppi lögum og reglu. Á
stjórnarháttunum var að vísu
meiri munur, en yfirleitt
stefndi þó í átt til aukinna lýð-
réttinda og aukinna áhrifa al-
mennings á stiórn þjóðfélags-
ins. Um miðia síðusíu öld hafði
j afnaðarstefnan komið fram á
sjónarsviSið sem gagnrýni á
því hsgkerfi, sem þá var yfir-
íeitt ríkjandi, og tillaga um
nýtt hagkerfi, sem skyldi levsa
hitt af hólmi. Formælendur
jafnaðarstefnunnar ræddu ekki
um skilyrði til framkvæmdar
■ hennar í þessu landinu eða
hinu. Þeir ræddu um jafnaðar-
stefnuna sem heimsstefnu, sem
heimsskipulag, eins og auð-
valdsskipulagið var heims-
stefna. heimsskipulag. Það var
því í sjálfu sér ekki óeðlilegt,
að beir, sem töldu byltingu
nauðsvnlega til breytinga á
þjóðfélagsháttunum, ræddu að
jafnaði um heimsbyltingu og
þörfina á að undirbúa hana.
Eins og rniðaldir höfðu verið
tími lénsskipulags, og ný.iu
aldirnar og þó einkum nítiánda
öldin tími kanítalisma, skyldi
tuttugasta öldin verða tími
jafnaðarstefnu.
En hefur reynslan orð'ið
þessi? Nei, hún hefur orðið
mjög á annan veg.
Ekkert eitt hagkerfi og
ekkert eitt stjórnkerfi held-
ur setur nú svip sinn á hinn
menntaða heim. Tímarnir,
sem við lifum á, verða
hvorki taldir tímar kanítal-
isma eða sósíalisma, hvorki
tímar íýðvæðis né eiiiræðis.
Sums staðar hefur þróunin
gtefnt að sósíalisma, sums stað-
pr er kapítalismi, og í sumum
iöndum er lýðræði, öðrum ein-
ræði. Og við þetta bætist, að
kapítalisminn er sums staðar
orðinn allfrábrugðinn því, sem
hann var, og að sósíalisminn
hefur annars staðar verið fram
kvæmdur öðruvísi, en menn
höfðu áður gert ráð fyrir, auk
þess sem ný vandamál hafa
fætt af sér ný úrræði.
Vilji menn geta hugsað skýrt
um þjóðfélagsvandamálin nú i
dag, verða menn að gera sér
grein fyrir, í hverju þau eru
fólgin og hvaða leiðir koma tll
greina sem lausn. Skal nú vik-
ið stuttlega að því og rakin ein.
kenni þeirra þjóðfélagshátta;
sem athygli manna beinist nú
einkum að.
HINIR ÓLÍKU
ÞJÓÐFÉLAGSHÆTTIIÍ
1) Rétt er að nefna fyrst það
hagkerfi, sem e. t. v. mætti
nefna kapítalisma nítjándu
aldarinnar, þ. e. þegar um al-
geran einkarekstur er að ræða,
algerlega frjálsa samkeppni og
engin ríkisafskipti, ekki einu
sinni af t. d. gengismálum eða
peningamálum. Slíkt þjóðskipu
lag er nú hvergi, og fáir munu
hafa trú á, að það væri starf-
hæft, t. d. að það gæti tryggt
öllum stöðuga atvinnu, auk
þess sem margir telja það
mundu verða mjög ranglátt.
2) í öðru lagi er svo það hag-
kerfi, sem hyggir á einka-
rekstri í öllum aðalatriðum og
takmarkar afskiþti ríkisvalds-
ins af atvinnu- og fjármálalíf-
inu við nokkra grundvallar-
þætti þess. svo sem gengismál,
peningamál, utanríkisverzlun
o. s. frv. í þeirri von, að frjals
ramkeppni móti viðskiptalífið í
aðalatriðum. Það er þetta hag-
kerfi, sem nii er kallað
„frjálpt“ hagkerfi (free eða lib-
eral economy). Þetta er kapí-
talismi tuttugustu aldarinnar.
Bandaríkjamenn hafa undan-
farna áratugi búið við -þetta
hagkerfi og búa enn. Það ríkti
yfirleitt í Vestur-Evrópu upp
úr heimsstyrjöldinni fyrri, og
þessari stefnu er nú eftir síðari
heimsstvrjöldina fylgt í ýms-
um löndum Evrópu, svo sem
Vestur-Þýzkalandi, Belgíu,
Frakklandi og Ítalíu. í öllum
bessum löndum er jafnframt
lýðræði í stjórnmálum.
En þeim er það einnig
sameiginlegt, að alls staðar
er verulegt atvinnuleysi.
Þar er mikið vöruúrvai á
boðstólum og framleiðsla
fjölbreytt, en tekjuskipting
ójöfn, allsnæsttir á öðru leit-
inu, en örbirgð á hinu.
3) Þá er að nefna það hag-
kerfi, sem er nú á Norðurlönd-
um og er eða a. m. k. hefur ver-
ið í ým'um samveldislöndum
Breta (Ástralíu og Nýia Sjá-
landi). Það grundvallast á
einkarekstri í framleiðslu og
viðskiptum, en ríkisvaldið hef-
ur þó trvggt sér skilyrði til
heildarstiórnar á atvinnu- og
fjármálalífinu til þess að geta
komið í vég fyrir atvinnulevsi.
án þess þó að skerða frjálst
vöruval neytenda eða frelsi
launþega til þess að semja um
kjör sín og velia sér atvinnu.
Reynt er að hafa víðtæ'k áhrif
til jöfnunar á tekjuskipting-
uhni með almannatryggingum
og skattalöggjöf, ög enn frem-
ur með samvinnu í verzlun. í
stjórnmálum er algert lýðræði.
Þessum þjóðfélagsháttum
hefur verið komið á fyrst og
fremst fyrir forgöngu jafn-
aðarmanna, sem um nokk-
urt skeið hafa ráði’ð mestu í
þessum löndum.
Það vekur athygli, að þeir hafa
ekki lagt höfuðáherzlu á þjóð-
nýtingu, heldur á hitt, að jafna
tekjuskiptinguna með sem full-
komnustum almannatrygging-
um og öðrum félagslegum um-
bótum og að tryggja öllum at-
vinnu með áætlunarbúskap.
Andstæðingar jafnaðarmanna
telja ástæðuna stundum vera
þá, að jafnaðarmenn hafi i
raun og veru misst trúna á
þjóðnýtingu, en það er alger-
lega rangt.
Ástæðan er sú, að jafnaðar-
menn telja, að þar sem að-
síaða þeirra er ekki nógu |
sterk til þess að umbreyta
ö!lu há'gkerfinu á skömmum
tíma eða aðrar ástæður
valda, að það er ekki talið
æskilegt, þá sé skynsam-
legra að koma fyrst á áætl-
unarhúskap til þess að geta
tryggt öllum atvinnu og
hrinda í framkvæmd sem
fullkomnustum umbótum í
félagsmálum til þess að
trysrgj'a aukinn jöfnuð og
réttlæti í tekjuskiptingunni.
Þetta hafa jafnaðarmenn á
Norðurlöndum og í samveldis-
löndum Breta verið að gera á
síðastliðnum aldarfjórðungi, og
þeim hefur tekizt að gera lönd
sín að fyrirr\vndarlöndum í fó-
lagslegum efnum. Þegar þeir
telja því markj nægilega ör-
ugglega náð, munu þeir vafa-
laustýiefia sams konar baráttu
fyrir þjóðnýtingu og þeir hafa
háð undanfarið fyrir félagsleg-
um umbótum og áætlunarbú-
skap.
Segja má, að í aðalatriðum
sé svipað hagkerfi ríkjandi hér
á landi, þótt meira muni að
vísu kveða hér að ýmsum rík-
isrekstri og bæjarrekstri en
þar. Hér hafa jafnaðarmenn
ekki háft forustu'í þjóðmalun-
Auglýsir eftir
verkfræðingi
' ' : í Noregi, Svíþjóð og íslahdi,
til eftirlits með framkvæmd Sogsvirkjunnarinnar. Hanu
þarf að hafa reynslu um framkvæmd vatnsaflsvirkjana og
um sprengingar og helzt einnig um jarðgangagerð.
Þá óskast einnig ísl. verkfræðingur til aðstoðar við
eftirlitið.
Nánari upplýsingar eru sveittar í skrifstofu Sogs-
virkjunarinnar, Tjarnargötu 12.
Umsóknarfrestur til 15. ágúst n. k.
f.h. Sogsvirkjunarinnar
Steingrímur Jónsson.
um, eins og í hinum löndunum,1
þótt kenningar þeirra hafi að
vísu haft miklu meiri áhrif en
svarar til kjörfy\is þeirra. Öll
þjóðfélagsskipunin er þó miklu
lausari í reipunum hér og jafn-
vægið og öryggið minna, enda
hafa átt sér stað miklu stór-
felldari mistök hér, og skilyrfi
til skynsamlegrar heildarstjórn
ar hafa hér verið verr notuð,
sumpart vafalaust sökum
reynsluleysis.
4) Þá er komið að r» gkerfi
því, sem brezka jafnaðarmanna
stjórnin hefur stefnt að á
Bretlandi. Þar er gert ráð fyrir
þjóðnýtingu nokkurra helztu
stóriðnaðargreinanna og ríkis-
innkaupum á nokkrum mikil-
vægum innflutningsvörurn, á-
ætlunarbúskap til þess að
tryggja öllum stöðuga atvinnu
pg fullkomnu keHi almahna-
trygginga, Jafnhliða þessu
hagkerfi er svo haldið algeru
lýðræði í stjórnmálum. Á ár-
unum milli styrjaldanna var
Bretland lengst af undír stiórn
íhaldsmaTma. í félagslegum
efnum stóð það Norðurlönd-
um og ýmsum samveldisianda
sinna langt að baki.
Hins vegar hafði verið kom-
ið á áætlunarbúskap í Bret-
Iandi í stríðinu, svo að hon-
um þurfti aðeins að halda að
stríðinu loknu, en ekki að
koma honum á. M. a. þess
vegna gat hrezka jafnaðar-
mannastjórnín, sem við völd
um tók eftir stríðið, beitt
sér fyrir þjóðnýtingu auk
' félagslegra umbóta. Hún
þurfti ekki að beita sér fyr-
ir sams konar skipulagningu
Atvinnuleysisskráning samkvæmt ákvæðum laga
nr. 57 frá 7. maí 1928, fer fram á Ráðningarstofu Reykja-
víkurbæjar, Bankastræti 7 hér í bænum, dagana 1., 2. og
3. ágúst þ. á„ og eiga hlutaðeigendur, sem óska að skrá
sig samkvæmt lögunum, að gefa sig fram á afgreiðslu-
tímanum kl. 10—12 árdegis og 1—5 síðd., hina tilteknu
daga.
Reykjavík, 28. júlí 1950.
Borgarstjórinn í Reykjavík.
á atvihnulífinu og jafnaðar-
menn á Norðurlöndum
höfðu orðið að gera, auk bar
áttu sinnar fyrir félagsleg-
um umbótum, því að sú
skipulagning var fyrir
hendi. I fyllsta íamræmi við
grundvallarkenningar jafn-
aðarmanna lá þá beint
við að beina aíhyglinni aS
þjóðnýtingu hins mikilvæg-
asta stóriðnaðar, og það var
gert.
Hagkerfi Breta grundvallast
því á einkarekstri og þjóðnýt-
ingu samfara áætlunarbúskap,
auk þess sem víðtækar ráðstaf-
anir eru gerðar til tekjujöfnun-
ar, m. a. með almannatrygging-
um, samvinnurekstri, niður-
greiðslu á verði nauðsynja o. s.
frv.
5) í Austur-Evrópulöndum
eru þjóðfélagshættir yfirleitt
mjög frábrugðnir því, sem lýst
hefur verið hér að framan.
•Megineinkenni ■ þeirra þjóðfé-
lagshátta, sem þar hefur verið
komið á fyrir tilstilli kommún-
ista, eru, að í stjórnmálum er
einræði kommúnistaflokkanna,
en hagkerfið er þannig, að
þjóðnýting í iðnaði, samgöng-
um og utanríkisverzlun er
rnjög víðtæk og áætlunarbú-
skapur svo alger, að um frjálst
neyzluval eða samningsfrelsi
launþega er ekki lengur að
ræða. Margvíslegar framfarir
hafa orðið í efnahagsmálum
þessara landa, ekki hvað sízt i
jarðeignamálum, og atvinnu-
leysi er þar ekkert, en mikill
fjöldi manns hins vegar í
nauðungarvinnu a. m. k.
t Sovétríkjunum. Trygginga-
kerfið er allvíðtækt og sam-
vinnu mikið heitt í verzlun cg
landbúnaði. Hins vegar hefur
reynzt erfitt að tryggvr góð
vinnuafköst og fjölbreytni og
gæði í. vöruframleiðslu. M. a.
af þeim sökum hefur verið
horfið að ákvæðisvinnu\ mjög
stórum stíl í öllum iðnaði, og
veldur hún því, að Iaunamis-
munur er gífurlegur. Er launa-
mismunur meiri í t. d. Sovét-
ríkjunum annars vegar en á
Norðurlöndum og Bretlandi
hins vegar. Hefur þetta valdið
jafnaðarmönnum annars stað-
ar miklum vonb’iigðum. Ennþá
meira máli skiptir þð,. að
stjórnarhættir þessara landa
eru þannig, að með engu móti
verður talið samrýmast grund-
vallarhugsjónum jafnaðarstefn
unnar um frelsi, jafnrétti og
bræðralag.
6) Að síðustu má geta þess
hagkerfis, sem nazistar komu á
í Þýzkalandi og þeim löndurn,
Framhald á 7. síðu.