Alþýðublaðið - 17.10.1953, Síða 5

{Laugardagur 17. október 1953
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
EINS OG menn muna, vakti
það geysilega athygli snemma
á þeesTi ári, þegar brezk yfir-
völd í Þýzkalandi uppgötv-
'iiðu og flettu ofan af víðtæku
aazistasamsæri, sem gert var
til þass að endurreisa ríki í
anda Hitlers á næstu fjórum
árum. Þegar tíðindin bárust til
Ixmdon, hefði verið árangurs-
laust að reyna að hringja í
skrifetofuna hjá dr. Alfred
Wiener, Manchester Square 18.
Siminn þangað var í höndun-
nrn á blaðamönnum, ekki að-
. eins blaðamönnum í
eða á Englandi. Mér er ekki
kunnugt um, hvort Hitlerssinn
ar telja eiganda þe.ss síma vera
,,óvin nr. 1“, en hitt er víst, að
liann verðskuldar heiðurssæti
á skrá þeirra yfir þá menn, ar'
sem tortíma skal, þegar þeir
haifa náð vöídum.
Ðr. Marek Wajsblum:
URISA
EINSTÆÐ STOFNUN.
Svo er málum háttað, að í
jþessu litla húsi við kyrrlátt torg
í miðri Lundúnaborg er ein-
stæð stoínun. sem vinnur ein-
stætt verk. Það er ..Wiener Li-
brary“ (Wiener lbókasafn). Þar
eru búkahillur á hverjum vegg
allt til lofts. Þar má finna ein-
kennilegt efni og líklega mör.g-
tun gleymt, síðan styxjöldinni
lauk. Þar eru kennslubækur
stormsveitanna, trúnaðarrit.
Þar er hinn leynilegi „svarti
listi“ frá Gestapo með nöfnum
manna, sem átti að tortíma eða
fangelsa. Við hliðina á eitur-
broddum Göbbelsar eru brjálæð
iskenndar klámgreinir Streich
ers. Við skulum ljúka upp
einni af hinum óteljandi skjala
hans myndum í ýmsum löndum.
Leynileg samtök í Þýzkaland j
vmru í samstarfi við safnið og
sendu því upplýsingar og skjöj,
sem blaðamenn áttu engan að-
gang að, en leiddu í Ijós svika-
London flse'kjuna, sem var uppistaðan í
áróðri Hitlerssinna. Samtök
lýðræðismanna og b'öð í lönd-
um, sem vorú í hættu fyrir á-
nazistanna, sneru sér
þangað í leit að ráðum til varn
Safnið litla í Amsterdam
varð alþjóðleg birgðastöð, þar
sem varðveittar voru stað-
reyndir og skiiríki um nazisma
og fasisma, stiórnarfarslegt of-
beldi, kvnþáttahaíur og of-
sótta þjóðílokka og trúflokka.
DR. MAREIÝ WAJSBLUM er póiskur sagnfræðíngur
sem einkum hefur lagt fvrir sig menningarleg efni sög-
unnar. Hann flúði frá Póilandi eftir uppgjöf pófska’ hers-
ins 1939, en starfaði seinna við eina af deildum herfor.
ingjaráðs bandamanna í Austurlöndum. Hann hefur dval-
izt í Lundúnum síðan 1947. — Fræðimaður þessi kom
hingað til iands í febrúar síðastliðnum á vegum Sam-
bands íslenzkra esperantista og dvaldizt hér á Iandi fram
í júlí. Hann hélt esperantonámskeið í Reykjavík og í
Vestmannaeyjum og flutíi hér erindi. — Greín hans,
sú er hér birtist, er frumsamin á esperanto.
FRÁ AMSTERDAM TIL
LUNDÚNA.
Þegar Hitler réðst inn
Tékfcóslóvafcíu, skildi dr. Wien
er betur en stjórnmálamennirn
ir, hvað í vændum, var og flutti
saifn sitt frá Amsterdam. til
London. Skjótt kom í ljós, að
það var viturlega ráðið. Brezka
ríkisstjórnin, sem þá var, og
utanríkisþjónusta hennar vav
hvorki andlega né efnislega
fær um að taka upp baráttu
gegn nazisma og fasisma. Blöð
in gátu ekki heldur haift ske-
legga forustu í þeirri bar*áttu,
þvií að kænlegur áróður Hitl-
fá til athugunar. Og það er e.n£
itt. að takast- á hendur nokkra
rannsókn á tímab'Jinu miBi
’■styrjaldanna og eftir styrjöld-
ina, án þess að nota hina stóir-
merku bókaskrá í tveim hluí-
am. sem bókasafnið befur gefið
,út: „Frá Weimar til Hitlers" og
..Qfsókr.ir. ógnarstjórn og við-
nárn í Þýzkalandi nazismans".
Rit betta koon út fyrir nokkr-
um mánuðum, en nú þegar er
börf orðin fyrir aðra útgáíu
þe.ss, og má af bví nokkuð ráöa,-
hver not eru að starfsemi safrs
ins.
PÓLITÍSKT IiLUTLAUST.
Hverjir nota sa.ínið? Brézkar.
st.jórnardeildir os brezka út-
varpið, Gyðingafélög og vís-
indastóifnanir, ritstjórar blaöa
og rithöfundar um allan heim.
Á síðustu mánuðum hafa kom-
ið út í Bretlandi einu fjögur
. * „ mifcilvæg rit. sem grundvölluð
hvaðanæva^ að. I hvern vmu eru ■ skiö]um safnsms. þar á
fa valdir askníendur „Yf.rht meðal b6k sem vakti Beys51eRa
um þyzk bloð', en þar er vand athygli. ..Ævi.saj?a Hitlers. At-
leg athugun a hugmynda- hug,un á harðstiórn“. eftir Al-
straumum i Þyzkalandi og an Bulleok. Safnið neitar eng-
Austurnki. Til safnsins berast um um aðstoð. en íeiku„ ekJd
leynilegar utgafur frá alþjoða->við fyr;rskipunum fr4 neinum.
samtókum nazista. sera eru í Það ‘varöveítir vandlega póli-
endurfæðingu, blöð og aróðurs tískt si,álfstæði Sltt og hlut-
rit fra ofstækismönnum a kyn-(leysi j útgMum siman greinir
þadasviðinu og frá samtokum, það einungis frá staðreyndum,
fasista, sagmíræðiieg og félags-]og hvort þær staðrevndir
fræðileg rit um vandamál j eru f vU þessari eða Wm; af
þjoðabrota og trúflokka, sem þeim fylkingum, er nú standa
eru í minni hluta í landi sínu, andvígar hér { heimi, þá hikar
möppum. Þar blasa við okkur . erssinna duldi fyrir þeim marg
úrklippur úr blöðum á tugum
fungumáila, Skjalfest mynd af
endurlífgun og endurskipulagn
ingu hitlerisma og fasisma á
síðustu árum. Röð af bókum á
sérstakri hillu: allar um hin ill
ræmdu Núrnberglög, lagasafn
kynþáttahatursins ritað blóði
,6 milljóna manna. Úr öðrum
foókum og möppum stara á okk
tír martraðarmyndir kvala og
dauða: her.sveit píslarvottanna
úr fangabúðum' og gasklefum.
Hér er sagan um mannlegan ó-
þökkaskap og mannlegar þján-
ingar. Á öðrum stað eru bækur
og skjöl ólíks efnis, minnis-
merki mannlegrar göfgi og
fórnarlundar: saga viðnáms-
hreyffingarinnar.
SÖGULEGT TÍMARIT.
í þessum herbergjum, í meir
en 40 þúsund bindum og í ó-
teljandi spjaldskrám og skjaía
möppum er geymt sögiulegt
tímabil, sem ennþá er liffandi
og vofir eins og þrumu'ský yfir
okkur. Og innan um þessar
foækur starfar maourinn, sem
safnið er við kennt og er með
vissu allra manna fróðastur um
mzismann og sögu hans.
ALÞJÖÐLEG BIRGÐASTÖÐ.
Dr. Alfred Wiener er mál-
Æræðingur. Hann var kunnur
maður meðal vísindamanna,
þegar hjá honum fæddist hug-
myndin um einhverja miðstöð,
ísem safnaði heirnildum um
tnaziomaiín og legði til órækar
staðr-vndir sem vopn gegn
lygaflóði Hitlerssinna Hug-
xnyrrhn komst í framkvæmd
Am-ferdam 1934. Fyrst var
stofnrninni ætlað að vinna að
vern',un Gyðinga fyrir offsokn-
aröldu þeirri, sem þá óð gegn
pe:,’"i og knúin var áfram af
Hiffier og glæpaíélögum hans
og var jafnframt látin bera þá
cpni En þetta verksvið þótti
skjó't aff þröngt. Baráttan gegn
Gyðingaoffsóknum var ekki
jiema einn þáttur í allsherjar-
þaráttu gegn nazisma í öllum
ar staðrevndir, en fy/rir öðrum
voru þau blind vegna villúljóss
frá . Múnchen-samningunum.
Sannleikurinn var sá, að
hvorki Bretar né bandamersn
þeirra megnuðu að reisa rönd
við áróðrinum, sem nazistar
höfðu þá sem ákafast í frammi
um allan heim. Þá bauð dr.
Wiener brezku ríkisstjórninni
að hafa not af safni 9Ínu. Á
skömmum tíma varð safnið að
alstöð baráttunnar gegn áróðri
nazista. ekki aðeins fvrir utar.-
ríkisstjórn og upplýsingaþj ón-
ustu Breta, heldur einnig fyrir
ríkisstjórnir annarra landa.
SJÁLFSTÆÐ STARFSEMI.
Að stríðimu loknu gerðist
safnið aftur óháð ríkistjórn-
inni og hóf sjáOjfstæða starf-
semi. Verkefni þess var ekki
lokið. Hið ytra veldi Hitlers og
Mussolini er hrunið, en brot úr
LífsSte'fnu þeirra lifa enn og
ógna friðsamlegri endurskipun
heimsins. Nauðsynlegt var að
hlaða varnargarð, er væri til
taks, ef voðabylgja ‘þeirrar
stefnu skyddi aftur flæða yfir.
en við því má jafnan búast. Þá
er ekki nóg að skrá nákvæm-
lega athafnir nazista og fasista
og skoðanabræðra þeirra í öðr
u.m löndum. Það er nauðsyn-
legt að fá menn til að átta sig
á, hvað raunveruilega gerðist á
ógnarár-unum. Þeir þegia. sem
dauðir eru. Þeir, sem liffðu af
hörmungarnar, eru e'kki mælsk
ir. Og þeir, sem utan við stóðu
og hafa ékki reynslu sjálfir.
geta blátt áfram ekki skilið
slíkt djúp viðurstyggðar og
grimmdar. Þjóðfélög, heimili
og sálarlíf manna er í rústum,
og atf því leiðir mikla tilflutn-
inga manna, unpbyggingarleg
vandamál og djúptækar brevt-
ingar á Imgsunarhæíti. NauS-
synlegt var að rannsaka þ?tra
vandlega til þess að geta skiou
lagt endurreisnarstarfið. En
öðru nauðsvnlegra var þó að
rannsaka liðinn tíma til þess að
geta skilið, hvers vegna þeita
Ðr. Marek Wajsblum.
hlaut að verða og t:l þess að
geta komið í veg fyrir, að aftur
skapist þær ástæður, sem vald
ið geta nýjum skelfingum hve-
nær sem er. Bókasafnið hefur
ekki tabmarkað starfssvið sitt,
heldur miklu fremur víkkað
það. Það gegnir eins og áður
aðkallandi starfi á stjórnmála-
sviðinu, en er jafnframí hin
mesta heimildastöð íyrir sagn-
fræðilegar og félagsfræðilegar
athugam r.
SKRÁRNAR Æ FLEIRI.
Skrárnar um skjölin verða æ
stærri og fjölbreyttari og jafn-
framt úrklippur úr blöuum
um ófsóknir vegna stjórnmála
skoðana. um viðnámshreyfmg-
una í síðustu styrjöld o s. írv.
Skrá yíir rit þessi er birt í mál
gagni safnsins, er kemur út
annan hvorn mánuð og er dýr
mætt hjálpargagn fyrir sér-
hvern blaðamann og rithófund,
sem áhuga hefur á þeim vanda
málum, sem nú eru efst á
baugi.
ÓMISSANDI LEIÐARVÍSIR.
En jatfnframt er unnið að
fleiru. Hin mikla sérskrá safns
ins. sem er á um 100 þúsund
spjöldum, er þegar orð.in ikni-ss
andi leiðarvísir fyrir þá, sem
vilja kynna sér þessi efni, sem
beint eða óbeint snerta naz-
isma og fasisma. í hverju tölu-
blaði málgagns safnsins birtist
yfirlit um einstök viðfangs-
efni, sem sagnfræðingum og
félagsfræðingum er fengur í að
satfnið bvt-rgi við að birta þær.
FRJÁLS FRAMLÖG.
Hvaðan kemur safninu geta
til þessara mikhi starfa? Fjár-
hagslegi grundvöllurirm er
tryggður af einstak’.ingum og
félögum — yfir þúsund að töltí
víða um heim —. sem glaðir
greiða 2 eða 5 gíneur i fasta-
gjald, ekki aðeins til þess að íá
það, sem safnið geffur út, og til
þess að njóta aðstoðar þess, því
að um hana er engum neitaS,
heldur aðallega til þess nð
styrkja þessa mikdvægu stoín
un. Vitanlega er þessi grund-
völlur of þröngur miðað við
þarfir. Hinir fáu — of fáu —
starfsmenn safnsins þurfa miite
ið á sig að leggja til þess að bað
-geti haldið áfram störff.um og
fullnægt lílutverki sinu. se:m
er svo mikilvægt fyrir framtíð
lýðræðisins.
r r
Avarp forseta Islands:
sssföðin er loftkasfa
nú er niðriájör
ÉG HEF NÚ samkvæmt til-
mælum borgarstjórans í Reykja
vák opnað hina nýju írafoss-
stöð til afnota fyrir alla þá,
sem línuikerfið nær til. Hinu
volduga atfli fossins hefur ver-
ið breytt í raforku, sem streym
ir nú út á meðal fólksins og
lýsir og yljar og léttir undir
hin daglegu störf. Foissinn hef
ur lengi kveðið sitt kraftaljóð
undir berum himni, en nú hef
ur afli hans verið beint inn á
heimilin og á vinnustöðvarn-
ar. Þar birtist hann nú í nýrri
mynd sem Ijós, hiti og orka.
Sólin og geislar hennar eru
hans upphaf, og nú skilar
hann sólskininu aftur til bess
að létta oss lífið og þess bar-
áttu.
ALLT SÖLARÆTTAR.
Allt Ijós, ylur og orka er
sólarættar. Kolin, þó svört séu
og djúpt í jörðu, eru gamalt
Ás- ^
$ FORSETI ÍSLANDS,
S geir Ásgeirsson, opnaði í í
S gær írafossstöðina nýju og ^
S flutti við það tækifæri eftir \
S farandii ávarp. Rekur for- S
^ setinn liér í megindráttum)
• þróun þessara mála á Is-5
^landi, . og sýnir fram á,'
^ hváða vonir eru bundnar við '
Jauðæfi íslenzku;
( óþrotleg
( fallvatnanna.
sólskin, eins kónar fyrningar,
sem geta gengið til þurrðar.
Sama má segja um oláuna. En
vatnið, sem gufar upp af láði
og legi, íyrir kraft sólarinnar,
myndar á voru landi fossa og
hávaða á leið sinni aftur til
sjávar. Nú á síðari tímum hafa
menn loks fundið ráð til að
lát-a vatnið skila aftur sólar-
Ijósinu á leið sinni um landið
og greiða þar með landsskuld-
ina. Þessi lind ljóssins og upp-
spretta orkunnar þornar ekki,
því að vatnið heldur áfram
hringrás sinni „meðan lönci
girðir sær — og gljár sól á
hiíð“.
MIKIL VÍSINDI.
Þessi uppgötvun er ein hin
mikilsverðasta fyrir ísland og
íslendinga. Vér eigum hvorki
kol í jörðu né olíu. Og þó er
land vort gott, ef vér getum
stytt skammdegið og dregið úr
vetrarfculdanum. Þau hin
miklu rfsindi vatnsvirkjunar-
innar eru hið mesta fagnaðar-
efni fyrir þessa þjóð. Raffmagns
öldin, sem vér nú lifum á, er
full' af fyrirheitum. Það hillir
undir bjarta framtíð.
BJÖRT OG UNG ÖLD.
Kolin voru hinn fyrsti
gjafi vélamenningarinnar, en
(Frh. á 7. síðu.) j