Tíminn - 16.12.1964, Blaðsíða 3

MIÐVIKUDAGTJR 16. desember 1964
TÍMINN
15
VERDISKIPTI
ER HAFI SJÁLFS-
STJÓRN í SÉRMÁLU
Eins og áður hefuir verið skýrt
frá í blaðinu, hafa þeir Karl Krist-
jánsson og Gísli Guðmundsson
flutt tillögu til þingsályktunar um
skiptingu landsins í fylki, er hafi
sjálfsstjórn í sérmálum. Hér fer
á eftir tillagan og greinargerðin,
sem henni fylgir:
Alþingi ályktar að fela ríkis-
stjóminni að skipa á árinu 1965 i
tíu manna nefnd til þess að at- j
huga og rannsaka, hvort ekki sé j
rétt að skipta landinu í fylki með
sjálfstjóm í sérmálum. Komist
nefndin að þeirri niðurstöðu, að
þetta sé rétt, skal hún gera til-
Iögur um fylkjaskipunina.
f fylkjunum verði fylkisþing
og fylkisstjórar, er fari með sér
mál fylkjanna og taki þar með
við nökkru af störfum Alþingis
og ríkisstjóramar, enda verði í til
lögunum ýtarlega um það fjallað,
hver sérmálin skuli vera og eftir
Ihvaða reglum fylkin skuli fá ríkis
fé til ráðstöfunar.
Fjórir nefndarmennirnir skulu
skipaðir eftir tilnefningu þing-
flokkanna, einn frá hverjum
flokki.
Aðrir fjórir skulu skipaðir sam
kvæmt tilnefningu landsfjórðung
anna, einn frá hverjum fjórðungi.
í þeim landsfjórðungum, sem
hafa Fjórðungssambönd og fjórð-
ungsþing skulu pienn þessir til-
nefndir af fjórðungsþingunum, en
annars af sýslunefndum og bæjar-
stjórnum sameiginlega í fjórðungi
hverjum.
Reykjavík tekur ekki þátt í til
nefningunni með sínum landsfjórð
ungi, en borgarstjórnin tilnefnir
einn fulltrúa af hennar hálfu.
Félagsmálaráðuneytið skipar tí-
unda manninn í nefndina, án til
nefningar, og er hann formaður.
Nefndin skili áliti og tillögum
svo fljótt sem henni er unnt.
Kostnaður við störf nefndarinn
ar greiðist úr ríkissjóði.
í greinargerð segir: »
Á næsta ári eru 1000 ár liðin
síðan hin forna skipting landsins
í landsfjórðunga var lögtekin á
Alþingi á Þingvöllum við Öxar-
á. Sú skipan hélzt um aldir, og
enn er allríkt í hugum manna að
vilja lita á landsfjórðungana sem
einhvers konar sjálfstæðar heild-
ir, þótt nú í seinni tíð hafi
fólksfjöldahlutföllin mjög rask
azt milli fjórðunganna og am
stjórnarfarslegar heildir hafi ekki
verið að ræða.
Strsumurinn til Reykja-
vékur.
Öllum hugsandi mönnum um \
framtíðarhag þjóðarinnar er orðið |
það mikið áhyggjuefni, hve þung;
ur, áhrifanukill oa óheillavæn- :
legvr sá straumui er. sc-m ner,
íofkið til bú'etu í hofuðborg lands
ins og hennar grsnn-l Irá rtðrum
landsvæðurn. Sú búscturöskun er
blóðtaka og máttariöiaun íyrir bá
landshluta, er fólkið missa, en
Reykjavík ekki ávinningur að'
Þingsályktunartillaga þeirra Karls Kristjánssonar
og Gísla Guðmundssonar
sama skapi, nema síður sé.
Margt hjálpaðist að við að efla
þennan örlagaríka straum. Sam
dráttur valdsins er ein af höfuð-
ástæðunum. Allt ríkisvaldið er
að heita má staðsett í Reykjavík.
íslendingabók segir frá því,
að hinn málsnjalli Breiðfirðingur
Þórður gellir hafi beitt sér fyrir
sikptingu landsins í fjórðunga. Þar
stendur skráð í því sambandi:
„Þá taldi Þórður gellir tölu
um at Lögbergi, hve illa mönnum
gegndi at fara í ókunn þing at
sækja of víg eða harma sína,
ok taldi, hvat honum varð fyrir,
áður hann mætti því máli til laga
koma, ok kvað ýmissa vandræði
mundu verða, ef eigi réðusk bæt
ur á.“
Sagan endurtekur sig.
Segja má, að saga sú, sem
Þórður talar um, endurtaki sig
á 20. öldinni, þótt ástæður hafi
breytzt og menn þurfi ekki leng
ur að mæla eftir frændur sína,
er vegnir hafi verið, sem í forn
öld. Mönnum reynst langsótt og
oft ekki harmlaust að leita sam-
félagsréttar síns og nauðsynlegr
ar og réttmætrar aðstoðar til vald-
stöðva ríkisins í höfuðborginni,
eins og nú verður að gera í allt of
mörgum efnum. Þetta færist ört
í aukana eftir því, sem þjóðfélag
ið þróast til fjölþættra samfélags
og framkvæmdavald ríkisins nær
til fleiri málaflokka.
Það getur verið örðugt að koma
á framfæri hjá opinberum stofn-
unum og embættismönnum ríkis
ins í Reykjavík sérsjónarmiðum
landshlutanna og þeirra, sem eiga
heima fjarri höfuðborginni. Ná-
kunnugleiki valdhafanna nær eðli
legða alls ékki til þeirra. Á þá
löngum við, þó að í lýðræðis
landi sé, gamli málshátturinn:
„Það er löng leiðin til keisarans“.
Samþjöppun valdsins.
Annað er þó ekki síður um-
hugsunarvert í þessu sambandi.
Samanþjöppun þjóðfólagsvaldsins
og framkvæmdastofnana þess í
Reykjavík dregur til sín eins og
segull fólk, sem nútíminn þarfn
ast alltaf meir og meir: sérfræð-
inga og kunnáttumenn, sem mennt
un hafa hlotið til starfs, svo
og marga aðra, sem af einni eða
annarri ástæðu telja sig hafa
skilyrði til forustu eða einhvers
konar frama í félagsmálum, við-
skiptum, atvinnulífi, lærdómslist
um og vísindum. En að sama skapi
vex hættan á því, að fólk skorti í
þessum efnum annars staðar í land
inu. Dæmi um þetta eru deginum
ljósari.
Sóu athugaðar húsetubreytingar
innan þióðfélagsins síðustu ái,
virðist giögglega mega sjá, að
valdasetrin og þjónustustöðvarn
Karl Kristjánsson
ar umhverfis þau hafi einnig haft
'mikii aðdráftaráhrif á almenn-
ing. Fleira virðist þurfa til að
koma en aukin framleiðsla og
hráefnisöflun. Fólk fer t. d. gjarn
an að sunnan í síldarvinnu um
veiðitímann norður og austur, en
tekur sér fátt bólfestu þama, þó
að vel veiðist.
Það er nauðsynlegt að efla at
vinnulíf allra landshluta. En það
eitt virðist þó ekki vera nóg til
byggðajafnvægis, og tekst varla,
nema eflt sé stjórnarfarslegt vald
landshlutanna um leið. Það þarf
að gefa landshlutunum rétt til
verulegrar heimastjórnar í ýms-
um sérmálum, sem þeim „gegnir
illa at fara í ókunn þing at sækja”
dreifa að nokkru til landshlutanna
hinu mikla miðstöðvarvaldi, sem
setzt er upp í höfuðborginni, án
þess að hún þarfnist bess, óski
eftir því eða hafi af því velfarnað.
Vert er að athuga vel og ræki-
lega, hvort endurtekningu sög-
unnar frá fornöld á vandræðun-
um, sem Þórður gellir talaði um,
sé ekki ráðlegt að mæta með end
urtekningu í höfuðatriðum á úr-
ræðunum, sem þá var til gripið.
1000 ára afmæli fjórö-
ungsskiptanna
Flutningsmenn þessarar tillögu
telja rétt, að Alþingi kjósi nefnd
til þess að athuga sérstaklega,
hvort ekki sé vænlegast, eins og
nú standa sakir, að dreifa valdinu
með því að skipta landinu í nokk
ur fylki, er hafi sjálfstjórn í sér
stökum, tilgreindum málum, fylk
isþing og fylkisstjóra, — og
fer ekki illa á, að sú athugun sé
gerð 1965, þegar fjórðungaskipt
in, gömlu eiga sitt 1000 ára af-
mæli. Flutningsmenn vitna til
sögu íslands um fornu fjórð-
ungaskiptin, af því að sagan er
jafnan lærdómsrík, þótt að sjálf-
sögðu sé hún ekki óyggjandi fyr
Gísli Guðmundsson
irmynd, af því að tímar breytast
qg menn og þjóðir með.
Fyrirmyndir frá Noregi
Hins vegar er einnig auðvelt í
þessu sambandi að taka dæmi sem
fyrirmyndir úr nútímanum frá ná
skyldum þjóðum okkar íslending
um.
í Noregi eru 20 fylki starfandi,
sem ná yfir allan Noreg saman
lögð, og Svíar skipta sínu landi
í 25 lén (Stokkhóltnur þá meðtal
inn), sem eru hliðstæð fylkjun-
um í Noregi. Talið er, að þessar
þjóðir telji þessa skipan gefast vel
og séu ánægðar með hana. Er
sjálfsagt, að umrædd nefnd kynni
sér ýtarlega fyrirkomulagið í Nor-
egi og Svíþjóð og ef til vill víðar
erlendis.
Stundum heyrist sagt að af þvi
að við íslendingar séum fámennari
en flestar aðrar þjóðir, eigum
við að geta komizt af með einfald-
ara stjórnarkerfi en þær. En þau
rök nægja ekki til mómæla, þeg-
ar um þetta er að ræða, vegna
þess að við búum í hlutfallslega
stóru landi, sem okkur greinir nú
orðið ekki á um að við verðum
að leggja kapp á að halda öllu í
byggð. Skilyrði landshlutanna eru
sundurleit og hæfir ekki einn og
sami stakkur. Verða iandshlutarn
ir því, hvað sem fólksfjölda þjóð
arinnar í heild liður, að fá vaid
til að sníða sér sjálfir stakkana
að talsverðu leyti.
Til þess að þjóðfélag okkar nái
að standa traustum fótum, þarf að
grundvalla byggðajafnvægið með
dreifingu valds í föstum, skipuleg
um formum, er myndi undirstöð
ur heimastjórnar í landshlutum
(fylkjum) og safni um sig fólki,
er hafi þar viðfangsefni fyrir hæfi
leika sína og annað, er til nútíma
lífsþarfa heyrir, svipað og á
öðrum stöðum og myndi sterkar
samtakaheildir, er verði í senn lið
fylking og kjölfesta þjóðarskút-
unnar.
Fjóröungssamböndin
Tilraunir hafa verið gerðar
heima fyrir í sumum landsfjórð
ungum í þessa átt með því að
stofna svonefnd Fjórðungssamb-
bönd. Þau hafa í mörg undanfar
andi ár verið starfandi a. m. k. á
Vestfjörðum, Norðurlandi og á
Austurlandi. Þau eru greinilegur
vottur þess, að fólkið í þessum
landshlutum finnur til náttúrlegr
ar samtakaþarfar sín á milli, og
eru því tvímælalaus meðmæli með
því, að lögleidd verði fylkjaskip-
un.
Fjórðungssamböndin hafa þó
með starfsemi sinni undirbúið
jarðveginn fyrir fylkjaskipun í
landinu.
Fyrri tillögur
Fyrir hálfum öðrurn áratug eða
svo báru Fjórðungssamböndin a
Austur- og Norðurlandi fram rii-
lögur um, að landinu yrði sikipt
í fimm eða sex fylki, og gáfu út
á prenti með skilmerkilegri grein
argerð. (Fjórðungssambandið á
Vestfjörðum var og meðmælt
þeim tillögum). Tillögurnar virt-
ust eiga mikinn hljómgrunn hjá
almenningi víða um land, en á
„hærri stöðum“ var þeim fálega
tekið og goldin að mestu þögn við
þeim.
Einhverjir sögðu, að með fylkja
skipun mundi verða aukning
mannahalds við stjórnarstörf, sem
þegar væri þó orðið um of. Þess
um athugasemdum var svarað
með því, að ef rétt væri á tekið,
ætti að mega flytja starfsmenn
frá ríkisstofnunum með verk-
efnunum til fylkjanna, — og í
öðru lagi, að fólki mundi hvort
sem væri halda áfram að fjölga
við opinber störf, þó að við sama
skipulag sæti, og þá um leið vaxa
ójafnvægið enn meir.
Öfugþróunin heldur áfram
Nú er einn og hálfur áratug
ur liðinn. Öfugþróunin í byggða
jafnvæginu hefur haldið áfram og
stórlega aukizt. Starfsliði ríkisins
hefur fjölgað, þó að vinnustöðum
þess hafi ekki verið dreift um
landið með fylkjaskipan. Sogkratt
ur þéttbýlisins við Faxaflóa hefur
dregið fólkið að sér til búsetu
með sjálfvirkum hætti. Snotrar
fjárveitingar aukreitis úr ríkis-
kassa eða lánaútveganir til upp
byggingar og útvegunar atvinnu
tækja eða annað því um líkt á
einstökum stöðum, sem eiga í vök
að verjast, skal ekki meta lítils. En
stundum er þetta samt eins og að
sá í sand, sem fýkur, sé ekki
meira gert. Það þarf að girða
fyrir fokið með skjólgörðum. Slík
ir skjólgarðar ættu valdastöðvar
fylkjanna að geta orðið.
Reynslan af þjóðfélagsþróun-
inni, síðan Fjórðungssamböndin
komu fram með tillögurnar um
skiptingu landsins í fylki, mælir
sterklega með bví, að fylkjaskip
un verði upp tekin, að dómi okK
Framhald á 22. síðu.