Tíminn - 20.12.1964, Blaðsíða 14

14
TIMINN
SUNNUDAGUR
desember 1964
Theódór Gunnlaugsson frá Bjarmalandi:
Bréf til Benjamíns
sonar frá Gilsbakka, Axarfirði
Kæri Benjamín.
Hver skrattinn er nú á seyði,
munt þú hugsa, er þú sérð þessa
yfirskrift. Það lái ég þér heldur
ekki. Svo fá hafa þau verið bréf-
in, sem farið hafa á milli okkar
um dagana. En ástæður eru til
alls, og eins er með þetta.
Oft hefur míg furðað á ýmsu,
sem eftir þig hefur sézt á prenti.
Sjálfur hef ég þó minnst af því
lesið. Samt leynist engum, sem
eitthvað blaðar í því, að skáld-
fákur þinn er ofsa-fjörugur. Og
hann hefur líka allan gang. En
— hann er baldinn, enda skapiS
gífurlegt. Þú virðist því sjaldan
ná á honum fullum tökum. Og
það er því furðulegra, þar sem þú
ert af öllum hér talinn hreinasti
snillingur að hafa rostann úr okk-
ar jarðnesku reiðskjótum. Svo er
hann líka hrekkjóttur og hefur
það til að bíta og slá, án þess
að þú ætlist til. Og það er versti
gallinn. Alveg sérstaklega er þetta
bagalegt fyrir þá, sem eru að
bjarga frá glötun ýmsum fróðleik,
sem liðni tíminn á í fórum sín-
um, hvort heldur það eru lýsingar
á mönnum eða atburðum. Og
ástæðan er sú, að þá verða þær
systurnar tvær, samvizka og sjálfs
virðing, um fram allt að vera á
verði og fylgjast vel með hvernig
verkið er gert. Annars getur illa
farið. Eg er aftur á móti anzi
hræddur um það, að þessar vin-
konur þínar séu oft heldur væru-
kærar og hafi það jafnvel til að
dotta, þegar verst gegnir. —
„Hvað er maðurinn eiginlega að
fara? Hann er orðinn kolvitlaus,
alveg stjörnubrjálaður," — mun
þér ef til vill verða á að segja,1
svona í hálfum hljóðum. En nú
er líka mál til komið, að ég segi
þér ástæðuna fyrir öllum þessum
bægslagangi. Og hún er þá þessi:
Fyrír nokkrum mánuðum sagði
mér gamall maður, sem eitt sinn
var í Öxarfirði og hefur unnað
þeirri sveit ávallt síðan, að í
„Sagnaþáttum" þínum, 3ja bindi,
sem út kom árið 1961, væri kafli,
sem þú nefndir: „Bændur og bú-
skapur í Öxarfirði um síðustu alda
mót.“ Og hann benti mér á, að
þar væri málum meira en lítið
blandað og það svo, að honum þótti
nóg um. „Blessaður góði, það er
engin ný bóla,“ varð mér að orði.
En þar sem þú varst þarna að
segja frá sveitungum okkar og
hafðir sjálfur hvergi haft eins ná-
in kynni af þeim, er þú lýsir og
þar á ofan einstaka afstöðu að
afla heimilda, þá varð ég talsvert
forvitinn, fór á stúfana og fékk
mér lánaðan pésann Við eetum
nefnilega engu treyst eins og vel
og eigin augum og — evrum Og
— viti menn. Eg þurfti ekki
lengi að lesa, til að sjá, að gamli
sveitunginn okkar hafði haft lög
að mæla.
Það fyrsta, sem mér flaug í
hug, að loknum lestri, var þetta:
Hvað kom til að Benjamín hefur
ekkí haft hér á sama hátt og við
. endurminningar sínar. sem hann
hefur oft yfirfarið að eigin
sögn — og er þó aldrei ánægður
með þær? Hefði hann endurlesið
þessa ritgerð sína, sem áður er
nefnd, og þótt ekki hefði verið
nema einu sinni, þá hefði hann
aldrei látíð prenta hana, eins og
hún er. En snúum okkur að efn-
inu.
Þú segir á bls. 162,’í fyrr nefnd-
um sagnaþáttum: „Þetta á aðeins
að vera svipmynd, sem fróðlegt
er að bera saman við búskapinn
nú, eftir sextíu ár.“ Hræddur er
ég um, að flestum finnist hér
helzt til mögur eftirtekjan um
„búskap í Öxarfirði, um aldamót-
in síðustu. En víkjum að umsögn
þinni um bændurna þar:
Um Gunnar í Skógum ferð þú
lofsamlegum orðum, eins og vera
ber. Þú segír: „Gunnar var glæsi-
menni, smiður góður og skrifari
ágætur. Hann var fremur hægur
maður í dagfari, gat verið mjög
skemmtilegur og meinháðskur.“
Þetta síðasta „lofsyrði“ þitt
kemur eins og skrattinn úr sauð-
arleggnum. Sjálfur dvaldi ég eitt
sinn nokkrar vikur á heimilí
Gunnars, og tók vel eftir samræð-
um hans við heimilisfólk og gesti,
sem þar voru oft daglega á ferð
og sumir næturlangt. Og ástæður
voru margar. Ein var sú, að um
árabil ólust upp í Skógum stór-
glæsilegar stúlkur, sem allir höfðu
gaman af að horfa á og spjalla
við, og án. efa óskuðu margir
þeirra heítt, að fá að. góma þær
líka. Á meðal þeirra voru upp-
rennandi forstjórar. prestar og
fræðimenn, eins og þéi er vel
kunnugt. Þar bar því margt á
góma. Og enn minnist ég þess,
hve Gunnar var þá oft kíminn og
gamansamur, og hafði alltaf til-
tækar ýmsar skrítlur og smápillur,
sem hann fór ákaflega vel með.
svona rétt til að krydda samræð-
urnar. En að kalla hann „mein-
háðskan," hygg ég að allir Öx-
firðingar, nema þú, hefðu talið
haugalýgi. j
Um „Pál í Landí“ farast þér |
orð á þessa leið: „Páll var maður j
kátur og skemmtilegur, hestamað- [
ur góður og átti ætíð afbragðs
reiðhesta. Vín notaði hann tals-
vert, en í hófi þó, veitti gestum j
sínum vel og átti ætíð a þeim ár-;
um brennivínstunnu á stokknum j
heima hjá sér. Var á henni krani
og undir honum „lekabytta“. j
Þurfti ekki annað en skrúfa frá
krananum til að ná sér i vín i j
flösku. Er hætt við að vínið hafi i
viljað verða ódrjúgt, þegar svo auð |
velt var að ná í það. Úr „leka- j
byttunni" mátti hver fá sér bragð.
sem vildi."
, Ekki veit ég hvað hefur dreg-
ið þig að þessari „lekabyttu"
Benjamín. En saga þín um hana
og „brennivínstunnuna á stokkn-
um,“ er nefnilega uppspuni frá
rótum. Hún er þitt eigið hugar-
fóstur, eins og svo mörg önnur.
En þessi tvö dæmi tók ég^aðeins
til að sýna, hvað skáldfákurinn
þinn er hrekkjóttur Þau dæmi eru
býsna mörg í þessum eina þætti.
Og þá er ég loks kominn að bréfs-
efninu.
Um ábúandann á Árholti, næst
syðsta bæ í Öxarfirði. farast þér
orð á þessa leið:
„Þar bjó Tómas Jónsson og
kona hans. Þorgerður Jónsdóttir.
Hún andaðist stuttu eftir aldamct
in, og var Tómas einbúi í kotinu
eftir það til 1916. Þau voru barn-
laus. Tómas var hinn mesti nirfill,
samansaumaður „grútur,“ og spar-
aði allt, sem sparað varð, jafnvel
þvottavatnið a hendurnar, sem
annað. Sem dæmi má tilfæra
þessa sögu: Eitthvert sinn var
konu hans gefin brók úr bezta
vaðmáli, en karl tók brókina í
sínar hendur og seldi hana, en
sagði við kerlingu , sína, að hún
gæti eins gengið brókarlaus hér
eftir sem hingað til. — Jafnan
hafði hann fátt fé og gaf því illa,
þótt nóg væru heyin.
Tómas var óheimskur og gat
svarað vel fyrir sig, þegar því
var að skipta. Sem dæmi má til-
færa þessa sögu: Eitt sinn kom
þjóðskáldið Guðmundur Friðjóns-
son að Árholti og fann Tómas að
máli. Hann hafði heyrt, að Tómas
væri skrítinn karl og sérkennileg-
ur og vildi gjarnan tala við hann
um stund, því að skáld og rithöf-
undar hafa oft gaman af að ræða
við sérkennilega menn. Skáldið
kom ekkert í bæinn, en ræddi við
karlinn á hlaðinu. Barst talið brátt
að skóginum i hlíðinni austur af
bænum, sem skáldinu þótti ljót-
ur. Þá segir skáldið: „Það er auð-
séð, að hér hefur mannshöndin
verið að verki. Skógurinn hlífðar-
laust höggvinn og beittur — og
því nær gjörey.ðilagður.“..Þá seg-
,ir Tómas: „Glöggt er gestsaugað,
og því gleggra, sem það er
heimskara. Þetta hefur nú ormur-
inn gert.“ —
Það var þessi umsögn þín, sem
ég gat ekki þolað, um Tómas í
Árholti — gamlan vin og ná-
granna. Hann átti þó betra skíl-
ið, en svona eftirmæli, fyrst far-
ið var að hrófla við honum í gröf
sinni eftir meira en 40 ár. Þessi
vinnubrögð þín minntu mig áþreif
anlega á sumar myndir svonefndra
Þá notar þú þarna eiginleikann,
sem felst í sögninni að spara, sem
tákn um ókost, svo að af ber.
Þarna fórst þú verst með sjálfan
þig. Allir, sem þig þekkja bezt,
vita vel, að báða kjörgripina,
nýtni og sparsemi, fékkst þú í
vöggugjöf og það í ríkum mæli.
Mér varð því á að brosa, er þú
komst með brókarsöguna. En —
það, sem ég hugsaði, á ekki heima
hér. Verst eru þó — enda óverj-
andi — þessi ummæli þín, er þú
lætur fjúka um Tómas: „Jafnan
hefði hann fátt fé, gaf því illa,
þótt nóg væru heyin.' Pessi síð-
j ustu orð: ,,þótt nóg væru heyin,“
j er svo mikil fjarstæða, að furðu
j gegnir. Þú slettir þeim á gamla
■ manninn — vitandi vits — í þeim
eina tilgangi, að sverta hann sem
: mest, með grugginu úr skjólunni
j þinni. Þetta kalla ég að bíta og
; slá af ráðnum hug, og mun reyn-
ast erfitt fyrir þig að þvo þá
bletti af þér, þótt aldrei hafir
„sparað vatnið." Ég fæ ekki held-
. ur betur séð, Benjamín góður, en
I skilningur þinn á lífsbaráttunni
j um og fyrir aldamótin, eftir fyrr-
nefndri umsögn þinni, og ýmsum
fleiri, hafi stundum haft það til
að laumast undir sængina til systr
anna tveggja, sem ég áður nefndi.
Um viðtökurnar þurfum við ekki
að deila. Þær hafa bæði verið blíð-
ar og ástúðlegar. Ég lái honum
heldur ekkert — vesalingnum —
eftir að hann komst einu sinni
á það Það var ólíkt, eða þurfa
að standa upp á endann í storm-
um og húðarhrakviðri, a meðan þú
sjálfur lézt „gamminn geisa.“
Nú er ætlun mín að bregða upp
annarri mynd af Tómasi:

Jökulsárbrú i Axarfiröi.
„abstrakt“-málara. Ýmsir þeirra
líkjast mest snjóskafli, sem orðið
hefur fyrir því óláni, að fá nokkr-
ar vel útilátnar skvettur úr skolp-
fötu, sem orðið hefur þó að gutla
rækilega, svo gruggið færi með.
Það gerir óumdeilanlega mesta
svipinn á „málverkið“ á sama
hátt og orðin ,,nirfill“ og „grútur"
á þá_ mynd, sem þú dregui upp
af TÓMASI Þér fannst ekki nóg
að nota bara annað naínið En
— hvað kom til. að þú valdíi ekki
heldur orðin „nískupungur" eða
svíðingssál?“ Þau hafa þó oft dug-
að þér vel. Annars væri það nógu
gaman, að bú gerðir einhvern
tíma ljósan muninn a merkingu
þessara orða: „nirfill, grútur,
nískupungur og svíðingssál." Það
gæti verið fengur fyrir síðari tíma
málskýrendur.
Tómas á Árholti var fæddur 8.
júlí, 1839 og skírður 14. sama
mánaðar. Foreldrar hans, Jón
Brynjólfsson og Rósa Tómasdótt-
ir bjuggu á Gömlu-Hafursstöðum.
Þau hjón munu hafa eignast 10
börn og var Tómas yngstur þeirra.
Systkinin sex eða sjö, munu hafa
komizt til fullorðinsára Afkom-
endur þeirra eru nú orðnii fjöl-
margir. Hafa þar vaxið upp ýms-
ir kjarnakvistir, sem borið hafa
blaðríkár greinar og ilmsæt blóm,
svo að jafnvel þú mundir ekki
geta annað en undrast það og dáð
ættir þú þess kost að kynnast þvi
tii ’ hlítar Tómas giftist Þorgerði
5 nóvembei 1869
Tómas bjó fyrst a Grænum, en
síðar á Árholti allan sinn búskap
til 1916. Eftir að Þorgerður dó,
bjó Tómas með ráðskonum, lengst
Rósu, systurdóttur sinni, sem
mun hafa verið þar 4-5 ár, og þá
oftast með yngstu börn sín Frið-
nýju og Ágúst. Síðustu árin í Ár-
holti var hann einsetumaður.
Tómas var meðalmaður á hæð,
talsvert þrekinn og hafði góða
burði. Hann fór sér jafnan hægt,
tók öllu með ró, enda þolinmóð-
ur og þrautseigur svo af bar. Til
sannindamerkis um það, var sú
í staðreynd, að hann lá tuttugu næt
I ur úti um ævina, oftast í aftaka
: stórhríðum, en sakaði ekkert.
Hann bjó sig ætíð vel o'g settist
fljótt að, teldi hann sig ekki vissan
um að vera á réttri leið. Ef svo
glórði eitthvað, þekkti hann sig
strax, og hélt þá áfram. Hann upp
j götvaði það, eins og margir á
þeim árum — löngu á undan land
könnuðinum heimsfræga, Vil-
hjálmi Stefánssym, að hyggilegast
var að grafa sig í fönn, áður en
hann þreyttist eða svitnaði að
ráði. Þar leið honum oftast sæmi-
lega og stundum vel. Það bjarg-
aði honum líka ætíð.
Ávallt urðu þeir faðir minn og
Tómas samferða í kaupstaðaferð-
um og lengi vel til Húsavíkur.
Á haustin lentu þeir stundum í
stórviðrum. Eitt sinn urðu þeir
að snúa við, með lestahestana í
blindstórhríð, er þeir voru komn-
ir suður hjá Höskuldsvatni, á leið-
inni heim. yfir Reykjaheiði frá
Húsavík. Sú leið var ávallt farin
þegar fært var. Strax við Höskulds
vatn voru þá komnir umbrota-
skaflar og veður ört versnandi.
Löng var þá leiðin og erfið kring
um Tjörnes og yfir Jökulsá, með
krapaförum og klakaskörum báð-
um megin.
Tómas var ósérhlífinn, athug-
ull og æðrulaus á hverju sem gekk
oft með gamanyrði á vörum og
hnyttin tilsvör. Hann var góður
nágranni, hjálpfús og laus við
ágengni. Fór ávallt vel á milli
föður míns og hans, og höfðu þeir
þó mikið saman að sælda í fjárleit
um, hestagöngum og ferðalögum.
Var þó faðir minn það, sem kalla
mátti hamhleypa, að hverju verki,
! sem hann gekk
Sumarið 1898 fór Tómas út á
Sléttu með hesta undir reiðingi,
til að ná í lítinn bát, sem smíð-
aður var af Jóni bónda á Ásmund-
arstöðum. Gisti Tómas þá hjá
systurdóttur sinni, Rósu, sem áð-
ur er nefnd, en þá bjó með manni
sínum, Sigurjóni á Grashóli. Þau
áttu mörg ung börn. Tómas bnuð
þeim að taka einn son þeirra í
fóstur. Valdist til þess ellefu ára
drengur, að nafni Parmes. Sýndi
hann strax mestu stillingu og
þrek til að niæta þeirri raun að
þurfa að yfirgefa foreldra og
systkini. Um haustið fór svo Jó-
hanna, amma hans með hann til
Tómasar. Nokkrum vikum síðar
varð móðir hans, Rósa, fyrir þeirri
miklu sorg að missa mann sinn
úr lungnabólgu. Á Árholti var
Parmes til 20 ára aldurs.
í mörg ár var það vam Tómas-
ar. þegar hann fór kaupstaðarferð
á vorin að koma með heilan kassa
af kandis, sem var mikli drýgri
með kaffi en venjulegui toppa-
sykur. Ég vai þessu vel xunnug-
ur, því að Tómas var ákaflega
barngóður Og eftír að ég gat bor-
iö mig sæmilega um, kom það