Vísir - 28.12.1930, Qupperneq 2

V 1S IR
ÖLSEIMI ((
VANILJUBÚÐINGUR.
MÖNDLUBÚÐIN GUR.
CITRONBÚÐIN GUR.
SÚKKUL AÐIBÚÐIN G ÍJR.
ROMMBÚÐINGUR.
Ennfremur Gerduftið „B-a-c-k-i-n“.
Símskeyti
San Francisco, 26. des.
United Press. — FB.
Vígahnöttur.
Afar stór og bjartur víga-
hnöttur sást falla til jarðar í
Californíu. Sást vigahnötturinn
á fimtíu milna svæði. Bygging-
ar hristust sem í landskjálfta í
tólf borgum, er atburður þessi
varð.
París, 27. desember.
United Press. — FB.
Guliforði Frakklandsbanka.
Gullforði Frakklandsbanka
var í dag 53 miljarðar 283 mil-
jónir 850 þúsund og 425 frank-
ar. Hefir gullforði bankans ald-
rei verið meiri en nú. Frakk-
land hefir nú nálægt því 20%
af gullmynt heimsins.
Washington, 27. desember.
United Press. — FB.
Tollmál Bandarikjanna.
Tilkynt liefir verið, að nefnd
sú, sem Hoover forseti skipaði
til þess að rannsaka möguleik-
ana fyrir breytingum á lögum
um innflutningstolla, hafi kom-
ið sér saman um breytingartil-
lögur við hin sveigjanlegu
ákvæði laganna. Nefndin hefir
haft til athugunar breytingar á
ákvæðum viðvíkjandi átján teg-
undum innflutningsvara. Álit
nefndarinnar verður tekið fyrir
til umræðu i öldungadeildinni
þann 9. janúar.
Helium.
Eftir GuÖm. G. Bárðarson.
Helium er loftkent írumefni
eða lofttegund. Þati er at) mörgu-
leyti merkilegt efni og þá er það
ekki síður sögulegt, hvernig og
hvar mönnum tókst aö finna það
fyrst.
Um miðja síðustu öld reyndu
heimspekingar að gera sér grein
fyrir því hve langt menn gætu
seilst eftir áreiðanlegri ])ekkingu.
Fanst þeiin sem rannsóknasviði
voru væri t mörgutn greinutn tak-
mörk sett, sem eigi yrði seilst yf-
ir. T. d.. hélt einn merkur heim-
spekingur ])ví fram að. eigi yrði
vísindantönnum auðið að fá
áreiðanlega vitneskju urn það
hver efni væru i stjörnunum út í
geimnum.
Nokkrum árum síðar (um 1860)
tókst, svo sem kunnugt er, þýsk-
um vísindamönnum Kirchoff og
Bunsen að sanna að frutnefni (t.
d. tnálmar) sem hlandað er í loga,
hia hann með .ýmsu móti og að lit-
rófið (Spektrum) frá loganum
hafði ákveðin sérstök einkenni
fyrir hverja inálmtegund er bland-
að var í Iogann og gerð lýsandi.
Á ákvcðnum stöðum í litrófinu
komu fratn auðkennilegar línur
fyrir hvert frumefni, sem þannig
var gert lýsandi. Línur þessar eru
nefndar Fraunhofers-línur, eftir
þýskum eðlisfræðing er áður hafði
uppgötvað slíkar' línur í litrófinu,
en eigi tekist að finna hvernig á
þeim stæði.
Bunsen bjó til sérstakan sjón-
auka eða litrófskíki (Spektro-
skop) er gerði tnönnum tniklu
auöveldara en áður að kanna lit-
rófið. Með þessum rannsóknum
túkst þeim að færa verksvið efna-
fræðinnar út fyrir jörðina út í
himingeiminn. í litrófi sólarljóss-
ins tókst þeim að finna einkennis-
línur ýmsra frumefna sem áður
voru kunn hér á jörðinni og var
það sönnun þess aÖ þau væri
einnig að finna í eldhafi sólar-
innar.
Nú tóku aðrir vísindamenn að
nota aðferð þessa til efnarann-
sókna og stjörnufræðingar notuðu
hana til að afla sér vitneskju um
eðli sólstjarnanna. 1868 fann enski
stjörnufræðingurinn Lockyer í
litrofi sólarinnar einkennislínur
efnis, sem enginn vissi til, að
fyndist hér á jörðu. Var hann svo
viss um tilveru þessa efnis í sól-
inni að hatm gaf því nafn og
ncfndi það helium (af griska orð-
inu helios = sól). Lengivel heldu
menn að efni þetta fyndist ekki á
jörðinni, þar eð eigi tókst að finna
einkennislínur þess nema í litrófi
sólarljóssins og annara sólstjarna
út í geiminum. En árið 1882 fann
ítalskur efnafræðingur einkennis-
línur þess í litrófi hrauns frá
Vesttvíus, er hann' var að rann-
saka.
Árið 1895 fann Englendingurinn
Ramsay loks helium-efnið sjálft.
Voru þá liðin 27 ár frá því menn
urðu þess fyrst varir í sólinni. f—
Síðan hefir helium mjög víða
fundist en mjög lítið af því, t. d. í
andrúmsloftinu, sjónum, rennandi
vatni, í sumum steina- og berg-
tegundum og í heitum úppsprett-
um.
Helium var og er talið frum-
efni, þar eða það haföi fastákveð-
in einkenni er greindi það frá
öðrum frumefnum og eigi var
auðiö að leysa það í sundur í önn-
ur frumefni. Samkvæmt því hugs-
uðu margir sér að það hefði frá
óndverðu verið til sem sjálfstætt
frumefni eins og þá var álitið um
önnur frumefni.
En síðar ])egar menn lærðu að
þekkja hina merkilegu eiginleika
hinna sérkennilegu geislandi efna,
Úranum, Radiutn og Thorium,
komust menrt að annari niður-
stöðu. Menn veittu því eftirtekt að
mest var af helium í bergtegund-
um, sem voru séfstaklega ríkar af
þessum geislandi efnum. Þessi
geislandi efni gefa frá sér þrenns-
konar geisla, er kallast: alfa (A),
beta (B) og gamma (G) geislar,
eftir fyrstu stöfunum í gríska
stafrofinu. — Meðl inargbrotnum
tilraunum komust menn að raun
um það, að með alfa-geislunum
sendu hin geislandi efni frá sér,
smámsaman og reglubundið, ör-
smáar efnisagnir og um leið rýrn-
aði atom ])ýngd þeirra sjálfra.
Árið 1903 tókst ensku efnafræð-
ingunum Ramsay og Soddy að
einangra lofttegund þá, er mynd-
aðist af alfageislum, er radíum
sambönd geisluðu frá sér. Kom þá
í ljós að Iofttegund þessi var heli-
um. Var það í fyrsta sinn sem
mönnum tókst að rekja uppruna
eins frumefnis til annars.
Menn hafa koinist að þeirri
niðurstöðu 'aÖ hvert radium atom
(frumeind) hafi atom þyngdina
226. — Þegar það geislar frá sér
alfageislum losnar það við eitt
helium atom sem hefir atomþyngd-
ina 4. — Leifarnar af radíum
atoininu hafa þá breyst í annað
efni sem kallað er radon (eða radi-
tunemanation) sem hefir atom-
þyngdina 222. — Radonið er einn-
ig geislandi efni, er geislar frá sér
alfageislum og myndar helium og
um leið minkar atomþyngd þess
og það verður að radium A.
(atomþyngd 218) og þannig held-
ur breytingin áfram, helium og
að auki radíumtegundir með
minni og minni atomþyngd mynd-
ast, uns geislamagn þeirra er
þorrið og hinar útkulnuðu lcifar
þeirra eru orðnar að blýi.
Nú á siðustu árum hafa menn
hugsað sér að nota helium til að
fylla með loftbelgi eða lofthólf
loftskipanna. Það er að vísu ekki
eins létt í sér eins og lofttegund
sú, sem hingað til hefir verið not-
uð (vetni), en það hefir þann mik-
ilvæga kost, að það er ekki eld-
fimt og því ekki hættulegt
meðförum eins og vetni, sem
augabragði getur íuðrað upp, ef
minsti eldneisti kemst að þvi.
Fram á síðustu ár hafa menn ’
eigi getað aflað svo mikils af heli-
um, sem með þurfti, til slíkra
hluta. Þar sem helium er að finna
í bergtegundum og öðrum föstum
jarðefnum, er svo miklum örðug-
leikum bundið að afla þess, að það !
getur engan veginn borgað sig. í
sjó og lofti er svo lítið af því,
að eigi er vinnandi vegur að ná
þvi þar. í hverum og heitum upp-
sprettum er það aðgengilegast og
þar að tiltölu mest af því. Með
hvera- og laugavatni koma upp
lofttegundir (hveraloft), og í
brennisteinshverum kemur og mik-
ið af lofttegundum úr jörðinni.
í Aineríku hefir fjöldi hvera,
aðrar uppsprettur og lofttegundir,
sem konia úr jörðu, verið ræki-
lega rannsakaðar síðustu árin, til
þess að fá vitneskju um, hve mik-
ið væri þar að fá af helium, og
ýmsar aðferðir reyndar, til að
safna þvi og skiija það frá öðr-
um lofttegundum í hveraloftinu.
Arangurinn af þessum rannsókn-
um hefir orðið sá, að tiltækilegt
Iiefir ])ótt að safna helium. Er
svo langt komið, að síðustu fregn-
ir herma, að Þjóðverjum hafi boð-
ist helium þaðan, til notkunar i
loftskip það, sem þeir eru nú að
láta smíða. Hefir þessu boði ver-
ið tekið, og hefir dr. Eckener tal-
íð notkun ])ess mikla framför í
loftskipagerðinni.
Þessar fregnir ættu að vera oss
íslendingum nokkuð íhugunarefni.
Hér á landi er mjög mikið’ af liver-
um og laugum, og meira en í
nokkru landi öðru í Evrópu, og
i ýmsum þessum uppsprettum hef-
ir fundist helium.
Þorkell Þorkelsson, forstjóri
Veðurstofunnar, rannsakaði all-
marga hveri hér á landi sumarið
1906 og reyndi þá hve mikið væri
aí helium i hveralofti sumra þess-
ara hvera. Árangurinn af þessttm
rannsóknum birtist i riti hans
„The Hot Springs of Iceland“, er
Vísindafélagið danska gaf út 1910.
Niðurstaða hans er sem hér segir.
í 1 milj. lítrum hveralofts voru af
helium:
i Sundlaugarhver á Reykj-
uin í Skagafirði ........ 132 1.
- Hornahver sama stað . . . 140 -
- Skíðastaðalaug hjá Svart-
á, Skagaíirði ........... 146 -
- Leirhver á Hveravöllum
á Kili ................. 50-
- vatnshver á sama stað .. 63 -
- tveim hverum hjá Laxá í
Hrunamannahr. (Graf-
arbakkahverir) .... 104-105 -
- hver hjá Reykjafossi í
Ölfusi .................. 103 -
- hver í Henglinum........ 200 -
Vegna þess að aðferðin til þess að
mæla heliummagnið i hveraloftinu
ei margbrotin og seinleg, og þá
eigi fyrirsjáanlegt að heliuin yrði
til verklegra nota, rannsakáði Þor-
! kell ekki hveraloftið í fleiri hver-
um en ])etta. . Siðar hefir hann
' rannsakað hveri og laugar bæði í
< Eyjafirði, á Reykjanesskaga og
Reykjum í Ölfusi, en eigi haft
tíma til að prófa heliummagn
hveraloftsins, og eigi heldur haft
nauðsynleg tæki til ])ess hér í
Reykjavík.
Nú virðist rík ástæða til þess,
að slíkar rannsóknir verði hafnar
a heitum uppsprettuin hér á landi
og fengin vissa um það hve mik-
ið sé af helium í þeim og hvort
tiltækilegt muni vera að vinna það
rheð hagnaði.
Samkvæmt rannsóknum Þorkels
er radon að finna í hveralofti
fiestra vatnshvera hér á landi. Eins
og áður er sagt geislar það frá
alfageislum og myndar helium,
eins og radium, en geislamagn þess
varir skainma stund, tapast að
helmingi á tæpum fjórúm sólar-
hringuin, í stáð ])ess að radium
missir helming af geislamagni sínu
á 1700 árum. Radonið er loftteg-
und er fljótt hverfur úr hveravatn-
inu.
Úr þvi að radonið er myndað
af radium, sem liefir geislað frá
sér alfageislum og mynda helium
nnm rnargur spyrja hvort eigi
r/iuni vera radium hér i jörðu
þar sem uppsprettur með radoni
koma frá. Telja iná víst að svo sé,
en þar eð uppsprettúvatnið getur
hafa seitlað langa leið i jörðunni
áður en það hefir náð upprás, ,er
eigi frekar von tíl að það sé á sjálf-
um hverastöðvunum en annars-
staðar. Að minsta kosti hefir ekki
enn fundist radium i hveravatni
hér á landi cöa i hveraleir, seni
rannsakaður hefir verið.
Erlendis hafa menn fundið svo-
litinn vott af radium í algengum
bergtcgundum.
Record og Ideal.
Eins og nöfnin bera með sér,
eru þetta bestu og varanlegustu
tauvindurnar og þessutan hinar
ódýrustu. — RECORD, 33 cm.,
með hnattlegum, kostar að eins
kr. 30.25. — IDEAL, 33 cm,
kosta kr. 19.50. — 36 cm. kosta
hlutfallslega kr. 32.50 og 21.00.
VERSL. B. H. BJARNASON,
Þær rannsóknir hafa leitt i ljós,
að miklu minna væri af radium »
molabergi (sandi og leirsteini)
heldur en í gosbergi, og að meira
sé af þvi í granit en basalti, en þó
ínest í lipariti og skylditm bergteg-
undum, sem storknað hafa ofan-
jarðar.
Ný smjOrlfkisgerð.
Eins og getið liefir verið i
Vísi, þá tók ný smjörlíkisgerð
til starfa rétt fyrir jólin á Lind-
argötu 14. Hún lieitir „Svanur”
og sinjörlíkið „Svana-smjör-
liki“.
Mjólkurfélag Reykjavikur
hafði áður bækistöð sína þar,
sem smjörlíkisgerðin er nú og
liefir ekki þurft að breyta húsa-
kynnunum nema að nokkuru
leyti.
Öll áhöld verksmiðj unnar eru
ný og mjög vönduð, og verkinu
liagað sem hér segir:
Fituefnin eru látin í tvöfald-
an, tinaðan eirketil og brædd
við gufu frá stórum iniðstöðv-
arkatli. Þvi næst er feilin kæld
hæfilega og að því búnu látin
renna um pípu inn í strokkinn,
og fer þá í gegnum síu. Strokk-
inuin er snúið með rafmagní,
og þegar strokkun er lokið, er
áfunum renl af strokkinum, og
smjörlikið láti'ð fara milli sí-
valninga áður en það er látið
falla úr strokknum niður i stórt
trog. Úr troginu er það látið
fara milli nokkurra sívalninga,
sem hreyfast fyrir rafmagni, og
fletst þá út i örþunnar lengjur,
og loks er það látið í hrærivél,
og kemur fullgert úr henni. Er
það ]>á mótað og lagt í umbúða-
pappír og borið inn í slóran
kæliklefa, sem er sérstaklega
vandlega og hreinlega útbúinn,
og þar er það geymt þangað til
það er sent út um bæinn.
Þess má geta, að aldrei er
snert við smjörlíkinu með
bendi meðan verið er að búa
það til, og svo breinlega frá
öllu gengið sem frekast má
verða. Eftir nýár verður bætt
við einu áhaldi til þess að móta
smjörlikið. Gengur það fyrir
rafinagni og verður miklu fljót-
virkara en mót þau, sem nú eru
notuð, og hreyfð eru með hand-
afli.
Verksmiðjan kaupir eingöngu