Vísir - 12.04.1939, Síða 3

Miðvikudaginn i2. apríl 1939.
v rsiR
3
Indriði Ginarsson
ritliöfnniur
F. 30. apríl 1851 — D. 31. mars 1939
I.
Siðasti hirðmaðurinn
Þegar Indriði Einarsson var ■
liálfníræður, kom út og var I
sýnt nýtt leikrit eftir hann:
Síðasti vikingurinn, um Jörgen
Jörgensen, sem vér köllum Jör-
und hundadagakonung. Eins
og kunnugt er, togast alt af
tvær skoðanir á um gang
heimsins. Eldri kynslóðunum
finst venjulega, að þær yngri
muni aldrei jafnast á við hina
miklu menn, sem á undan eru
farnir, að guð og menn og alt
sé orðið breytt og ólíkt því,
sem var í fyrri daga. En hins
vegar reyna flestir að lialda
fast i þá trú, að þrátt fyrir alt
miði mannkyninu í áttina til
framfara, þó að brautin virð-
ist hlykkjótt. Indriði Einars-
son leit á lífið frá báðum þess-
lim sjónarmiðum. Hann var alt
af ungur i anda, þótti gott að
vera með æskunni og skildi
hana. Og hann var hagfræð-
ingur, sem lét oft liugann
dvelja við hækkandi tölur og
vaxandi framfarir. En liann
fann það lika, að með hverri
kynslóð týnist eitthvað af verð-
mætum, að rninsta kosti í bili.
Menningin sk.iftir hömum, og
vöxtur vissra eiginleika gerist
einatt á kostnað annara, svo
að erfitt er að segja, hvort
stenst á livað vinst eða tapast.
Með Indriða Einarssyni virð-
ist mér liorfinn af sjónarsvið-
inu siðasti hirðmaðurinn á ís-
landi. Hann var kurteis mað-
ur, en kurteis er, eins og kunn-
ugt er, dregið af court, sem
þýðir hirð. Hann dáðist að
prúðmensku og göfuglæti
þeirra kynslóða, sem höfðu
sótt frama með því að kunna
að vera með tignum mönnum,
en ekki með þvi að fara i bætt-
ar buxur, stinga höndunum í
buxnavasana og kjafla karlana
upp til þess að komast til upp-
befðar og valda. Ekki svo að
skilja, að hann líli smáum
augum á alþýðu manna. Henni
er engin virðing sýnd með því
að gera ráð fyrir, að hún hafi
vondan smekk. Eg hefi komið
á marga sveitabæi með Ind-
riða, og eg hefi aldrei þekt hæ -
verskari gest. Hann ávarpaði
húsfreyjur og ráðskonur: ma-
dame! — eins og hann væri
að tala við greifafrúr i Ver-
sailles. Og þær kunnu að meta
það. Hirðmenskan var runnin
honum i merg og bein.
Kurteisin kom að innan,
sú kurteisin sanna,
siðdekri öllu æðri,
af öðrum sem lærist.
Indriði var jafnmikið prúð
menni við alla, háa og lága,
kunnuga og ókunnuga, vanda-
bundna og vandalausa. Eg er
viss um, að hann hefir alt af
verið kurteis við sjálfan sig,
sem er ef til vill allra mestur
vandinn, jafnmikið prúðmenni
í einrúmi og i veislusal. Og
kurteisin er ekki tóm fágun.
Ifún heimtar rétt hugarfar, ef
hún á að vera annað en gríma.
Indriði fann, að það liefði ver-
ið ókurteisi að gera öðrum
sársauka að nauðsynjalausu,
að öfunda aðra nienn eða vera
illa við þá, — að ganga ekki
beinn, vera ekki glaður og reif-
ur, láta hugfallast, bera ekki
elli og erfiðleika prúðmann-
lega. Þess vegna var alt af
hressing og lyfting að hitta
hann og jafnvel sjá hann á-
lengdar á götunni.
Nú er liann horfinn sjónum,
silfurhærði öldungurinn með
léttu hreyfingarnar, fulltrúi
gamallar glæsimensku með
æskulundina og framfarahug-
inn. Það varð enginn vábrest-
ur við dauða lians, hann skilur
ekki við neitt forustulaust lið
eða liálfgerð stórvirki. Hann
Iiafði lokið æfistarfinu og dreg-
ið sig i hlé frá allri baráttu.
En hann liafði saiiit ekki lif-
að sjálfan sig. Hans er sakn-
að, og það er eins og höfuð-
borgin hafi minkað við að
missa síðasta liirðmanninn
sinn. S. N.
II.
Leikritask:áld.id
Skáldin eru tár sögunnar,
sagði þýskt skáld eitt. Skáldin
eru áliorfendur mannlífsins,
þau standa á bakka hinnar
stóru elfar og horfa á straum-
inn, er án afláts brunar að flæði
fram, stundum lygn og þungur,
en stundum byltist liann um
sker og flúðir, ými$t með sól-
skin á vanga i sumarveðri, eða
úfinn i skapi, er skýin drúpa
höfði til jarðar. En áfram renn-
ur hin mikla móða, ián afláts
til endimarka. Þótt skáldin ber-
ist með straumnum, eins og
aðrir dauðlegir menn, knýr
innri þörf þá til að nema við og
við staðar, skyggnast um í allar
áttir, horfa fram á við og aftur
í tímann, athuga eðli mannlifs-
ins, móta áhrifin i sinni eigin
sál og gefa þeim nýtt líf í list-
rænu formi, i ljóðum, leikrit-
um, sögum eða á annan hátt.
Indriði Einarsson var korn-
ungur skólapiltur, er hann um-
skapaði íslenskar þjóðsagnir í
„Nýjársnóttinni“ og eftir það
helgaði liann líf sitt leikrita-
skáldskap, er því varð við kom-
ið fyrir önnum lífsins. Hann
sótti yrkisefni sin i islenskar
þjóðsögur í „Nýjársnóttinni“,
„Hellismönnum", og „Dansin-
um i Hruna“, en i sögu þjóðar-
innar í leikritunum „Sverð og
bagall“ (frásaga úr Sturlungu)
og „Síðasti víkingurinn“ (Jör-
undur Hundadagakonungur),
en „Skipið sekkur“ lýsir hjú-
skaparlifi og er samið i anda
Ibsens. Auk þessara 6 leikrita
þýddi hann „Víkingana á Há-
logalandi“ (með Eggert Ó.
Bríiii), „Æfintýri á gönguför“
og á síðustu árum æfinnar ell-
efu leilcrit eftir Shakespeare.
Indriði Einarsson var gagn-
kunnugur erlendum leikrita-
skáldskap, alt frá Sophokles
hinum griska til Shakespeares,
Scliillers, Ibsens, Maeterlincks
og annara, en einkum munu
þessi fimm höfuðskáld heims-
bókmentanna hafa snortið Iiuga
lians og gætir áhrifa þeirra víða
i leikritum hans. Þannig hefir
„Jónsmessunæturdraumur“
Shakespeares haft áhrif á
„Nýjársnóttina“, Gvendur
snemmbæri er „lustige Person“,
er mjög ber á i ýmsum ritum
klassiskra leikskálda bæði á
Englandi og annarstaðar,
hundshausinn á Gvendi
snemmbæra er úr 3ja þætli
„Jónsmessunæturdraumsins“.
„Hellismenn“ hefðu sennilega
aldrei orðið til, ef höfundur-
inn hefði ekki þekt „Ræningj-
ana“ eftir Schiller. Leikrit
Ibsens, einkum „Et Dukke-
hjem“, „Fruen frá Havet“ og
„Hedda Gabler“ endurspeglast í
„Skipið sekkur“. Maeterlinck
var meistari í að vekja óhug og
fyrirboða illra atburða með lit-
ilfj örlegum leiksviðsútbúnaði
eins og vindgusti, óvæntum
liöggum og þess háttar og
kennir jiessara álirifa allmjög i
„Skipið sekkur“. Ógáutan í
„Dansinum i Hruna“ átti að
verða nokkurskonar íslenskur
Mefistofeles og er sambland af
hinum jijóðlega íslenska Ivölska
og Mefistofeles Goetlies og
Marlowes hins enska, er að
sumu leyti varð fyrirmvnd
Goethes. Þannig mætti lialda á-
fram til þess að sýna samband
hins islenska leikritaskálds við
heimsbókmentirnar. Það var að
vonum, að Indriði Einarsson
sótti viðfangsefni sin i íslenskar
þjóðsögur eins og t. d. þeir
Matlhías Jochumsson í
„Skugga-Sveini“ og Jóhann
Sigurjónsson í „Fjalla-Eyvindi“
eða í sögu þjóðarinnar eins og
Matthías í „Jóni Arasyni“. En
liann varð fyrstur tii að ryðja
nýjar brautir, er hann hvarf að
sálfræðilegum viðfangsefnum
hjónabandsins í „Skipið sekk-
ur“, líkt og Kamban síðar í
„Vér morðingjar“ og öðrum
leikritum.
Indriði Einarsson varð braut-
ryðjandi i íslenskum leikrita-
skáldskap og mun hann ætið
skipa þann sess með sóma i ís-
lenskri bókmentasögu. Á eflir
lionum hafa risið upp allmörg
íslensk leikritaskáld, er hafa
lært margt af honum og ekki
síst öðlast kjark til að skapa
nýja listagrein á íslandi, hinn
göfuga leikritaskáldskap, er
fyrir lians daga var örmjór vís-
ir, en er nú orðinn álitlegur
meiður og á eftir að þroskast og
vaxa á ókomnum öldum. Ind-
riða Einarssonar mun þó senni-
lega verða lengst minnst vegna
Þjóðleikhússins, er liann með
óþreytandi elju barðist fyrir um
langt áraskeið og liann má telj-
ast aðalhöfundur þess og faðir.
Hann vildi, að háskóli og þjóð-
leikhús yrðu þeir turnar tveir,
er gnæfðu hæst í íslenskri
menning, og sá réttilega, að ís-
lenskri menning væri það lífs-
skilyrði, að jiessum tveim hug-
sjónum yrði komið í fram-
kvæmd. Sköpun þjóðleikhúss-
ins var svo háleit hugsjón, að
hann varð lengst af einn að
berjast fyrir henni. Flestir litu
á þessa hugsjón hans sem
draumóra hins rómantíska
skálds, er aldrei kæmist i
framkvæmd, en hann sigraði í
þessari baráttu sinni, en fékk
því miður ekki að njóta þeirr-
ar lokagleði síns gæfusama lifs
að sjá leiklnisið taka til starfa.
„Höllin er risin, jiótt hún sé.
ennþá tóm,
svo kemur sálin með söng og
leik og blóm“
kvað vinur hans, Þorsteinn
Gíslason, fvrir 3 árum, er Ind-
riði Einarsson varð 85 ára. Það
er i raun og veru dásamlegt, að
fátækum íslenskum embættis-
manni, er mestan hluta æfinn-
ar fékst við þurrar hagfræði-
legar tölur og vafalaust var
hlaðinn fjárliagsáhyggjum,
skyldi auðnast það að lyfta
slíku Grettistaki og að skapa
Þjóðleikhús íslands. Vafinn
læddist aldrei inn í sál hans,
sannfæring hans um gildi leik-
listar fyrir menning þjóðarinn-
ar var reist á bjargi, hann vissi,
að „dísir allar deyja, ef harpan
þagnar“. Sjálfur var hann i
eðli sínu rómantískt skáld, er
sá alla tilveruna i hillingum og
unni fegurðinni í hverri mynd,
sem hún birtist. Tungsljós og
víravirki voru uppáhaldsorð
hans, og því gekk hann léttum
fótum yfir klungur jarðneskra
erfiðleika. Meðal bestu vina
hans í lífinu var skáldjöfurinn
Shakespeare, með honum dvaldi
hann mörg síðustu ár æfi sinn-
ar, er liann þýddi leikrit hans.
Hann sá í anda fjölda af leik-
persónum Shakespeares og
mvndi hafa fagnað þeim sem
vinum, ef þær hefðu birst lion-
um. Sjálfur skapaði hann um
100 leikpersónur í leikritum
sínum. Eg sé í anda þessar leik-
persónur þyrpast um hann, er
liann nú kveður þenna heim.
Þar er Áslaug álfkona, tíguleg
og réttir honum hönd sína, álfa-
meyjarnar Heiðbláin og Ljós-
björt dansa í kringum hann,
lieil i'öð af persónum flykkjast
um liann, þar koma Fríður og
Hlaðgerður úr „Dansinum í
Hruna“. — Jörundur gengur
til skips------— skáldið bros-
Alexander Jóhannesson.
III.
Hagfræðingurinn
Indriði Einarsson var fyrsti
íslendingur, sem tók háskóla-
próf í hagfræði. Að vísu liafði
Arnljótur Ólafsson áður lagt
stund á þá fræðigrein við
Iiafnarliáskóla, en ekki tekið
próf. Ekki veit ég, hvernig á
því stóð, að Indriði valdi sér
það nám frekar en lögfræðina,
sem þá tiðkaðist mest, enda
veitti aðgang að mörgum em-
bættum. En ef til vill liefir
hann búist við, að geta með því
stundað meir jafnframt þau
fræði, sem stóðu lijarta lians
næst, en þau voru skáldskap-
ur og listir, þvi að liann hef-
ir víst frá upphafi talið fjar-
slæðu, að leggja þau fyrir sig
einvörðungu sem háskólanám.
Hins vegar segir hann i endur-
minningum sínum, að sig hafi
langað til að fara í liðsfor-
ingjaskólann, „því að öll lier-
menska hafi sér verið hunang“.
Vera má, að eitthvert brot af
svipuðum glæsileilc hafi dreg-
ið hann að hagfræðinni, því að
i þá daga var það nám mjög
tíðkað af stórbænda- og aðals-
mannasonum, sem sumir urðu
siðar mjög framarlega í utan-
ríkismálastjórninni og sljórn-
málalifinu. Og ýmsir af þeim,
sem þetta nám stundnuðu sam-
tímis Indriða komust líka síð-
ar til mikils vegs og virðingar
í Danmörku. Meðal þeirra var
prófessor Harald Westergaard,
mesti talfræðingur (Statisli-
ker) Dana, er tók próf um leið
og Indriði, og voru þeir góð-
ii vinir.
Indriði Einarsson tók próf í
liagfræði með 1. einkunn vor-
ið 1877 og gerðist árið eftir
aðstoðarmaður hjá landfógeta,
aðallega við endurskoðun á
reikningum landssjóðs, þvi að
við aðskilnað fjármálanna frá
Danmörku, fluttist endurskoð-
unin heim til fslands frá Kaup-
mannahöfn. Frá ársbyrjun
1880 var Indriði skijiaður end-
urskoðandi á eigin ábyrgð og
var endurskoðunin upp frá þvi
aðalstarf hans i áratugi, enda
varð liann öllum kunnugri í
hverjum krók og kima lands-
reikninganna. Endurskoðunar-
starfinu gegndi hann einn i 20
ár, þvi að það var fyrst um
aldamótin, að honurn var feng-
inn aðstoðarmaður við starfið.
Þegar stjórnarráðið var stofn-
að 1904 varð hann fulltrúi þar
með svipuðum störfum eins og
áður, en 1909 varð hann skrif-
stofustjóri í fjármálaráðuneyt-
inu og gegndi því starfi, uns
hann fékk lausn frá embætti
1918, eftir nálega 40 ára em-
bættisstarf.
Þó að endurskoðun allra
landsreikninganna virtist ærið
starf fyrir einn mann, þá voru
launin samt svo lág, að liann
varð að bæta á sig mikilli
vinnu utan embættis síns við
samningu landsliagsskýrslna.
Bókmentafélagið liafði gefið
út landshagsskýrslur um 20
ára skeið (1855—1875) með
styrk frá stjórninni, en eftir
að íslendingar höfðu fengið
stjórn sérmála sinna, átti
stjórnin liér eða landsliöfð-
ingjadæmið að sjá um áfram-
hald þessa starfs. Úr því varð
þó mjög lítið fyrsta kastið, að-
eins smáskýrslukaflar voru
birtir í B-deild Stjórnartíðind-
anna. En frá 1882 fara lands-
hagsskýrslurnar að koma út
sem sérstakt rit, þó að þær
fyrst franian af teldust deild
af Stjórnartíðindunum. í
landshagsskýrslunum gætir
þegar frá byrjun mikilla til-
þrifa frá Indriða Einarssyni. I
liverjum árgangi er meira og
minna af skýrslum eftir liann.
> Hann hnýtir aftur þráðinn við
landshagsskýrslur Bókmentafé-
lagsins og heldur áfram skýrsl-
um, sem legið höfðu niðri um
stund, eða hann ryður nýjar
brautir og tekur fyrir ný efni
til meðferðar eða tekur eldri
efni nýjum tökum. I verslun-
arskýrslunum tekur hann t. d.
upp þá nýbreytni, að reikna
allan innflutning og útflutning
til verðs, til þess að fá sam-
bærileg heildaryfirlit frá ári
til árs, í stað þess, að áður var
að eins tilgreint vörumagn í
hinum og þessum einingum.
Þessari skýrslugerð starfaði
hann að stöðugt á fjórða ára-
tug, jafnframt sinum eiginlegu
embættisstörfum, endurskoð-
uninni. Þegar þess er gætt, að
frumskýrslurnar, sem unnið
var úr, munu síst hafa verið
betri viðureignar þá heldur en
nú gerisl, og að þá voru ekki
til neinar talninga- og reikn-
ingsvélar, sem nú létta svo
mjög undir við slíka vinnu, þá
er það hin mesta furða, live
miklu verlci Indriði Einarsson
hefir afkastað á þessu sviði.
En þótt Indriði yrði daglega
að glíma við óteljandi smá-
muni og skekkjur í reikning-
um og skýrslum, þá lét hann
það ekki glepja sér heildar-
sýnina. Kom það oftast ljós-
lega fram í lesmálinu, sem
hann skrifaði með skýrslunum.
Hugkvæmnin leyndi sér ekki í
því, sem hann skrifaði,
jafnvel þótt það væru að
eins skýi-sluinngangar, enda
voru þeir oft mjög skemti-
legir aflestrar, kryddaðir með
tilvitnunum liingað og þang-
að að, og lífgaðir upp með
hinum og þessum hugleiðing-
um. Honum lét það, að líta á
höfuðatriðin og lengja línurn-
ar út í framtíðina. Hann var
ekki hræddur við stórar tölur,
því að liann var stórhuga og
bjartsýnn á framtiðina. Hann
varð víst líka fyrstur manna
til þess að tala um miljónir í
sambandi við þetta land, þeg-
ar enginn hugsaði sér meira
en lmndruð þúsunda. Hann
vildi hleypa fjármagni inn í
landið, til þess að hleypa nýj •
lífi í atvinnuvegina. Hann var
því hvatamaður að stofnun
banka hér á landi, og síðar
lilutabanka með erlendu fjár-
magni. í fleiri landsmálum let
liann til sin taka, og notfærði
sér þá þekkingu á landshög-
um, sem hann liafði aflað sér
við embættisstörf sín og
skýrslugerð. Sem hagfræðing-
ur hefir Indriði Einarsson af-
kastað svo miklu þjóðnýtu
verki, að þessa liluta lífsstarfs
lians mun lengi minst.
Þorsteinn Þorsteinsson.
IV.
Bindindismaðurinn
Þegar litið er yfir langa og
viðburðaríka æfi hæfileika-
manns eins og Indriða Einai-s-
sonar, verður það alveg ósjálf-
rátt, að bera saman í huganum
þau mál og þær hreyfingar, sem
sérstaka þýðingu hafa haft fyr-
ir æfiferil hans, og sérstaklega
tengja nafn hans við söguna, og
spyrja, hvers lengst muni verða
minst, hvers með mestri aðdá-
un og þakklæti af eftirkomend-
unum.
Nú er því þannig varið, að
sennilega er hin mesta þjóð-
félagsleg þýðing hvers manns
fólgin i liinum daglegu störf-
um — störfunum, sem int eru af
hendi frá degi til dags án þess
að nokkur veiti þeim sérstaka
atliygli. Og það er auðvitað af-
armikil ástæða til að minnast
Indriða Einarssonar einmitt í
því sambandi, sem mannsins, er
um langan aldur inti af hönd-
um embættisstörf fyrir þjóðfé-
lagið með dugnaði, trúmensku