Vísir - 28.09.1943, Blaðsíða 2

VISIR
DAGBLAÐ
Útgefandi:
BLAÐAÚTGÁFAN VÍSIR H.F.
Ritstjórar: Kristján Guðlaugsson,
Hersteii.n Pálsson.
Skrifstofa: Félagsprentsmiðjunni
Afgreiðsla Hverfisgöt<i 12
(gengið inn frá Ingólfsstræti).
Símar: 1 660 (2imm línur).
Verð kr. 4,00 á mánuði.
Lausasala 35 aurar.
Félagsprentsmiðjan h.f.
Eignarnám,
gamkvæmt álcvæðum stjórn-
arskrárinnar er eignarrétt-
urinn friðhelgur, og í engu má
skerða liann, nema almennings-
þörf krefji, enda komi fullt verð
fyrir. Þótt dómstólar hafi í einu
og öllu farið að ákvæðum stjórn-
arskrárinnar, má segja að frið-
Jielgi eignarréttarins sé ekld svo
örugg, sem ætlað var við laga-
setningu þessa, og ber þar fyrst
og fremst til að löggjafinn met-
ur livort almenningsheill krefji
að eignarrétturinn sé skertur, t.
d. með eignárnámi, og í fjöl-
mörgum tilfellum er slíkum
málum aldrei skotið til dómstól-
anna ýmsra orsaka vegna. Virð-
ist ýmsum, sem löggjafinn hafi
misnotað eignarnámsheimildina
til að skerða eignarréttinn, með
því að engin almenningsl>örf
kref jist eignarnáms, og vel megi
málum skipa á annan veg en
þann, að hið opinbera, riki, bæj-
ar- eða sveitafélög, ásælist eignir
eða rek'stur einstaklinganna,
enda sé það beinlinis eðlilegra
að þessar stofiranir haldi sér
utan og ofan við slíkan rekstur
eða eignakaup, með því að slíkt
kunni að leiða til óeðlilegs
hrasks og aukinnar áhættu.
Sú hugmynd skaut upp liöfði
í bæjarstjórn Reykjavíkur í
fyrravctur, að bærinn ætti að
taka áð sér rekstur kvikmynda-
liúsa. Öþarfi er að rekja sögu
þess máls, en allt var það með
slikum endemum, að því hæfa
sem fæst. orð, enda fordæminu
væntanlega hrundið með dómi,
sem bæjarstarfræksla kvik-
myndahúsanna var byggð á. En
hvað sem því líður var Iiér auk-
ið öl á könnu formælenda hins
opinberá reksturs, og hafa þeir
í skjóli samþykktar bæjarstjórn-
arinnar borið fram frumvarp á
Alþingi um eignarnám livik-
myndahúsanna hér í bænum. Ó-
liætt er að fullyrða, að slikur
erindisrekstur vegna almanna-
lieillar hér i höfuðstaðnum á
mjög fáa fylgjendur meðal borg-
arann, sem beinlinis munu telja
aranna, sem beinlínis munu
telja að opinber rekstur á kvik-
þær kröfur, sem gem verði til
slíkra fyrirtækja. Mönnum er
það ljóst, að kvikmyndahúsin
eru ekki fyrst og frðmst
skemmtistaðir, þar sem mönn-
um gefst færi á að sóa fé sínu,
heldur miklu frekar menning-
artæki, þar sem menn geía gegn
lágu gjaldi fræðst um ýmsa
hluti, sem þeim kann að reynast
mikils virði, enda eru kvik-
myndasýningar ríkur þáttur i
uppeldi og menningu þjóðar-
innar, en verður þó væntanlega
enn ríkara er tímar líða fram.
Reynsla síðustu ára sannar að
kvikmyndahús þau, sem nú eru
hér starfandi, fullnægja á engan
hátt þörfum bæjarbúa, og það
enda þótt eitt nýtt kvikmynda-
hús liafi bætzt við. Reynslan hef-
ir ennfremur sannað, að svo
fjarri fer því að lakari myndir
hafi verið sýndar i k'vikmynda-
húsunum, vegna f jölgunarinnar,
eins og ýmsir höfðu spáð, að
samkepnnin hefir leitt til þess,
að belri og fullkomnari mynd-
ir hafa verið sýndar. Nú er gert
ráð fyrir að Þjóðleikhúsið verði
,Samkvæmt áætlun‘
Hafa Rússar og Þjódvepjap þegap samid?
F yrir nokkurum dögum var í norska útvarpinu frá London
sagt frá ritstjórnargrein er birzt hafði í aðalblaði falangista á
Spáni. Var í grein þessari komizt svo að orði, „að engum þyrfti
að koma það á óvart þó Hitler hætti við Rússlandsherferð sína
og hyrfi með allan her sinn frá Rússlandi“. Þótti hinum norsku
fréttamönnum þetta að vonum merkileg frétt, ekki sízt þar sem
hún kom frá bræðraflokki nazista — falangistum á Spáni —
sem ætla má að fylgist all-vel með fyrirætlunum Hitlers.
Atburðir þeir, sem siðan liafa
gerzt, hafa allir staðfest að þessi
tilgáta hins spænska blaðs sé
ekki markleysa ein. Undanhald
Þjóðverja í Rússlandi síðustu
dagana Iiefir verið svo hratt að
hreinni furðu sætir. Þýðingar-
mestu stöðvar sínar gefa þeir
upp hverja af annari svo að
kalla orustulaust, s. s. Smo-
lensk, sem þeir liöfðu víggirt
allra borga bezt i Rússlandi óg
haldið frá því í byrjun ófriðar-
ins við Rússa. Þjóðverjar segja
sjálfir, að þeir liörfi í Rúss-
landi „samkvæmt áætlun“ og
það sýnist vera rétt því mann-
tjón þeirra og hergagna er mjög
lítið og fangataka engin og svo
virðist, sem allar lilkynningar
um stórorustur í Rússlaridi séu
a. m. k. stórýktar, ef þær eru þá
ekki að mestu leýti uppspuni.
Það getur því ekki hjá því
farið, að menn undrist hina
skjótu breytingu sem orðið hef-
ir nú á rúmum mánuði. Er
næsta athyglisvert að líta yfir
gang styrjaldarinnár síðustu
tvo mánuðina og sýnist nú
margt vera að verða ljósara, sem
áður var ekki unnt að gera sér
glögga grein fyrir.
Munu hér í stórum dráttum
athugaðir helztu athurðir síð-
ustu tveggja mánaða.
Ryelgorod. í þeirri orustu er
það, sem síðast er tilkynnt um
manntjón og fangatöku svo
nokkuru nemi. RYissar telja þá
að Þjóðverjar hafi misst 110
þús. fallna og 12 þús. tekna til
fanga, en Þjóðverjar segjast
Iiafa tekið 60 þús. Rússa til
fanga og fjöldi hafi fallið og
særzt.
Þegar eftir fund Hitlers með
foringjum sínum liefst undan-
hald Þjóðverja í Rússlandi
„samkvæmt áætlun“. t»ví er lýst
yfir að Þjóðverjar ætli „að
stytta viglínuna“. Það er strax
10. ágúst, sem undanhald Þjóð-
verja hefst og hin liraða sókn
Rússa byrjar. 24. ágúst tilkynna
Þjóðverjar að þeir hafi „liörfað
frá Iíharkov samkvæmt fyrir-
framgerðri áætlun.“
Menn furðuðu sig litið á
þessu í fyrstu, því augljóst var
að bandamenn mundu fá Þjóð-
verjum ærin viðfangsefni á
næstunni.En eftir þvísem lengra
lcið kom æ betur í ljós, að hér
var ekki um „styttingu víglín-
unnar“ að ræða heldur beint
undanhald án þess að hörfað
væri til fyrirfram ákveðinna
vígstöðva. Víglínan i Rússlandi
er nú í dag mun lengri en hún
var í ágúst þegar „stytting víg-
línunnar“ hófst.
„Stytting víglínunnar.“
1 júlímánuði s. 1. hafði Hitler
átt tal við alla „kvislinga“ sína,
allt frá Mussolini til Kvislings.
Þá höfðu bandamenn náð
fótfestu á Sikiley og innrás
á ítaliu var fyrir dyrum. —
25. júlí var Mussolini steypt af
stóli á Ítalíu og enn veit enginn
hin raunverulegu tildrög til
þess. Hvað hafði Hitler rætt við
„kvislinga“ sína? Eftir þessar
viðræður og nokkuru eftir fall
Mussolinis kallaði Hitler á fund
sinn alla aðalleiðtoga nasista og
lierforingja sína og var sá fund-
ur haldinn 7.—9. ágúst. Þar
mættu auk Ilitlers m. a. Göring,
Göbbels, Himmler, Ribbentrop,
Keitel, Dönitz o. fl. Fundur
þessi var samkvæmt þýzkum
fregnum haldinn til þess að
ræða „þýðingarmikil vandamál
stjórnmálalegs og hernaðarlegs
eðlis.“ Síðasta stórorustan, sem
staðið hefir í Rússlandi, stóð yfir
dagana frá 29. júli til 6. ágúst
— það var orustan um Orel og
rýmt, og því lokið, þannig að
taka megi það til afnota fyrir
leiklistina og jafnframt til kvik-
myndasýninga. Þetta telja menn
eðlilega þróun. Kvikinyndahús-
unum á að fjölga með fjölgandi
íbúum höfuðstaðarins, en ekk-
ert réttlætir að opinber rekstur
skapi hér algera kyrrstöðu í
þessari þróun, en það verður ó-
lijákvæmilega, ef Reykjavik'ur-
bær tæki reksturinn að sér, enda
mun það með öllu óþeklct fyrir-
brigði, að bæjarfélögin starf-
ræki k'vikmyndahúsin, nema í
smákauptúnum hér á landi, en
þar er reksturinn á engan hátt
til fyrirmyndar, nema síður sé.
Yfirleitt ætti Alþingi að forðast
að veita víðtækar eignarnáms-
beimildir, nema þar sem engin
tvímæli eru á að almenningsheill
krefjist, en um slíkt er oft ekki
að ræða, er fram á eignarnáms-
heimild er farið.
Það var undanhald úr ákveðn-
um liéruðum sem átti sér stað
en alls engin „stytting víglin-
unnar“. Hitt ;var augljóst að
undanhaldið fór fram „sam-
kvæmt áætlun“, því mannfall
varð lítið, enda orustur litlar,
og fangataka engin á hvoruga
lilið.
I
Hvað vissi
Badoglio?
Um það bil sem Hitler lauk
viðræðunum við „kvislinga“
sina skeðu þari tiðindi að Rússar
kvöddu heim sendiherra sína
frá London og Wasliington, þá
Maiski og Litvinof og er nú vit-
að að livorugur fer aftur til
þeirra staða. Minnir þetta menn
óþægilega á er Litvinof var
sviptur utanríkisráðherraem-
bætti þegar samningurinn var
gerður við Hitler 1939. —
Eins og fyrr segir var Musso-
Iini steypt 25. júlí, að nýloknum
fundi í stórráði fasista. Hvað
Mussolini upplýsti þar eftir við-
ræður sínar við Hitler veit eng-
inn, en sá fundur hefir verið tal-
inn tilefnið til falls Mussolinis.
Nú er það vitað, að Badoglio
liafði ekki fyrr tekið við völd-
um, en liann bauð bandamönn-
um að ganga í lið með þeim
gegn Þjóðverjum. Hversvegna
bað hann ekki aðeins um frið,
eða gafst upp skilyrðislaust?
Vissi hann kannske að Hitler
hefði þegar gerl einhverja samn-
inga, sem gátu orðið örlagarik-
ir fyrir Ítalíu í framtíðinni?
Samningaumleitanir Badoglio
og bandamanna stóðu yfir frá
26. júli til 3. september. Allan
þann tíma héldu Þjóðverjar
undan i Rússlandi og lögðu
aldrei til neinnar stórorustu við
Rússa. Og þegar dagana eftir
fall Mussolinis taka Þjóðverjar
að dreifa út lausafregnum um
að svo geti farið, að þeir semji
við Rússa. Siðar mótmæltu þeir
að vísu þeim fregnum, en þeg-
ar þess er gætt, að frá Þýzka-
landi berast engar aðrar fréttir
en þær, sem stjórnin leyfir, er
þetta næsta alhyglisvert. Enn-
þá hefir Badoglio ekki skýrt op-
inberlega frá því, livað Musso-
lini upplýsti á fundi „stórráðs-
ins“ daginn áður en hann fór
frá völdum. Það kann að vera
að það þyki ekki enn kominn
tími til þess.
i
Quebec-
ráðstefnan.
Hinn 10. ágúst — strax eftir
fund Hitlers — flaug Churchill
til Ameríku og Quebec-ráðstefn-
an var þá ákveðin. Þessi ráð-
stefna kom öllum á óvart og
það, sem mönnum kom þó alveg
sérstaklega á óvart var það, að
Rússum var ekki boðin þátt-
taka. Það var meira að segja
yfirlýst, að þar yrðu rædd við-
kvæm riiál, er snertu afstöu
Rússa til styrjaldarinnar. Rúss-
um hafði áður verið boðið á
ráðstefnur þeirra Roosevells og
Churchills. Á tveggja ára af-
mæli Atlantsliafssáttmálans 17.
ág. hélt Roosevelt ræðu og sagði
þá þessi eftirtelctarverðu orð:
„í dag erum við staddir á ein-
um stærstu tímamótum í þessu
stríði. Við erum ákveðnir í því
að vinna algeran sigur á óvin-
um okkar, og við viðurkennum
þá sfaðreynd að óvinur okkar
er ekki aðeins Þýzkaland, Ítalía
og Japan heldur hverskonar
kúgun, umburarleysi og órétt-
læti, sem hefir verið menning-
unni fjötur um fót.“ Manni
verður á að spyrja: Væri ekki
íétt að ráða niðurlögum þess ó-
vinar þegar Þýzkaland, Ítalía
og Japan væri sigruð — ef sam-
hugur allra sem nú berjast
gegn þeim er svo mikill sem
af er látið ? Eða á forseti Banda-
ríkjanna hér við eitthvað sér-
stakt, sem ekki má nefna nema
undir rós?
Quebec-ráðstefnunni, sem
fjallaði um „víðtæk málefni
fyrir utan hernaðarmálefni“
lauk 25. ágúst og þá lét upp-
lýsingamálaráðherra Breta,
Brendan Bracken, svo um mælt
við blaðamenn, að á ráðstefn-
unni hefðu verið rædd „við-
kvæm pólitísk vandamál þ. á
m. afstaða Rússa.“
Allir vissu áður að afstaða
Rússa.til Japana var „viðkvæmt
vandamál“ fyrir bandamenn.
En var það nokkuð viðkvæm-
ara á Quebec-ráðstefnunni en
t. d. Casablancaráðstefnunni
sem Rússum var boðið til? Var
• kannske eitthvert annað „við-
kvæmt vandamál“ komið til
sögunnar sem fáir vita um enn
í dag? —• Það er enn óupplýst.
Síðasta dag Quebec ráðstefn-
unnar — 25. ág. — hófst fyrir
alvöru hin hraða sókn Rússa
til Stalino og Taganrog — og
Þjóðverjar hörfuðu —- „sam-
kvæmt áætlun“.
Innrásin
á Italíu.
Það var 8. september, sem
5. herinn gekk á land hjá Sal-
erno. Sama dag „tóku“ Rússar
Stalino og urðu Þjóðverjar fyrri
til að tilkynna töku Rússa á
þeirri borg eins og ýmsum öðr-
um. Og ef menn athuga frétt-
irnar og landabréfið, sézt, að
eftir það kemur fyrir alvöru
hraðinn i „sókn“ Rússa. Hinn
rnikli her þeirra hefir síðan
vaðið yfir stærra landsvæði á
styttri tíma en nokkur dæmi eru
til í nokkurum hernaði áður.
Sýnir það, að liann hefir mjög
lítilli mótspjTnu mætt. Bardag-
arnir, sem svo mjög er sagt frá,
virðast mest vera málamynda-
bardagar, enda er nú sjaldan
getið um mannfall og hergagna-
tjón og aldrei um fangatöku.
Borgirnar, sem Þjóðverjar yfir-
gefa, eru sagðar eyðilagðar og
jafn lygilegum fregnum er
dreift út sem þeim, að í einni
stórborg hafi Rússar aðeins
fundið einn mann er þeir komu
þangað. Allt bendir til þess, að
Hitler sé nú ekki lengur jafn
hræddur við „bolsevikahætt-
una“ og áður var. Hann virðist
til muna meira hræddur við
„engilsaxnesku liættuna", þvi að
hann flýr nú sem fætur toga frá
Rússlandi til þess að mætaþeirri
liættu. Tveim dögum eftir inn-
rásina á Ítalíu hélt Hitler ræðu
og var henni útvarpað. Það
merkilegasta við þá ræðu var
það, að hann minntist ekki á
Rússa frekar en þeir væru ekki
til, en skammaði Badoglio og
Italíukonung því meira. Eftir-
tektarverðust voru þó þessi orð
í ræðu hans: „Ef til vill neyð-
umst við til að láta af hendi eitt-
livað, sem unnizt hefir.“
Hitler hefir nú jiegar — 15
dögum eftir að hann mælti
þessi orð -— „látið af hendi“ svo
að kalla allt sem hann liafði
unnið í tveggja ára ófriði við
Rússa. — Nú siðast Smolenslc
— sem Þjóðverjar urðu á undan
Rússum að tilkynna að hefði
verið yfirgefin „samkvæmt á-
ætlun og orustulaust“, eins og
Þjóðverjar orðuðu það.
I
Önnur teikn.
Tveim dögum eftir innrásjna
á ítalíu — 5. sept. — var það
opinberlega tilkynnt að náðst
liefði samkomulag um að utan-
ríkisráðherrar Rússa, Breta og
Bandaríkjamanna kæmu saman
á fund. — Enn liefir sá fundur
ekki verið haldinn. Nú eru þó
meira en þrjár vikur siðan. Það
liggur kannske ekkert á, eða er
eitthvað til fyrirstöðu? Hinn 8.
september tilkynnti Roosevelt
að „líkurnar fyrir þvi að hann,
Churchill og Stalin geti hitzt
bráðlega hefðu aukizt mjög
mikið síðustu dagana“. Enn er
þó allt á liuldu um það, því
Churchill sagði í ræðu sinni í
s. 1. viku að vonandi gæti þessi
fundur orðið „einhverntíma
fyrir áramót“. Hefir eitthvað
breytzt síðan 8. september i
þessu efni?
Það er áberandi hve brezka
kirkjan hefir gert sér títt um
Rússa allt síðast liðið ár en þó
alveg sérstaklega síðustu mán-
uðina. Nú fyrir slcemmstu var
sjálfur biskupinn af York —
næst æðsti rriaður brezku kirkj-
unnar — sendur til Moskva og
Stalin gerði þá það óvináttu-
bragð að endurreisa „hið helga
ráð“ grisk-kaþólsku kirkjunnar,
líklega í þakklætis og viður-
kenningarskyni, en það hefir
verið bannað sipan 1917. Þá
hefir það líka vakið athygli, að
Eden, utanríkisráðherra Breta,
lók sig til liér á dögunum og
skýrði nú í fyrsta sinn opinber-
lega frá sendiför Rudolfs Hess
til Englands vorið 1941, og að
hann hefði haft þau boð að
flytja m. a. að ef Englendingar
vildu reka Churchill frá og gefa
Þjóðverjum frjálst, hvernig þeir
færu með Rússa, skyldu Bretar
fá sæmilega friðark'osti. Hann
sagði ennfremur, að Bretar
hefði áreiðanlega gengið sinn
hluta vegarins til að koma á sem
beztri samvinnu við Rússa. Sami
ráðherra lauk síðustu ræðu
sinni í neðri deild brezka þings-
ins, í umræðunum um ófriðar-
horfurnar, með þeim ummæl-
um að mjög nauðsynlcgt væri
að Bretar, Bandaríkjamenn og
Rússar héldu vel saman til þess
bæði að vinna stríðið og tryggja
friðinn og „ef um ágreining
vei’ður að ræða hljóta báðir að-
ilar að slaka á kröfunum svo
auðið verði að ná samkomu-
lagi“, sagði sami ráðherra. Nú
mun ákveðið að hann fax’i sjáJf-
ur til Moskva. En — í hvaða,
erindum ?
Hvar eru vígstöðvar
númer tvö?
Churchill er nýkominn heim
úr för sinni til Ameriku. Hann
hélt nýlega i-æðu og komst þá
svo einkennilega að orði um
hernaðaraðgerðirnar á ítaliu að
þar væru komnar upp „þriðju
vígstöðvarnar".
Hvar „aðrar vígstöðvarnar“
væru nefndi hann elcki. Flestir
íriunu hafa skilið jxetta svo, að
vigstöðvar nr. tvö yrðu þær sem
mynduðust með innrás í Frakk-
land.
En ekki sagði Cliurchill það
og ekki er það honum líkt, að
vera svo moðhausslegur í hugs-
unarhætti, að Iiann færi % að
nefna aði’ar vígstöðvarnar sem
mynduðust „þriðju vígstöðv-
arnar“.
IJitt mundi honum likara að
vilja með þessu gefa í skyn, að
nú þegar væri „bai’izt‘‘ á tvenn-
um vígstöðvum öðrum. Víg-
stöðvunum í Rússlandi — aust-
urvigstöðvunum — og á lxinum
pólitísku vígstöðvum — um af-
stöðu Rússa. Vígstöðvar nr. tvö
eru þar sem baráttan er háð
milli Þjóðvei’ja og Bandamanna
um fylgi Rússa eða á livern liátt
þeir snúast við fi’amlxaldi stríðs-
ins.
Þjóðverjar ætla að yfirgefa
rússneskt land. Þeir hraða sér
jxaðan sem mest þeir mega,
spara lið og liergögn og munu,
þegar þeir eru kornnir út úr
Rússlandi, bjóða Rússum frið.
Um það hvort Rússar skuli
þiggja þau friðarboð eða ekki
stendur baráttan á „öðrum víg-
stöðvunum“.
Allt bendir til þess, að banda-
menn bíði ósigur á þessum víg-
stöðvum númer tvö, — af því
að Rússar og Þjóðvei’jar lxafa að
lílcindum þegar gert með sér
samkomulag og Þjóðverjar eru
nú að flýta sér að uppfylla sinn
þátt samkomulagsins — að
hörfa úr Rússlandi. Það mætti
nokkuð marka þetta enn af or-
ustunni um Kiev. Verði hún
gefin upp líkt og Smolensk, er
nokkuð greinilegt að uin sam-
Prjónavél,
nr. 5, 100 nála, óskast. —
Skipti á nýri’i vél nr. 6, 120
nála, gæti korni til greina.
Piltur
til sendifei’ða og lijálpar við
afgreiðslustörf, óslcast nú
þegar.
VERZLUN G. ZOEGA.
Skola
fólk
Skólabækur í afar fjöl-
breyttu og ódýru úrvali.
BÓKABÚÐIN.
Fi-akkastig 16.
Saumaskapur —
Herbergi
Stúlka, vön jakkasaumi,
óskast strax. Hei’bergi kem-
ur til greina gegn því að líta
eftir krakka 2 kvöld í viku.
Uppl. á Mímisvegi 2 A.