Vísir - 07.01.1944, Blaðsíða 2

VÍSIR
VÍSIR
DAGBLAÐ
Útgefandi:
BLAÐAÚTGÁFAN VÍSIR H.F.
Ritstjórar: Kristján Guðlaugsson,
Hersteinn Pálsson.
Skrifstofa: Félagsprentsmiðjunni
Afgreiðsla Hverfisgötu 12
(gengið inn frá Ingólfsstræti).
Símar: 1 600 (fimm línur).
Verð kr. 4,00 á mánuði.
Lausasala 35 aurar.
Félagsprentsmiðjan h.f.
Vargöld — vígöld,
JJanmörk er fagurt land og
gott. Þar býr einhver mesta
menningarþjóð Norðurálfu og
jafnframt sú friðsamasta. Er
Þjóðverjar hernámu ( landið
hugðust þeir að hafa hernámið
sem einskonar auglýsingu um
mildi sína og mannúð. Á-
rekstralitið var í fyrstu. Danir
sýndu innrásarhernum þögula
andúð, en að því dró, að upp
úr sauð. Þjóðverjar hertu tökin
á þjóðinni, uku afskipti sín af
stjórn landsins, en Danir stóðu
fastir fyrir og livikuðu hvergi.
Stjórnin sagði af sér og konung-
ur þjóðarinnar dvelur nú í höll
sinni, sem einskonar fangi. Upp
úr þessu hófst sannkölluð ógn-
aröld í landinu. Skemmdarverk
ágerðust, en var svarað með
fangel8unum, dauðadómum og
allskyns hryðjuverkum, og er nú
í rauninni háð styrjöld í landinu,
þótt aðstaðan sé ólík. Danir berj-
ast með hugprýði og fórnfýsi.
Þjóðarsálin er vel vakandi, og
slíka sál, þar sem allir eru eitt,
getur enginn kúgað né brotið
til hlýðni.
í baráttu dönsku þjóðarinnar
hafa verið unnin einstök afrelc
af öllum fjöldanum, og enn
meiri af einstaklingum, sem
gnæfa yfir allt meðallag. Meðal
þeirra manna, sem fagurt for-
dæmi hafa gefið og liæst luifa
gnæft, er danski presturinn og
skáldið Kaj Munk. Hann tók
í upphafi listina í þágu áróðurs-
ins, og hafði raunar alllöngu
fyrir hernámið sýnt, hvert álit
liann hafði á kúgun og liarð-
stjórn. Leikritið Niels Ebbesen
gerir grein fyrir þessum skoð-
unum hans, en boðar jafnframt
á hvern hátt barátta dönsku
þjóðarinnar skuli háð. Engin
fóm er of stór fyrir danskt þjóð-
erni, — engin barátta of hörð
fyrir andlegum verðmætum.
Leilcrit þetta var bannað í Dan-
mörku og raunar einnig í Sví-
þjóð, en einmitt af því að bann
var við því lagt, kann það og
önnur verk skáldsins að hafa
liaft enn meiri þýðingu fyrir
dönsku þjóðina. Kaj Munk hvik-
aði aldrei frá sannfæringu sinni,
og gerði það eitt, er hann vissi
sannast og réttast í baráttunni
fyrir fullu sjálfstæði ogsjálfsfor-
ræði hinnar dönsku þjóðar. Nú
hefir þessi orðsins hetja fengið
launin, sennilega frá verndurun-
um, sem hugðust að hafa her-
nám landsins til fyrirmyndar.
Hann féll í baráttunni miðri, í
styrjöld andans gegn ofbeldinu.
Hann átti þess engan kost að
falla með vopn í hönd, en að
honum var læðzt og hann myrt-
ur í grennd við heimili sitt.
lÓhug hefir slegið á flesta, er
fregn þessa hafa heyrt, og mönn-
um hefir blöskrað að slik
hryðjuverk skuli geta átt sér
stað, jafnvel á ófriðartímum í
hernumdu landi. En danska
þjóðin liefir auðgazt stórlega.
Hún hefir eignazt enn eina þjóð-
hetju og píslarvott, sem með for-
dæminu hvetur til baráttu og
fórnar. Hver getur fórnað meiru
en lifinu í baráttunni fyrir föð-
urlandið, og hver getur verið
slaðfastari og öruggari í þeirri
baráttu en danski presturinn og
rithöfundurinn Kaj Munk?

STJÚRNLÁGAÞING
I.
Þau tíðindi gerðust 1. des. s.
1. að þrir þingflokkanna á Al-
þingi — Framsókn, Sjálfstæðis-
menn og Kommúnistar —- birtu
hátíðlega yfirlýsingu um það,
að þeir væru sammála um „að
stofna lýðveldi á íslandi eigi
síðar en 17. júní 1944“, og að
þeir hefðu „ákveðið að bera
fram á Alþingi stjórnarskrár-
frumvarp milliþinganefndar-
iirnar i byrjun næsta þings“, og
ennfremur að það þing skuli
koma saman „eigi síðar en 10.
janúar 1944 til þess að afgreiða
málið“.
Sjálfsagt hefir verið til þess
ætlazt að yfirlýsing þessi vekti
nokkra hrifningu með þjóð-
inni. En ekki varð þess vart.
Það er áreiðanlega ekki of-
mælt þó sagt sé, að í landinu er
engin hrifning, a. m. k*enn sem
koniið er, yfir stofnun hins
væntanlega lýðveldis. Ástæðan
er þó óreiðanlega ekki sú, að
íslendingar séu nokkuð hikandi
í því að stíga þetta spor, sem
þeir nú i 25 ár liafa vitað að
þeir mundu stíga einmitt á ár-
inu 1944. Hitt er það, sem vehl-
ur, að þjóðin finnur, að við höf-
um þegar skilið að fullu og öllu
við Dani og að sá síðasti þáttur
sem formlega er eftir, er lítið
annað en nauðsynlegur sjón-
leikur sem fram þarf að fara.
Við höfum nú þegar tekið kon-
ungsvaldið og öll okkar utan-
ríkismál í eigin liendur. Við
höfum nú þegar kosið forseta
„lýðveldisins", þó liann kallist
ríkisstjóri ennþá, og við höfum
nú þegar liafið þátttöku í al-
þjóðasamstarfi sem fullgildur
aðili. Öll þjóðin veit það, að hér
verður aldrei danskur konung-
Hann verður í minningunni einn
af liinum ódauðlegu, og það
verða fleiri en Danir einir, sem
heiðra og blessa minningu hans.
Dauði lians var samboðinn hug-
sjónamanni, sem ann svo frelsi
og mannréttindum, að hann
fórnar því öllu.
Lausnin fundin.
M orgunblaðið lelur í gær rik-
isstjórnina aukapersónu í
baráttunni gegn dýrtíðinni, sem
liverfa megi af sviðinu, þannig
að aðalpersónurnar í leiknum
geti tekið við. I ritstjórnargrein
birtir blaðið boðskap aðalper-
sónanna í þessari baráttu, og
kemst að þeirri niðurstöðu, sem
hér greinir orðrétt og stafrétt:
„Sennilega fer svo, að engar
varanlegar aðgerðir fást fram-
kvæmdar í dýrtíðarmálunum
fyrr en blákaldur veruleikinn
kemur til sögunnar. En þegar
verðhrunið er skollið yfir, munu
menn komast að raun um, að
lítið gagn er 1 háu kaupgjaldi og
háu afurðaverði á innlendum
markaði, ef enga vinnu er að
liafa og enginn getur keypt hina
dýru neyzluvöru.‘‘
Lausnin á dýrtiðinni er
sem sagt hrunið og Vís-
ir viðurkennir fúslega, að
ríkisstjórnin er ekki aðalpersóna
í þeim leik, sem að hruninu mið-
ar, en hefir aftur liaft forystu
á hendi í baráttunni gegn hrun-
inu. Þannig geta aðalpersónur
orðið að aukapersónum, — eftir
jví við hvað er miðað. Vísir ósk-
ar Morgunblaðinu til hamingju
með aðalpersónur þess og gleði-
boðskap hrunsins, og það þarf
einstaka hugkvæmni til að finna
slíka lausn allra meina. Þjóðin
stendur vafalaust á öndinni af
aðdáun.
ur framar, ef liin engilsaxnesku
stórveldi sigra. Hún veit að við
förum aldrei aftur að senda
ráðherra okkar til Kaupmanna-
hafnar mcð lögin frá Alþingi til
undirskriftar, né tökum aftur
upp neitt af þvi stjórnarfarslega
sambandi við Danmörku sem
niður féll 1940, er Danmörk var
hernumin.
Sá þáttur lýðveldisstofnunar-
innar, að fella formlega síðustu
leifar þessa gamla samhands úr
gildi, veldur þess vegna aldrei
neinni hrifningu á íslandi, sízt
eins og nú er ástatt með Dön-
um. Það er ekki hægt að búa til
hrifningu hvorki með bumbu-
slætti né áróðri. Hún verður að
koma innanað, úr sál þjóðar-
innar sjálfrar, og sú hrifning
gelur því aðeins lcomið að eitt-
hvað sé til að hrífast af, að þjóð-
in sé sér þess meðvitandi að hún
liafi unnið glæsilegann sigur
eða sé, að leggja út í eitthvað
það, sem hún væntir að verði
sér lil aukins þroska og menn-
ingar. En ekkert slíkt getur
gerst í sambandi við það stjórn-
arskrárfrumvarp, sem hinir
þrír flokkar ætla að ber fram á
Alþingi í byrjun þessa árs. Það
er eitt versta og ófullkomnasta
stjórnarskrárfrumvarp, sem
nokkru sinni hefir sést með
siðaðri þjóð og það er frelsi og
framtíð þjóðarinnar stórliættu-
legt fái það að standa stund-
inni lengur ef samþykkt verður.
öll þau lýðveldi, sem glæpst
hafa til svipaðs stjórnskipulags
og þar er ráðgert, hafa fljótlega
orðið pólitísk spillingarfen og
síðan hrunið til grunna. Það er
þvi engin von til þess að stofn-
un slíks lýðveldis geti orsakað
nokkra lirifningu með þjóðinni.
Hún gerir það heldur ekki.
H-
En úr þessu öllu má þó
bæta ennþá, ef vel og viturlega
er að farið.
Þjóðin finnur mæta vel, að
ástand það, sem nú er i þjóð-
félaginu getur ekki orðið til
frambúðar. Hún finnur, að hin
algjöra óstarfhæfni Alþingis, er
slíkt aðvörunar og hættumerki
á þessari örlagastund, að ekki
tjóar að láta það sem vind um
eyru þjóta. Hreyfing sú, sem
risið hefir gegn hinum svo-
nefnda „hraðskilnaði“ er líka
eitt þessara tákna, þó það birtist
i þessari mynd, og sé túlkað
þannig af heimskum og ill-
gjörnum mönnum, að um sé að
ræða landráðastarfsemi.
Það er að vísu hörmulegt til
þess að vita að ekki skuli hafa
tekist, að skapa einingu um
þann „sjónleik“, í stofnun lýð-
veldisins, hvenær og hvernig
lokaskilnaðurinn við Dani skuli
fara fram. Ástæðurnar fyrir þvi
að það hefir ekki tekist sýnast
aðallega vera tvær. Önnur er sú,
að sumir stjórnmálaflokkanna
hafa reynt að gera þetta við-
kvæma mál að einskonar „sér-
máli“ sínu í því skyni að veiða
á því kjósendur, eða til að reyna
að slá sér upp á þvi. Og er það
fyrirlitlegt athæfi.
Hin ástæðan er sú — og
það er aðalástæðan — að allir
stjórnmálaflokkarnir hafa nú í
meira en þrjú ár gjörsamlega
vanrækt allan undirbúning að
stofnun lýðveldisins. Við viss-
um það strax 1940, að samband
við Dani yrði aldrei aftur Aipp
tekið. Þá átti því að byrja á að
undirbúa lýðveldisstjórnar-
skrá fyrir ísland. Það hefir
verið algjörlega vanrækt —
líklega þó frekar af hugsunar-
leysi þingflokka og miðstjórna,
en að yfirlögðu ráði. Þegar þvi
að kollhríðinni kemur stöndum
við eins og glópar og vitum
elckert hvaða stjórnskipulag
koma skal liér, og þá er rokið
til og samið það dæmalausa
stjórnarskrárfrumvarp, sem nú
á að leggja fyrir Alþingi 1944,
og er þjóðhættulegasta frum-
varp, sem nokkuru sinni hefir
verið lagt fyrir nokkurt þing á
íslandi, af því að með því rænir
Alþingi þjóðina rétti, sem hún
sjálf á að hafa i sínum höndum
og skipa án íhlutunar Alþingis,
og færir úr skorðum það jafn-
vægi, sem til þessa Iiefir verið
í þjóðfélagi voru.
En það tjáir litt að sakast um
orðinn hlut, sizt ef úr er liægt
að bæta eins og hér á sér stað
— ennþá.
Bregði þjóðin nú snöggt við,
getur hún vel náð því marki
enn, að stofna lýðveldi sitt með
miklum sóma, og svo að veki
hrifningu alþjóðar. Og skal nú
víkja að því hvernig bjarga
mætti við málunum.
III.
Það er sjálfsagt að gera ráð
fyrir því, að yfirlýsing hinna
þriggja flokka komi nú til
framkvæmdar þegar i byrjun
þessa árs, og ekki fari eins og
1942, að „æðri máttarvöld“
grípi enn í taumana.
Verður þá að gera þá breyt-
ingu á frumvarpinu starx, að
forseti lýðveldisins verði þjóð-
kjörinn og að kjöri hans verði
skipað á þann hátt að flokks-
áhrifa gæti sem minnst við
kjör hans. Eins verður að nema
þá dæmalausu grein úr stjórn-
arskránni, að Alþingi geti vikið
forseta frá .völduin. Fáist þess-
ar breytingar erum við þó nokk-
uru nær.
Svo breytt yrði stjórnar-
skrárfrumvarpið síðan sam-
þykkt og lagt undir þjóðarat-
kvæði. Að þjóðaratkvæði
gengnu mætti lita svo á, að
„sjónleikurinn" væri búinn ■—
að slitið væri til fulls öllu sam-
bandi við Danmörku — kon-
ungssambandi sem öðru, og
væri þá grundvöllurinn lagður
að stofnun lýðveldisins.
En jafnframt því, sem þing-
ið gerði þetta ætti það að skipa
fjölmenna nefnd manna — ef
ríkisstjórnin væri þá ekki búin
að því áður — til þess að gera
frumvarp að nýrri stjórnarskrá
fyrir hið væntanlega lýðveldi
og frumvarp að lögum um for-
setakjör. Þessi nefnd ætti eklri
að vera skipuð af flokkunum
nema að einhverju leyti. í hana
ætti að velja þá menn, sem
hæfasta mætti telja utan þings
eigi síður en úr þingi. Hún ætti
að hafa lokið störfum fyrir 17.
júní 1944.
En auk þess ætti Alþingi að
setja lög um sérstakt stjórn-
lagaþing, sem kvatt skyldi sam-
an til þess eins að setja liinu
nýja lýðveldi stjórnarskrá og
skipa forstakjöri og mætti það
ekki hafa önnnur verkefni með
höndum.
Þetta þing — stjórnlaga-
þingið — ætti einnig að koma
saman 17. júní 1944 — og þá
mætti formlega lýsa yfir stofn-
un hins íslenzka lýðveldis, ef
það þá þætti henta. Bráða-
birgðaákvæði yrði og að setja
við stjórnarskrána, sem fram-
lengdi valdatímabil núverandi
ríkisstjóra þar til stjórnlaga-
þingið hefði Iokið störfum og
þjóðkjör forseta gæti farið fram
samkvæmt hinum nýju stjórn-
skipunarlögum.
Settist stjórnlagþingið þvi-
næsl á rökstóla og lyki samn-
ingu stjórnarskrár og forseta-
kjörslaga er síðan yrðu lögð
undir þjóðaratkvæði.
Vegna þess að vanrækt hefir
verið að undirbúa málið þessi
þrjú síðustu ár verður ekki
komizt hjá einhverju millibils-
ástandi.
En væri svona að farið mundi
það millibilsástand geta orðið
mjög stutt, sérstaklega ef nefnd
sú, sem slcipuð yrði strax í árs-
byrjun ynni vel og dyggilega.
En nú munu menn segja: Til
þessa er engin heimild i stjórn-
arskránni. Og það er alveg satt.
Stjórnarskráin gerir ekki ráð
fyrir slíku þingi. En hún gerir
yfirleitt ekki ráð fyrir þeirri
breytingu, að ísland hætti að
vera konungsríki og verði lýð-
veldi. Lýðveldi verður ekki
stofnað á íslandi samkvæmt
núgildandi stjórnarskrá. Að-
eins með hreinu broti á henni
verður það gert.
Það stendur hvergi í stjórnar-
skránni hvernig fara skuli að
því að setja konunginn af, og
það er ekki hægt nema með
einskonar byltingu, nema hann
góðfúslega segi af sér. Við ætl-
um því, hvað þetta atriði stjórn-
arskrárinnar snertir, ekki að
fara eftir henni, Því er einnig
yfirlýst að við ætlum heldur
ekki að fara eftir meirihluta-
ákvörðunum við atkvæða-
greiðsluna um niðurfellingu
sambandslaganna. Þvi lýsir
formaður stjórnai’skrárnefnd-
ar, Gísli Sveinsson, yfir í And-
varagrein sinni nú nýlega og
segir um þau lög, að þau „við-
urkennist ekki lengur í gildi og
þarf því eigi eftir þeim að fara
í þessu né öðru.“
Þannig ætlum við okkur
beinlínis að brjóta vísvitandi
bæði þessi ákvæði, og við því er
ekkert að segja, ef það er nauð-
synlegt og þjóðin er einhuga
um það. Sú gerbreyting á stjórn-
skipulagi sem hér er fyrirhug-
uð verður varla gerð á „lög-
legan hátt“, enda held eg
að ekkert ríki hafi nokk-
uru sinni verið „löglega“ stofn-
að. En fyrst þessi tvö megin-
atriði eru sniðgengin eða brotin
er þá nokkkuð meira að þjóðin
taki sér rétt til að skipa á sér-
stakan — og óvenjulegan —
hátt grundvallarlögum lýðveld-
isins yfirleitt? Hún þarf að skipa
því valdi, sem hún ræður yfir,
framkvæmdarvaldinu, dóms-
valdinu og löggjafarvaldinu á-
ný ,og hún ein á að ráða þvi
hvernig það verður gert. Svo
virðist sem sumir telji, að með
þetta allt beri -að biða þangað
til eftir stríð. Einar Olgeirsson
segir í Andvara að gert sé ráð
fyrir frekari breytingum „strax
að styrjöld lokinni“. Hver veit
hvenær styrjöldinni lýkur?
Hún getur staðið í mörg ár enn
og breyzt á margan veg frá því
sem nú er. Ef hún stendur til
1948 eða 1950 eigum við þá að
bíða þangað til? Verði það gert
mun hið íslenzka þjóðfélag
verða orðið algerri upplausn að
bráð og-við þurfum þá sjálfsagt
ekki að hafa fyrir þvi að vera
að bollaleggja um þessi mál.
En hversvegna eigum við að
bíða þangað til „að styrjöld lok-
inni ?“
Hvað vinnum við við þá bið?“
Setjum svo að Þjóðverjar
verði sigraðir 1944, en þá halda
menn hér að „stríðið sé búið“,
sem er þó vitanlega hrein fjar-
stæða. — I fyrsta lagi verður
það „fyrir jól 1944“, segir
Smuts forsætisráðherra Suður-
Afrílcu, en hann er spámannleg-
ast vaxinn af stjórnmálamönn-
um nútímans og hefir stundum
farið nærri um merkilega at-
burði í þessari styrjöld. — Er-
um við þá samt nokkuru nær
í þessu máli?
Vitum við nema þá — ein-
mitt þá — hefjist fyrir alvöru
baráttan innan þjóðfélaganna í
Evrópu um það hverskonar
stjórnskipulag þær skuli taka
upp? Eklcert er líklegra. Og sú
innbyrðis barátta getur staðið
lengi. Eigum við að bíða með
okkar stjórnskipulag þangað
til allir aðrir hafa sld])að sínum
málum svo að við getum apað
eitthvað eftir þeim? Og liverja
ætlum við að taka okkur til fyr-
irmyndar? Norðmenn? Eng-
lendinga? Bússa? Dani? Þjóð-
verja? Frakka? Og til hvers
ætlum við að bíða eftir þessu
öllu eða einliverju af því?
Menn segja: Það koma upp
„nýjar stefnur“ og allskonar
„þjóðasamvinna“. Já. Það er
mjög líklegt, en þær „stefnur"
og sú „þjóðasamvinna“ hefir
bara ekkert með innri slcipu-
lagshætti okkar eða annara neitt
að gera. Því er margsinnis yfir-
lýst, af ríkjum þeim, sem nú
berjast gegn nasismanum, að
einn meginþáttur baráttu þeirra
sé einmitt í því fólginn að
tryggja'að þjóðirnar geti lifað
Við það stjórnskipulag, sem þær
kjósa sér sjálfar. Þær verða
sjálfar að skapa það og skipa
því, án íhlutunar annarra.
Gott dæmi um það er t. d.
deilan nú i Jugoslaviu, sem er
algerlega pólitísks eðlis.
Verði öll ríki skylduð til ein-
hverskonar alþjóðasamvinnu
hefir það ekkert með skipulags-
form liinna einstöku ríkja að
gera. Af þeim verður e. t. v.
krafizt ákveðinna fórna, miðað
við getu þeirra, og þau geta orð-
ið að taka á sig ýmiskonar kvað-
ir, en allt verður það án þess
fyrirskipuð verði breyting
hinna innri skipulagsforma.
1 stuttu máli sagt: Það er
ekkert — ekki nokkur skapaður
hlutur — sem mælir með nokk-
urri bið þar til „að ófriðnum
loknum.“ Þeir, sem vilja bíða
eru mennirnir, sem ætla sér að
sundurgrafa þjóðfélagið enn
meir en orðið er, ætla sér að
koma í veg fyrir að við getum
hafið þá uppbygingarstarfsemi,
sem nauðsynlegt er að hefja nú
þegar, ef ekki á illa að fara.
Mennirnir sem vilja bíða þar
til „að ófriðnum loknum“ með
það að setja liinu íslenzka lýð-
veldi nýja stjórnarskrá á heil-
brigðum grundvelli eru þeir,
sem íslandi stafar mest hætta
af. Einar Olgeirsson hefir lýst
því yfir fyrir liönd kommún-
ista, að það sé þeirra vilji. Það
verður gaman að sjá hvort
fleiri verða sama sinnis.
Við biðina vinnst ekkert, en
við hana getur margt tapazt,
sem e. t. v. verður aldrei hægt
að vinna upp aftur.
Manni hlýtur að detta í hug,
hvort það sé ekki af ráðnum
hug gert af þeim þingflokkum,
er svo mikla áherzlu leggja á,
að engu sé nú breytt í stjórn-
skipunarlögum. Hvort þeir ætli
sér ekki að svíkjast aftan að
þjóðinni. Ilvort þeir ætla sér
ekki að stinga lienni svefnþorn
með því að lofa „að athuga mál-
ið“ síðar — eftir stríð eða ein-
hverntíma í framtíðinni, en
svíkja það svo eins og allt ann-
að sem þeir liafa lofað og svik-
ið. Eru þeir vísvitandi að herða
hengingarólina að liálsi lands-
manna? Fyrir biðinni eru engin
frambærileg rök. Ekkert nema
óheilindi, hugsunarleysi eða
bein ómennska getur verið á-
stæðan fyrir því, að nú þegar
verði eklci hafizt lianda.
Allt bendir til þess, að það séu
samantekin ráð þingflokkanna
að svíkjast aftan að þjóðinni í
þessu mikilsverðasta máli
hennar. Þeir gera ekkert í mál"
inu í meira en þrjú ár. Þeir
koma á síðustu stundu með
liálfgert leyniskjal, sem á að
kallast frumvarp að nýrri
stjórnarskrá og er þannig sam-
ið að Alþingi — þ. e. flokkun-