Vísir - 08.08.1951, Blaðsíða 5

Miðvikudagiim 8. ágúst 1951
VISIH
•9
Atómvísindin og grundvöll-
ur mannlegrar þekkingar.
tJtdrátfur úr háskólafyrirlestri
prófessors IMiels Bohr.
PRÖF. NIELS BOHR hélt hinn stórfróðlegu fyiirlestur
sinn í hátíðasal Háskóla Islands s.l. föstudagskvöld. Fyrir-
lesturinn var fjölsóttari en nokkur annar fyrirlestur hefir
verið í háskólanum. Prófessorinn nefndi hann „Atómvís-
indin og grundvöllur mannlegrar þekkingar.“ v ...
Próf. Bolir ræddi fyrst um
þróun atómfræðinnar. :—
Hvernig Forngrikkir fyrst
sáu nauðsyn þess, að gera ráð
fyrir tilveru vissra minnstu
efnisagna, atónia, er allt efni
væri byggt úr og hvernig
menn á síðustu öldum töldu
sig illa geta koniizt af án til-
gátunnar um ódeilisagnir til
að skilja hvernig efnasam-
bönd verða til eða breyting-
ar á ástandi efnanna föstu,
fljótandi eða loftkenndu.
En menn grunaði litt í
upphafi 18. aldar, að atómin
sjálf gætu orðið meðfæri
manna, skynfæri vor hlytu
að vera alltof gróf til sliks.
Mikil bylting varð því, er
Rutherford gat sýnt með mæl-
ingum 1911, að svo að segja
allur þungi hvers atóms er
fólginn í kjarna, sem er að-
eins örsmár hluti af öllu
atóminu. Iiitt væri autt rúm
og efnislitlar rafeindir. Nú
blasti við sá möguleiki, að
Á blómaskeiði hinnar „sí-
gildu“ aflfræði freistuðust
menn til að halda, að heim-
urinn starfaði algerlega eftir
lögmálum hennar, þannig, að
mögulegt ætti að vera að
skýra alla hluti á þeim grund-
velli, er tímar liðii fram og
Jjelikingin ykist. En reynslan
af frumeindafræðinni hefir,
eins og áður segir fært okk-
ur heim sannin um, að þessu
er ekki þann veg farið.
Nú mætti ætla, að fyrst
orsakasambandið er rofið
innan atómanna, hljöti atóm-
fræðin að lenda í fullkomnu
öngþveiti, hugmyndir henn-
ar hljóti að vera samhengis-
lausar á'gizkánir.
í atómfræðum sé hægt að
skilgreina einnig þessa hluti
nákvæmar en áður, og mætti
það vel verði til að auka
skilning þjóða í milli. Hugs-
anagangur atómvísindanna
er svo grundvallandi og gcl-
ur gripið svo víða inn, að
hann á erindi til allra og það
á jafnvel að koma börnum í
barnaskólum í snertingu við
hann.
Loks á það ekki hvað sízt
hugtakinu réttlæti, né öfugt.
Og það er svo, að þær
la-ingumstæður, sem ráða
þegar við beitum frjálsum
vilja, eru ósamrýmanlegar
þeim sálfænu aðstæðum, þeg-
ar við beitum rökrænni
sundurgréiningu. Eg hugsa
um að gera eitthvað. Þessari
umhugsun getur haldið á-
fram þrotlaust, en eg get
einnig gert það, sem eg var
að hugsa rnn að gera. En um
leið er eg liættur að lnrgsa um
að gera hlulinn, nú er uin orð-
inn hlut að ræða, nýtt viðhorf
hefir skapazt. I stuttu máli
má segja: þegar við segjum:
„eg vil“, þá vísum við um
við um sálvísindin, að sam-; leið frá okkur skýrandi rök-
líkingu má finna við eðlis- semdafærslu og tökiun stökk
fræðina. Orðin hugsun og til- inn i nýjan hugsanagang. Hér
finning, sem bæði eru óhjá-
kvæmileg, ef lýsa á fjöl-
breytni sálrænnar reynslu,
svara til tvennskonar kring-
umstæðna, er útiloka hverjar
aðrar gagnkvæmt. Þvi sem
j felst í orðinu kærleikur verð-
ur með engu móti lýst með
En það er staðreynd, að
Jnátt fyrir afneitun öruggs
orsakasambands hefir tekizt
að koma lögum yfir verkun
atómánna og fá fullan skiln-
ing á mælanlegiun áhrifum
þeirra á umhverfið.
Það cr Jietta sém er kjarni
kanna nánar byggingu at-/málsins og einmitt Jiað, sem
ómsins með mælingum og j virðist gefa bendingar um,
reikningi. Þá lá beint við, að j1Vaða leiðir sé hægt að fara
beita lögmálum aflfræðinn-
ar, þeim lögmálum sem eðlis-
fræðin hvíldi á að mestu leyti
og sem reynzt höfðu svo ó-
brigðul t.d. til skýringar á
hreyfingum reikistjarnanna.
á öðrum sviðum þekkingar-
innar, þar sem viðíangsefnin
eru jafnvel enn óaðgengilegri
en i atómfræðum, livernig
muni hægt að fara tilsvarandi
leiðir til að koma hugmynd-
Gwðntundur MÞuntelsson :
Tvær Ijóðabækur.
Rragii Sigurjónsson: brotnar, en þær tærar og
Hraunkvíslar. Bókaút- niður Jæirra þægilegur. Meg-
gáfan Norðri. Akureyri intónn bókarinnar i beild er
1951. samúð með olbogabörnum
En sú tilraun mistókst al-
gerlega, hin „sígildu“ lögmál'völl, þrátt fyrir þá óvissu,
um vorum á fastan grund-
aflfræðinnar reyndust ógild
á atómsviðinu. Nýjan grund-
völl varð að leggja fyrir at-
sem i eðli hlutanna er fólgin.
Sem dæmi nefndi fyrirles-
arinn fyrst líffræðina. Þar
ómskýringar, og á honum'niætast tvennskonar sjónar
reis svo, fyrir starf margra j mið, sem eru mjög liliðstæð
afburðamanna, atómfræðin j)Ví sem er í eðlisfræðinni.
kvantaaíliræðin. jAnnarsvegar lítum við á líf-
Þessi gangur málanna þýð- ið, sem vél, er slarl'ar eftir
ir ekki aðeins, að ein skýring- Iögúin eðlis- og efnafræöi. —-
artilraun hafi mistekizt og T.d. er straumur blóðs um
önnur fundist í staðinn, eins æðarnar eins og hvert ann-
og gengur og gerist í vísind- að vökvarennsli gegnum yéginn óskiljanlegt, og fclur i
unum, heldur er hér um að pípi'ir. Á hinn bóginn er svo sér fullgildan sannleika.
ræða kollvörpun vissra rót- hin vitaliska eða eiginlegaj Nýja bókin „Hraunkvíslar“
gróinna hugmyndá, senf hver lífslilið, á öllu lifandi og þar sténdiur hinni gömlu mjög
maður háfði vanizt að telja virðist orsakasamhengið jafn lramar að ýmsu leyti,
Fyrsta ljóðabók Braga Sig-
urjónssonar kom út árið 1947
undir nafninu „Hver er kom-
inn úti?“ í bókaflokknum
Nýir pennar.
Eg skrifaði smágrein um
J)á bólc hér i Vísi og nefndi
greinina „Vit og strit.“ Virt-
ist mér svo sem höfundur
neytti sums staðar fremur Jmóbergsklettinn
aflsmunar en leikni i viður-'
eign sinni við ljóðformið, þó)
ingu sína: „Herrann er mitt
skjól“.
f \ I
„Hvemig fékkstu haldið
lijarla
heitu af lifi, trú og vonum,
fyrst að þú ldauzt aldrei
annað
en örbyrgðina í gjöf frá
honum?“
Paradísarmissir, bls. 28.Snot-
urt form, sonnettublær, hug-
rænt að efni. Ályktunaforðin
eru Jiessi:
„Sárkeypt þér reyndist breyt-
ing barns til manns:
blóðdrefjuð koma sporin
undan fæti“.
Ævintýri, bls. 33 (var einn-
ig prentað í fyrri bók höfund-
ar), örstutt, en leikandi létt
stemning, eins og tjald sé
dregið frá sólglitrandi sviði
eitt andartak, og fellt á ný,
og myrkrið dettur á.
Helskór, bls. 70, — þrungið
dauðageig og óhugnaði, býr
yfir nokkru af dulárhrolli
„Hrafnsins“ eftir Poe.
„Hraunlivislar“ eru skreytt-
ar mörgum heilsíðuteikning-
um eftir Garðar Loftsson.
Pappír og allur ytri l'rágang-
ur svo bezt verður ákosið.
Vilhjáímur frá Skáholti:
Voi't daglega brauð. 3. útgáfai
lífsins, ekki sizt gömlu fólki, nukin og myndskreytt. Bóka-
á Jiað enn við, að aðferðir
atómvísindánna virðast opna
nýja möguleika til að líta á
hugsun og tilfinning, rök-
semd og vilja, sem hliðar á
hinu sama og gera heildina
jafnframt aðgengilegri fyrir
rannsókn og skýringu.
umburðarlyndi við galsa æsk-
unnar, hatur á hnefarétti og
stríði.
Beztu kvæðin eru:
Gunnuklettur, bls. 19. Höf-
undurinn undrast guðstrú
förukonunnar, sem örmagn-
verzlun Kr. Kristjánssoriar
Reykjavík 1950.
Listamaðurinn Sigfús Hall-
dórsson hefur myndskreyttl
bóliina.
Mikið hefur verið skrifað
um ljóðabækur Vilhjáhns frá
aðist i óbyggðinni og risti í.SkáhoIti, einkum „Vort dag-
trúarjátn- lega brauð“ — kanski meirai
hvorki skorti yrkisefni tuú
gáfulega hugsun.
Eg hef nú lesið bókina 4
ný og ritdóminn lika, og'
virðist mér eg enn geta stað-
ið við fyrri umsögn mína, —
nema á einum stað, þar sem
cg vitna í kvæðið „Kirkju-
garðurinn rís“ •— upphaf
síðasta erindis — sem dæmi
um óskiljanlega tyrfni. Eg
sé _ nú að það, sem eg skildi
ekki J)á, er að vísu ákaflega
reyrt og skrúfað, en J)ó engan
Þessi mynd er frá Kóreu og sýnir hvar verið er að varpa
niður fallbyssum, vög-num og vistum í fallhlífum, en sú að-
ferð er t.d. mikið notuð þar sem land er erfitt yfirferðai.
sjálfsagðar. Þar er fyrst og1 óvisst og i atómheiminum.
fremst að telja orsakalögmál- j Getum við J)á eigi hér öðl-
ið. Það gildir engan veginn i ast hliðstæðan skilning við
atómunum. I stað vissu um á-
kveðnar afleiðingar af sér-
stökum orsökum, koma hér
ymsu
einkum gætir Jiess, hvað höf-
undur hefur nú náð liprari
tökum á forminu. Stritið cr
líkur fyrir Jiví hvað gerast sjálfstætt hinum tveimur
muni. Á milli eðlisl'ræði j hliðum líl'sins og J)ó fundið
atómánna og hiriria stærri sncrtingu milli þeirra?
þann sem ríkir í atóinfræð-í horfið úr Ijóðagerð hans og
irin'i, með þvi að beita svip- vitið ekki lengur falið innan
aðri rökfærslu og þar, lýst í orðaflækjum og rímþraut-
um; hann er nú orðin miklu
hlutri, þ.e. stórra atómhópa,
er múr. Þetta eru ólíkir
heirnar, hvor með sinum lög-
málum, eii hafa J)ó snertingu
hvor við annan. Þeir eru tvær
í J)jóðfélagsfræðinni virðist
oft mcga líta svo á, að tveir
ólikir og að J)ví er virðist ó-
sldldir hlutir séu í rauninni
aðeins tvær hliðar á - hinu
sjálfstæðar ldiðar á hinum -saina. Það virðist ástæða til
eðlisfíæðilega raunveru- í að gera sér vonir um,- að með
leika.
lyriskari og sækist ekki fram-
ar eftir þessum neglingslegu
kjarnyrðum, sem einkenna
sum kvæðin í „Hver er kom-j
inn úti?“ og verkuðu á migj
eins og vondir sinadrættir,
Jiegar ég var að stauta nrig
fram »úr. Jæim hér um árið.
■ „Hraunkv,íslar“ Braga Sig-
jbeitingu saiiikonar rökvísi og , urjónssonar éru ekki stór-