Vísir - 14.09.1955, Blaðsíða 3

Miðvikudaginn 14. september 1955
vism
Niels Blædel:
Gátan um farfuglana
I*fjs&kur flfjartMfrt&ðinfjMr
heifir rúðið hana.
Á hverju vori tekur Grænlands-
krían sig upp úr löudum hiimar
suðlægu miðnætursólar og legg-
ur aí stað í sitt langa ferðalag
til landa hinnar norðlægu mið-
nætursólar. Og á hverju hausti
flýgur hún aftur þessa lifngu
leið.
])etta er það lengsta ferðalag,
sem nokkur fugl leggur A sig. En
livað fær hún fyrir að fljúga
jressa 17 þús. km. leið tvisvar á
ári? það,að dvelja jafnan á þeim
stöðum, þar sem sólin skín all-
an sólarhringinn. Grænlandskrí-
an er aldrei í náttmyrkri nema
A ferðalögunum. En livernig iná
það vera, að ungar Gramlands-
kríunnar skuli rata aftur alla
þessa leið, frá syðsta iiluta jarð-
arinnar til liins nyrzta, þar sem
þeir skriðu úr egginu árið áður?
Margar tilraunir hafa verið
gerðar til að skýra þessa dular-
fullu gáfu farfugianna, er þcir
rata yfir meginlönd og út.liöf
heint heim á sama skagann, í
sama skóginn, mcira að segja í
sanm hreiðrið, þai' sem þeiir lágu
á eggjum ái'iö áður eða var sjálf-
um ungað út.
Séguláhrif vcrka ekki.
Sumir háfa reynt ' að skýra
þennan ieyndárdóm á þann ein-
falda hátt, að ungarnir læri að
þekkja leiðina mcð því að fyigjá
ejftir eidri fuglunum. F.n iivilík-
an sæg smáatriði ýrði þá ekki
Gnenlandskrían að leggja á
niinnið úr 17 000 km. feí'ðálagi.
Og hvernig kynnast 'fuglarixir
lciðinni, þegar flogið er að nóttu
t.il og myi'krið liylúr uhxhvenið?
Og loks tíðkast það lijá mörgum
fai'fuglategundum, að fullorðnu
fugiamir leggja af stað i ferða-
lagið á undan ungviðinu. Ilvcrn-
ig aítti t. a. m. gauksunginn að
fara að? Hahh þekkir ekki for-
eldri sitt, og hvernig ætti lumn
þá að rata, ef honum værí ekki
i btóð borinn einhver Seí'Stakur
hæfiteiki í þá átt? jiessari ein-
földu kenningu verður sem sagt
að Iial'na. þá lutfa ýmsir tajað
um, a.ð segulmagn jagðarinhar
leiðbeini fuglunum á ferðum
sínum. Hingað til hafa menn þó
ekki uppgöt.vað hjá nokkrum
fugli neitt það líffæri, sem rnerkj
anlega sé í einhverju sambandi
við scgulmagn jarðar. Utbúin
hafa verið á leiðum farfuglanna
sterkt segulmögnuð svið, svo að
þeir yrðú knúðir af leið, jafn-
skjótt og segullinn færi að verka,
ef liann hefði einhver áhrif á þá
á annað borð. En þetta hefur
engin áhrif haft; fuglarnir hafa
óáreittir fylgt sínum gömlu leið-
um.
Tilraunir með spcgla.
Annað svar hlaxit því að vera
við spurningunni. Og svo er það
loks fannst fyrir fáum árum,
kom það mönnum eigi lítið á ó-
vari. Engum hafði jafnvel komið
til hugar, að fuglar ktkaðir inni
í húrum kynnu að geta hjálpað
til að ráða fram úr þessu vanda-
máli. ])ó átti þýzki dýraíræðing-
urinn, dr. Gustav Kramer, eftir
að komast á slóðina rheð því að
aíhuga innilokaðan fugl. I-Iann
gerði tilraunir með stara, sem
lokaður var inni x sívölu búri.
, þegar að brottfararíima starans
1 kom, tók dr. Krarner eftir þvi,
að fanga hans var gjamt að
snúa sér í sörhu átt og frjálsu
stararnir hurfu í. Hann gerði sér
þá í lmgarlund, að sóíin kynni
að hafa hér áhrif og fór að gera
tiiraunir viðkomandi sólarljós-
inu. Ilann kom íyrir röð af spegl-
unx fyrir fráinan gluggaxm hjá
sér, svo að sólskinið ondurkast-
aðist. úr öllum áttum inn i búr-
ið. Hann útilokaði þá geisla, sem
kotnu beint frá sóiu, og kóm þá
í Ijós, að starinn hagaði sér eftir
endurkastaða ljósinu eins og það
kæmi beint. frá sólu, og skipti
engu máli, úr hvaða átt það var
látið korna, starinn sncri sér eftir
því.
Tilraun dr. Kramers.
Dr. Kramer bjó sér mi ti) fugla-
búr með gierbotni, svo að aðstoð-
og teiknað það upp. Athuganir
hans og dr. Kramers voru ná-
kvíi'mlcgu hinar sömu. Til þcss
a.ð geta öllu sem bezt gát reyndi
Kramer að venja fuglana við ein-
hverja átt. Einn fuglinn var sett-
ur í miðjuna. á sívölu búrinu og
hrínginn í kringum liann komið
fyrir fjölda af skálum. Set.ti hann
mat í eina þeirra. Eftir að fugl-
inn var orðinu vanur að finna
matinn í þessari ákyeðnu skál,
tók dr. Kramer að nýju til við
spoglana og breytti stefnu ljóss-
ins. Fuglinn ruglaðist og rataði
ekki á hina réttu skál, heldur
tók hann nákvæmlcga sama frá-
vik frá sólarljósinu og áður, þó
að nú væri það í allt aðra átt cn
þangað, sem matarskálina var
að finna. J>essi tilraun var marg-
endurtekin á mismunandi liátt,
þar til hvorki dr. Kramer nc að-
stoðarmaðiir hans voru lengur í
nokkrum vafa um það, að sólin
var fuglunum eins konar átta-
viti. Jafnskjótt og sólin var ekki
lengur á lofti hættu þcir að geta
áttað sig. En strax og sá i auðan
blett á skýjuðum himni, gátu
þeir fundið út af einu saman cðli
þess ljóss, sem í gegnum Iieið-
ríkjublettinn kom, hvar sólina
væri að fiiina á hiinninum, og
áttuðu sig svo eftir þvi.
Með því að athuga fugla í búri,
sem sólarljósið náði að skína
beint á komst dr. Krainer að því,
að frávik þeirrar stefnu frá sól-
arijósinu, sem farfuglinum var
gjarnt að snúa scr í, varð stöð-
ugt stærra, eftir því sem á dug-
inn leið. Fuglariiir héldu alltaf
sömu stefnu, þó að stefnan til
sólar breyttist. peir höfðu með
öðnim orðum þá tímakennd, scm
náuðsynlegt var til þess að geta
| rcitt sig ii áttavitann, þvi að þeir
lctu ckki daglega afstöðubrcyt-
ingu sólar hafa álirif á sig.
Á úagiim: Sólaráttaviti.
petta virðist scm sagt ycra
l.iusn gátunnar: Fuglárnir rata
rctta leið með lijálp sólar og ó-
sjálíráðrar tímakenndar. Víst cr,
að fJeiri og viðtækari tilraunir
verða gerðar til að staðfesta
þossa kenningu, svo ckki vorði
un, að með þessari uppgötvun sé
gátan um faríuglana leyst. En
þessar lilraunir sanna þó aðeins,
livernig fuglamir fara að því að
rata á daginn, meðan sól er á
lofti. F.n hvemig ferðast þeir á
nóttunni?
Dr. Kramer heldur áfram til-
raunum sínum og gctur ennþá
einungis fullyrt, að fuglarnir
eigi þægilegt með að átta sig,
þegar tungl er annaðhvort fullt
eða nýtt. Og enski fuglafraiðing-
urinn, dr. Matthows, scm einnig
hefur gert t-ilraunir með sólar-
ljósið, bætir við, að fuglamir, svo
framarlega sem þcir séu aðeins
færir um að ná réttum áttum á
daginn, þá séu þeir að minnsta
kosti færir um að halda yfir
nóttina stefnunni frá deginum
áður, þar til þeir að nýju geta
tekið sólaráttvitann í notkun.
En hvað sem því líður, eru
enn fyrir hendi varðandi far-
fuglana stór og smá torskilin at-
riði, svo sem hið undarlega hátt-
arlag margra þeirra í sambandi
við ferðalögin. Hin bringuljósa
margæs hefur aðalbækistöðvar
sínar á veturna meðfram strönd-
inni frá Nýju Jersey til Norður-
Karolínu í Bandaríkjunum og
annar hópur við strendur Eng-
lands.
En þcgar vorar, taka bæði
ensku og amerísku gæsirnar sig
upp og fljúga til Grænlands til
þess að unga þar út. Mcrkilegt
virðist það, sem dr. Finn Sofo-
rnonsen liefur sýnt fram á með
því að íylgjast nxeð merktum
fuglum; margæsirnar Irá báð-
um löndunum, Bandaríkjunum
og Englandi, hittast á norðurleið
í nánd við Holstcinborg á Suð-
ur-Grænlandi og fljúga sarnan
síðasta hluta leiðarínnar. Og er
þær halda brott að haustinu,
fylgjast þær að suður til Ho&
steinborg, og þar skilja þæi",,
Fuglar þeir, sem koma úr vestri,
fljúga aftur í vestur, og hinir,
sem komu úr auslri, fljúga aft*
ur í austur. En enginn veit, hver^.
vegna þcir hittast og skilja ein*
nlitt þarna. >
Tekið úr hinni nýju dýrabólð
Niels Blædels, Ticre, wie du:
sie nicht liennst, (dýr eins ogj
þú þekkir þau ekki). *
Það Iengsta ferðalag, seim
nokkur farfugl teggur á sig, er
ferðalag Grænlandskríunnar. Á.
vorixi flýgur 'iiún frá Suður-
heimskautslandinu (Antarktis)
í norðuv alla leið til Grænlands
til bess að geta næsta haust
lagt út f sams ktrnar feirðalag;'
suður á bóginn. Það' eru tvis-
var sinnum 17.009 fcm. á einu.
ári.
armaður hans gæti athugað noð- um villzt, enda þótt dýrafræð-
an' frá, hvernig fugiinn sneri sér l ingar séu nú þegar á þeírri skoð-
fer frá Reyk.javík miðvifcudag-
imi 14. b.m. ki. 10 síðdegis til
Leith og Kaupmannahafnar. —
Farþegar mæti tollskýl-
inu vestast á hafnarbakk-
anum kl. 9 síðdegis.
H.F. EIMSKIPAFÉLAG
ÍSLANDS.
I
\v<vw,wvww,w%sj,w%r.A»%f,wwvwwvwvvA/vv,wvwvwv%rwvw,w,wvvv,w,w,wvw,wv
n^vvwvr-%w^yvvvvvwwvwwwv^>
N
B9ai'iir.
Framh, :
mörg eruð þið? Tuttugu og níu
að minnsta kosti“. — Að svo
mæltu bað liðsforinginn Sigrid
að rað'a börnunum á þann hátt,
að þéim yrði veitt athygli. Hún
fylgdist með þeim út fyrir húsið
og' vakti athygli þeirra á snævi-
þöktum fjallstindi í nokkurra
kílómetra fjaríæg. Hún mælti:
„Þarna eru menn sem vilja
frelsa íand vort. Viljið þið
hjálpa tól þe'ss '?aö ná fáeinum
óvinuin NÖregs?" — „Já, ung-
frú!“ hrópuðu. öll börnin. —
Hún mælti: ,,Vel er það. En
þið megið engum segja neitt.
Farið nú heim á þann liátt er
eg nú segi. Fyrst fer eitt barn,
þá tvö, síðan tvö, þar næst eitt,
þá tVö o. s. frv. Hafið Sálítið
bil ájriúú isvo. vöyðurjfM)
xnéð sjónaukann sjái ykkur
greinilega. Þið eruð morse-
merkjamál. Einn þýðir punkt,
tveir þýða strik.“ Á meðan I
kennslukonan raðaði börnunum j
sagði frú Hardack háðslega við •.
Tiðsforingjann: „Hvaoa hunda- j
kúnstir eru þetta? Það verður j
hlegið að ygur í Osló. Og þér j
verðið handtekinn jafnhliða |
þessari mótþróafuílix kennslu-
konu.“
Liðsforinginn svaraði kulda-
lega: „Eg býst við að það bíði
um sinn, að þér komið til Osló.
Þessi börn segja mönnum mín-
um frá því hvenær maður yð-
ar er væntanlegur. Við vitum,
að prófessorinn kemur klukkan
íjögur í dag, samkvæmt yðar
frásögn."
Frú Hardack var eins og lið-
M' Mte tíh ðih m Mm
halda heimleiðis á þann hátt,
er ■ frá var greint. Að hálfri
klukkustund liðinni 'komu tveir
menn, er höfðu hana á braut
með sér. Og síðar um daginn, er
prófessor Hardack kom i hin-
um fína bíl sínum með tvo
menn úr lífverði Térbovens,
var hann umkringdur flokki
manna, vopnuðum hríðskota-
byssum; Þessir .þrír kyislingar.
voru afvopnaðir og fluttir
þangað, sem frú Else Hardack
var í haldi. Þetta kvold lagði
„Sleipner“ á haf með kvislinga
þessa, — og fór Sigrid Gracken
m^ð skipinu. Unnusti hennar
hafði stundað kvislingaveiðar
frá upphafi hernámsins. Hann
haíði lofað Sigrid því að koma
og- írelsa hana.. Og hann efndi
heit sitt.
0!sjnilegtr blek g hefir, ,aetíð
komið mjög’við' sögu spæjara,
bæði sannar og ósannar. Þýð-
ing ósýnilegrar skriftar hefii
þó mjög niinnkað á síðustu
tímum, þar sem fundizt haf?
efnafræðilegar aðferðir til þesr
að láta ósýnilega skrift koma
fram í dagsljósið. í nokkui
skipti gerðist það þó, að þetta
gamla bragð heppnaðist og
kom að gagni. Einkum heppn-
aðist frá Zonneveer þetta.
Frúin er fædd og upp alin í
Ameriku og er gift verkfræð-
ingi frá Arnheim. Hún hafði
ekki stundað nám sem spæjari.
En hún var jafnsnjöll fremstu
gestopó-spæjurum Þjóðverja í
Hollandi. Yfirleitt störfuðu
hollenzkar konur mjög í and-
stöðuhreyfingunni þar í Iandi.
Átti það að miklu leyti rót sína
að rekja til þess, að Hollending-
ar, og þó einkum liðsforingjar,
voru ýnúst herteknir eða undir
sti^iugu eítirliti nazist'g. Kon-
urnar tókust því á hencíuf hniá
hættulegu. starfsemi. Fru
Zonneveer var síðustu ser
mánuði hernámstímabilsins
æðsti foringi neðanjarðarstarf-
seminnar í Hollandi. Nefndi-t
yfirdeildin þrettánda deildin.
Undir eftirliti þessarar deild-
ar voru ýms hættulegustu svæð
in, t. d. Haag og Leiden. Frúin
varð að leggja hart að sér við
að viðhalda hugrekki hiixna
þreyttu meðstarfsmanna sinna.
Margir létu lífið, þar sem gagn-
spæjarar Þjóðverja fengu
mikla hjálp hjá hollenzkum.
nazistum. Tókst þeim að kom-
ast inn í andstöðuhreyfinguna
með undirferli og lygum. Frú
Zonneveer giftist í janúar 1939.
Hún hafði um þriggja ára skeið
stundað bakteríufræði við
þýzka háskóla. Eftir innrás
Þjóðverja í Holland i maí 194t>
flýðu þau hjónin til Suður-
Frakklánds. Þau dvöldu þi ;
skafnma hríð, en gátu komi.A