Morgunblaðið - 06.08.1919, Qupperneq 2

2
MORGuNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIB
Ritstjóri: Vilh. Finsen.
Ritstjórn og afgreiBsla í Lækjargötn 2.
Sími 500. — PrentsmiBjusími 48.
Kemur út alla daga vikunnar, aS
mánudögum undanteknum.
Ritstjórnarskrifstofan opin:
Virka daga kl. 10—12.
Helgidaga kl. 1—3.
AfgreiBslan opin:
Virka daga kl. 8—-5.
Helgidaga kl. 8—12.
Auglýsingum sé skilað annaðhvort
á afgreiðsluna eða í ísafoldarprent-
smiðju fyrir kl. 5 daginn fyrir útkomu
þess blaðs, sem þær eiga að birtast í.
Auglýsingar, sem koma fyrir kl. 12, fá
að öllum jafnaðí 'betri stað í blaðinu
(á lesmálssíðunj) en þær sem síðar
koma.
Auglýsingaverð: Á fremstu síðu kr.
1.60 hver cm. dálksbreiddar; á öðrum
Bíðum kr. 0.80cm.
Verð blaðsins er 1 kr. á mánuði.
Sötfvarnirnar.
Eftirfarandi breyting hefir verið
gerð á. reglum ]>eim er stjórnarráð-
ið setti 3. apríl s. 1. um varnir gegn
inflúenzu:
„Skipum sem koma hingað til
lands beina leið frá Bretlandi eða
frá Færeyjum, má sleppa við sótt-
varnarhald liér, þó ]>ví að eins, að
skipið hafi meðferðis vottorð um
að engin inflúenza eða aðrar hættu-
legar farsóttir gangi á brottfarar-
staðnum, að allir menn á skipinu
reynist heilbrigðir við læknaskoð-
un á komustað, svo að enginn grun-
ur sé um að neinn þeirra hafi in-
flúenzu, og að skipstjóri gefi yfir-
lýsingu um að enginn á skipiuu hafi
sýkst á grunsamlegan liátt á leið-
inni.
Að því er snertir önnur skip en
þau, sem koma frá Bretlandi og
Færeyjum, og að öllu öðru leyti, er
auglýsing 3. apríl þ. á., uin varnir
gegn kvefpest (inflúenzu) eftir
sem áður í gildi."
Norskt skip
ferst.
Fyrir skömmu var norskt skip,
„Lilias“, á leið frá Swansea á
Englandi til Kaupmannahafnar,
með kol. En er það kom fyrir Jót-
landsskagann, að svo kölluðum
Herthas-grynningum, rakst það á
tundurdufl, sem menn álíta að hafi
legið við fast, og sökk eftir skamma
stund. En 8 menn fórust.
Skipstjóri og flestir hásetar
voru í rúmum sínum, er slysið vildi
til. Stýrimaðurinn var á stjórn-
palli. Fyrst varð vart við spreng-
inguna í framhluta skipsins, sjór-
inn steig í ógurlegum fossurn og
slöngvaði kolunum í háa loft.
Sjö menn björguðust á tveim
flekum. Liðu tvær mínútur frá því
skipið rakst á tundurduflið og þar
til alt var sokkið; gátu því þeir,
sem björguðust, engu náð með sér,
ekki einu sinni farið í föt. En ill-
veður var og vont í sjó, og voru
þeir því orðnir afskaplega þrek-
aðir og illa á sig komnir, er þeim
var bjargað eftir níu tíma. Voru
þeir teknir af fiskiskipi frá Högen,
sem var á makrílveiðum.
•-------0--------
Móti straum.
Brot úr íslenzkri sögu.
Difficile est in dysexelixi
invenire veritatem, diffici-
lius invenisse.
I.
Almenningur á heimtingu á því
að fá að vita hverjar ástæður þeir
menn telja til, sem vilja fá fé úr
landsjóði til starfs og viðurværis.
Á vel við að slíkt komi í víðlesnu
blaði, ef að eins er svo frá gengið að
orð séu vel valin og haglega niður-
skipað. Það er alt af sálubót nokk-
ur, að lesa mál þeirra manna, sein
til nokkurrar hlítar kunna þá vand-
Jærðu í]>rótt að rita.
Maður sem hér á landi ætlar sér
að starfa að vísindum og ritment,
verður að fá lífeyri sinn og starfs-
fé úr landsjóði, eða útlendum sjóð-
um. Bú borgun sem vísindamaður
fær fyrir rannsóknir og ritstörf,
nægir ekki til viðurværis. Síðan
fyrst kom á prent smágrein eftir
mig, eru nú liðin 25 ár, og þó að
meiri hluti þess sem eg hefi ritað
sé óprentað, og að eins undirbún-
ingur undir rit sem eg síðar mun
láta prenta, eða frumdrættir að
slíku, ]>á er það þó orðið nokkuð
margt sem til er eftir mig prentað,
■á 4 máluin í 41 stað. En ritlaun mín
munu vera talsvert fyrir neðan 50
kr. á ári, að mcðaltali. í þrjú skifti
hefi eg í 22 ár fengið borgun fyrir
rannsókn, saintals 102 kr. Eg hefi
því orðið að fá fé á annan hátt.
Flest árin 1900—1910 fékk eg fé
úr Carlsbergssjóði, og flest árin
1902—19 hefi eg fengið fé úr land-
sjóði. Að meðaltali nær það ekki
2000 kr. á ári sem eg hefi haft af-
gangs ferðakostnaði síðan eg hóf
rannsóknir mínar, árið 1897. Eg
hefi lítið á þetta minst áður, en það
er rétt að geta ]>ess einu sinni, til
fróðleiks-
II.
Almenningi er lítið um það gefið
að menn fái fé úr landsjóði til
starfs síns, og það er jafnvel ekki
óalgengt að verða var við nokkra
óvild til slíkra manna. En af mis-
skilningi er sú óyild sprottin.Ef um
nokkurn hæfileikamann er að ræða
sem rannsóknara eða rithöfund eða
hvorttveggja, þá launar verk hans
styrkinn margfaldlega, og hann
leggur að ekki litlu leyti, fjárhags-
lega velferðð sína í sölurnar, með
því að vinna að því sem ekki færir
honum arð eða borgun, og hætta til
þess hvernig umráðamenn land-
sjóðs, eða annara, muni meta starf-
ið. Virðist mér sem eg sjái heldur
tvær leiðir en eina til þess að eg
hefði getað haft a. in. k. þrefaldar
tekjur við ]>að sem verið hefir, ef
eg hefði hætt við að vinna að því
takmarki, sem eg setti mér fyrir
löngu.Eg kom auga á þetta takmark
fyrir 30 árum, þegar eg las fyrst
jarðfræði Lyells (það var þýzk þýð.
á 1. útg. af Principles of Geology).
Eg var þá í 4-bekk latínuskólans,og
afréð að verja æfi minni til þess að
reyna að afla mér þekkingar á sögu
jarðarinnar. Sá eg síðar, að slíkt
æfistarf mundi geta komið að
nokkrum notum. Mér féll ]>að ineðal
annars svo vel við jarðfræðina, að
til þess að vera nógu góður jarð-
fræðingur, veitti ekki af að kunna
öll vísindi. Varð því takmarkið hið
stórkostlegasta,en að vísu engiii von
uin að komast nema lílið eitt á leið.
Var dálíiif líkt fyrir mec og ung-
lingnum í Faust, sem Goethe legg-
ur þessi orð í munn:
Ieh wiinschte recht gelebrt zu werden
Und möcbte gern, was auf der Erden
Und in dem Himmel ist, erfassen
Die Wissenschaft und die Natur.
Eg hefi tilfært þessi orð í dokt-
orsævi minni, og vissi eg þá' um
sumt sem á jörðu er, dálítið meira
en menn höfðu áður vitað. En nú
veit eg einnig um sumt, sem er á
himnum,dálítið meira en menn hafa
vitað áður hér á jörðu.
III.
Mér liafa vcrið ætlaðar á fjár-
lagafrumvarpi stjórnarinnar 1800
ikr. hvort árið, og er það líkast því
sem það hafi verið í ógáti gert. Vil
eg skora á liáttvirta þingmenn að
veita mér 8000 kr. hvort árið.
Meira er það nú ekki sem eg fer
fram á. Fé þessu ætla eg að verja
til að leita rnér heilsubótar og til
að vinna að verki sem eg hygg að
íslandi inuni verða til nokkurs
gagns. Hygg cg að úr því líður
fjárhagstmabil annað frá því sem
í hönd fer, muni eg ekki þurfa fjár
að biðja. Annaðhvort verð eg þá
liðinn undir lok, eða eg mun hafa
haft það fram, að inenn reyni að
færa sér í nyt sannindi sem eg hefi
fundið. Þykir mér hið síðarnefnda
líklegra miklu um þann mann sem
fyrstur á jörðu hér hefir séð fram
úr, og fundíð diexelixis.
Þá skal telja fáeinar af þeim á-
,stæðum sem mér virðast vera til
fjárveitingar þessarar. Get eg þess
fyrst, að í jan. 1897 tók eg próf við
háskólann í Kaupmannahöfn í nátt-
úrusögu og landafræði, með dálítið
hærri einkunn en menn höfðu áður
fengið í þeim greinum. Sá sem næst-
ur mér var, var námsfélagi minn
lítið eitt eldri, núverandi prófessor
í jarðfræði Böggild, og munaði að
vísu mjög litlu. Um Böggild hefir
verið sagt, að hann sé einn af mestu
gáfumönnum í Danmörku (et af
Danmarks bedste Hoveder), og
hygg eg þa^ sé ekki ofmælt. (Til
þess að koma í veg íyrir allan mis-
skilning skal eg geta þess, að Bög-
gild hafði hærri eink. í eðlisfræði
og efnafræði en eg; voru það auka-
námsgreinir og tók eg próf í þeim
1894). Er hér getið um próf þetta
af því að slíkt er nokkru vanda-
samara en margir munu ætla, og
verður ekki gert án mikillar á-
stunduuar. En þeir sem ætla sér
að verða kennarar á einhvern hátt,
verða sjálfir að hafa sýnt áhuga
á að læra.
Annað sem talið skal, er að eg
hefi fundið skriðjökla á Heklu-
Mér þykir dálítið gaman að þessu,
af því að það var með ólíkindum
að gera mætti nýjar athuganir af
því tagi á frægasta fjalli landsins,
sem margir höfðu gengið á, og
sumt mikilhæfir vísindamemi, og
þar að auki hafði verið vandlega
mælt af sérl. færum mælingamönn-
um. Eg hygg að inönnum mundi við
nánari íhugun, þykja þetta svo
smáskemtilegt íslenzkt sjálfstæðis-
spor, að þeir mundu telja verðan
nokkurra eftirlauna þann sem stig-
ið hefði, jafnvel þó að ekki væri
verkfær framar. En eg á mest mitt
verk framundan en ekki að baki.
Fjölda af nýjum athuguuum í
jarðfræði íslands hefi eg gert, svo
að það er ekki ofmíólt, að tala um
nýja jarðfræði Islands. Eg skal að
eins geta þess, að eg hefi sýnt, að
sá mikli hluti af íslandi, sem út-
lendir jarðfræðingar höfðu nefnt
Palagonit formation, er sumt
myndað af jöklum sem voru á land-
inu löngu á undan þeirri ísöld sem
mönnum hafði verið kunnugt um
hér áður; en sumt er eldf jallarústir.
En engkm hafði vitað þau deili á
Palagoflit formationinnþsem ]>urfti,
til ]>ess að geta ákveðið til nokk-
urrar hlítar hvernig til væri orðin
eða hvenær. Eg hefi fundið gabbe-
fjöll á Snæfellsnesi, og mjög stór-
kostlegan hrafntininihrygg á Tind-
fjalla jökli. Eg hefi fundið stór-
kostlega jökulgarða á Suðurlands-
undirlendinu og í Melasveit. Eg
nefni þetta til þess að það komi síð-
ur fyrir a ðútlendingar sem koma
á þessar slóðir eða ]>ar nálægt, sjái
þetta ekki. Brotaberg (Dislocations
breccien und Harnische: fágaðir
fletir í því bergi) höfðu menn ekki
þekt hér á landi fyr en cg fann það.
IV.
Fyrirlestra hefi eg haldið í Ber-
líu og í Edinburgh (1 í deutsche
geol. gesellschaft; 1 í gesellschaft
fúr Erdkunde, og 1 í geol. soc. of
Edinb.) Er mér ókunnugt um að
aðrir vísindamenn íslenzkir hafi
haldið fyrirlestra á ensku og þýzku.
Mun eg, þegar eg hefi fengið heilsu
bót nokkra — og eg hygg að mér
muni takast það — tala á Norður-
löndum og líklega víðar um jarð-
fræði íslands, sögu Norðurlauda og
enn sitt hvað, sem varla verður tal-
að um á þann hátt sem mér virðist
mjög við þurfa, ef íslendingur ger-
ir það ekki.
Ekki býst cg við að ferðast mik-
ið til rannsókna hér á íslandi næstu
2—-4 ár. Verð eg að snúa mér að
því um liríð, að reyna að fá vís-
indamenn til að vera mér samtaka
um rannsóknir nokkrar í líffræði,
sem eg hygg að mikið gott muni af
leiða. Hefi eg, eftir langvinnar at-
huganir, gert nokkrar uppgötvanir
er að líffræði lúta, þannig vaxnar,
að eg vil ekki leyna því að eg hygg
að þýðingarmeiri uppgötvanir hafi
aldrei gerðar verið.Síðar mun verða
litið svo á, sem vísindaleg sálufræði
hafi í rauninni ekki verið til fyr en
eðli drauma var fundið, og sú upp-
götvun hefir leitt til þess, að eg hefi
fundið íleiðslu kraftar, induktion,
sem heimslögmál. Ef til vill skrifa
eg einhverntíma á þýzku ritgerð
með fyrirsögninni Kosmologie als
Epagogik. (Epagóge á grísku = in-
duktion).
V.
Þá skal eg enn minnast nokkrum
orðum á verk sem eg er að undir-
búa, og getið var um í ritgerð sem
heitir Statf og stefna.
Fyrst verður í verki þessu þátt-
ur um eðli og tilgang heimsins.
Verður þar sýnt fram á heimslög-
mál það sem eg gat um, og enn
fremur, að verðandi stefnurnar eru
tvær, lífstefna og helstefna, eða
diexelixis og dysexelixis, eins og
nokkru nánar var getið um í rit-
gerðimii um framtíð mannkynsins.
í sambandi við þenna kafla hefi eg
orðið að taka upp rannsóknir á
fornri, einkum grískri heimspeki,
og er kominn þó nokkuð á veg með
það starf; en margt af því tagi sem
eg hafði ætlað mér að vinna þessi
ár er þó ókunn eun, einnig af því
að margar þær bækur sem eg þarf
að nota, eru ekki til hér á landi. í
þessum þætti verður sýnt, að í
fornri heimsfræði er margt miklu
merkilegra og meir áleiðis til vís-
indá, en fræðimenn hafa haldið.
Þátturinn um eðli og tilgang heims-
ins verður inngangur að yfirllti
yfir sögu jarðarinnar og sögu lífs-
ins. Til undirbúnings þeim kafla
hefi eg t. d. í vetur lesið á 4. þús.
blaðsíður um jarðfræði. Einnig
vegna þessa kafla þarf eg að geta
verið í útlöndum, og þarf til þess
að geta ritað um slíkt, fleira að
gera en lesa. Nokkrar líkur virðast
mér til þess, að eg muni geta skýrt
nokkru lengra en gert hefir verið,
hvernig stendur á aldaskiftum jarð-
arinnar, og eins, að hverju núver-
andi ástand hnattarins stefnir. I
yfirliti yfir sögu lífsins, mun eg
leitast við að skýra að nokkru hin-
ar ýmsu stefnur í framsókn lífteg-
undanna, og verður það auðvitað í
nánu sambandi við sögu jarðarinn-
ar sjálfrar. Mest verður leitast við
að skýra, hvernig stefnt er að því
að vaxa fram til hugsandi veru, og
hversvegna ]>að liefir verið svo tor-
sótt.
Jarðsögukaflinn verður inngang-
ur að yfirliti yfir sögu manrikyns-
ins á jörðu hér. Verður einnig það
mikið mál. Verður leitast við að
sýna, hvernig mennirnir liafa verið
að reyna, mest eins og af eðlishvöt,
að ná hinni réttu framsóknarstefnu
diexelixis, og vegna hvers sú við-
leitni hefir alt af mistekist, svo að
hin illa stefna, dysexelixis, hefir
verið ráðandi.Verður þessi kafli inn-
gangur að sögu Norðurlandabúa og
sérstaklega íslendinga. Verður leit-
ast við að sýna, hverja þýðingu
Norðurlandabúar, og þeir menn,
sem þaðan eru helzt ættaðir, eða
þeim skyldastir, hafa haft fyrir við-
leitnina á að ná hinni réttu fram-
sóknarátt. Mun að síðustu verða
sýnt fram á hið sérstaka hlutverk
Islendinga, og skýrt svo skiljan-
legt verði, að þar sem er þessi litla
þjóð, mundi vera öflugust fram-
sóknin á jörðu hér, ef hinni réttu
stefnu hefði náð verið. Mun eg sýna
fram á þýðingu íslenzks sjálfstæðis
í nýrri og mörgum óvæntri mcrk-
ingu þess orðs.
Þá aðferð mun eg' hafa að rita
sérstakar ritgerðir snertandi þá
kafla, sein eg fæst þá mest við.
Hygg eg að verkið muni verða fram-
kvæmt á 20 til 30 árum, svo að ekki
sé síður þeirri áætlun sem eg' hefi
nú í huga. Reyna mun eg að fá
aðra fræðimenn til að vera mér sam-
taka um ýinsar rannsóknir og rit-
gerðir. Hygg eg að mér muni verða
gott til liðs, þegar menn sjá að
þeim verður miklu betur ágengt,
ef þeir eru í liði með mér.
VI.
Hið mikla og ágæta verk íáperi-
cers: A System of synthetic Philo-
sophy, mætti kalla exeliktik. Mitt
verk verður diexeliktík. Viðkvæði
hins upplýstari hluta mannkynsins
þeniia síðasta mannsaldur eða rúm-
lega það, hefir verið evolution, sem
er sama sem exelixis; en exeliktík
er sama sem evolutionismus. Við-
kvæði næstu kynslóðarinnar verður
diexelixis, og heimspeki 20. aldar-
innar og lengra fram, verður diexe-
liktík. I hið mikla verk Spencers
vantar tilfinnanlega jarðfræðina,
en í mínu verki mun, að ekki litlu
leyti verða bætt úr því. Verki
Speneers eru takmörk sett af því
sem hiim mikli spckingur kallar
The Unknowable, l>að sem ckki
verður fengin vitneskja um, svæði
trúarbragðanna. Mitt verk og
þeirra,sem mér vilja verða samtaka,
mun gera svo bjart yfir því svæði,
að ekki verður unt að villast fram-
ar. Tilgangur lífsins mun augljós
verða, og cngum sem vit hefir, mun
geta dulist, að hér er leiðin fram.
Þessi vor mikli heimur á að full-
komnast áfram takmarkalaust,
þrátt fyrir tafir þær sem orðið hafa
og enn mmiu verða af dysexilixis,
samtakaleysinu, fjandskaparstefn-
unni, greiudarskortiuum gagn-
vart því hvað gott er og hvað ilt.
VII.
Aldrei hefir nokkur heimspeki
verið eins þjóðleg og mín er, og
engin þó eins alþjóðlcg. Mín keim-
ing er svo þjóðleg, að það má skoða
hana sem rökstuðningu þess að
norræna tungu, það er að segja
tungu vor íslendipga, verði að end-
urreisa á Norðurlöudum. Og húu er
svo alþjóðleg, að í henni verður
fyrst mannfélagsfræðin sett full-
komlega í samband við náttúru-
vísindin, og sýnt hvernig viðleitnin
til mannfélags er framhald af við-
leitninni til frumufélags. Og mín
kenning mun færa vísindunum
þekkinguna á framsókn lífsins fram
yfir mannsstigið. Enginn hefir á
undan íslendingi, alveg laust við
öll trúarbrögð, skilið framhald lífs-
ins. Enginn hefir á undan íslend-
ingi skilið, að það sem menn hafa
lialdið, og' halda, líf í goðheimi og
andaheimi, er lífið á öðrum hnött-
um. Eg veit með fullkominni vissu
að svo er, og mun sýna það með til-
raunum, þegar eg fæ menn til að
verða mér samtaka og haga til-
raunum rétt. Enn þá er þessum
hugsunum mínum að vísu tekið
nokkuð líkt og sumum þeim liugs-
unum, sem vísindi nútímans byggj-
ast helzt á, var tekið fyrir 3—400
árum. En þó er þcss nú skamt að
bíða, að þar fari að verða breyt-
iug á.
Þjóðræknir Islendingar ætftu að
hugsa sig vel um, áður þeir sýna
verki mínu annað eins tilræði og
gert er með því að ímynda sér, að
ekki sé neitt mark takandi á stað-
hæfingum vísindamanns, sem er
þó ekki óreyndari en eg er. Söim
þjóðrækni er að ekki litlu leyti í
því innifalin, að hafa vakandi auga
á því hvar eitthvað diexeliktískt,
eitthvað sem horfir til réttrar átt-
ar, er að vaxa fram í þjóðfélagi, og
vera þar að minsta kosti ekki á
móti. Enginn má láta áhuga á að
niðra einhverjum landa sínuin
blinda sig svo, að hann spilli og
tefji fyrir einhverju, sem þjóðinni
horfir til góðs. En þó eru ekki all-
fá dæmi þess í ýmsum löndum, að
slíkt hefir komið fyrir.
VIII.
Mjög er það eftirtektarvert,
hvernig fyrsta sjálfstæðisþingi ís-
lendinga gefst kostur á, að reynast
íslenzkum hugsunum og uppgötv-
unum, sem horfa mjög til bóta fyr-
ir þessa þjóð og allar, betur en jafn-
vel vísindafélög hafa of oft viljað
reynast nýjungum af því tagi.
Það sem ræðir um er þetta, hvort
manni sem vinnur að því verki sem
.eg hcfi unnið að — eftir megni, held
eg' mér sé óhætt að segja—á að vera
hér viðvært, eða hvort honum er
talið svo ofaukið í þessu þjóðfélagi
að hann verður, þrátt fyrir nokk'
uð fastan vilja á að vera íslend-
ingur, að fara útlægur af landi
burt. —
Þá vil eg enn fremur leyfa mér
að skora á Alþingi, að verða vel við
máli Guðm. Bárðarsonar náttúru-
fræðings, sem sækir um lítilshátt-
ar styrk til að halda áfram rann-
sóknum sínum. Guðmundur er vor
eini skeljafræðingur, það er sumt í
rannsókn landsins, sem ekki verður
unnið í bráð,ef haun gerir það ekki,
og það er stórvel gert af honuin,
að vera slíkur vísindamaður, scm
hann er orðinn, ]>arna norður við
Hrútafjörð. Menn mega ekki segja
að íslenzka þjóðin hafi ekki efni á
að veita nokkrar þúsundir króna,
eða tugi þúsunda, til að halda hér
uppi andlegu lífi. Því þetta er mjög
á hhin veginn. Það sem íslenzka
þjóðin hefir ekki efni á, er að þeir
menn þrífist hér síður en aðrir, og
geti hér síður starfað, sem eru efui
í skáld eða listamenn, Og sízt hefir
þjóðin efni á því, að menn séu fá-
tækari, minna inetnir, og að ýmsu
bagaðri fyrir það, að þeir hafa mik-
inu hug á að aukaþekkingu, hvort
heldur er sem rannsóknarar meir,
eða sem kennarar, eða rithöfundar.
Að endiugu vil eg biðja suma þá,
sem ritgerð þesi kemur fyrir apgu,
að lesa nú ekki þannig,einsog stund-
um vill koma fyrir um ínínar rit-
gerðir, að þeir ímyndi sér að lokn-
um lestri, að á blaðinu sé ýmislegt
annað en það sem skrifað stendur.
Vilji menn hafa fult gagn af rit-
gerðum,verður að lesa þær oftar en
einu sinni.
3.-8.
Helgi Pjeturss.