Morgunblaðið - 22.08.1919, Blaðsíða 2

MORGUNBLAÐIÐ
2

MOBGUNBLAÐIÐ
Eitstjóri: Vilh. Finsen.
Bitstjórn og afgreiðsla 1 Lækjargötn 2.
Sími 500. — Prentsmiðjusími 48.
Kemur út alla daga vikunnar, að
mánudögum undanteknum.
Bitstjórnarskrifstofan opin:
Virka daga kl. 10—12.
Helgidaga kl. 1—3.
Afgreiðslan opin:
Virka daga kl. 8—5.
Helgidaga kl. 8—12.
Auglýsingum sé skilað annaðhvort
á afgreiðsluna eða í ísafoldarprent-
smiðju fyrir kl. 5 daginn fyrir útkomu
þess blaðs, sem þær eiga að birtast í.
Auglýsingar, sem koma fyrir kl. 12, fá
að öllum jafnaði betri stað í blaðinu
(á lesmálssíðum) en þær sem síðar
koma.
Auglýsingaverð: Á fremstu síðu kr
1.60 hver cm. dálksbreiddar; á öðrum
síðum kr. 0.80em.
Verð blaðsins er 1 kr. á mánuði.
xíx’ xjx' Vív' V|v'
Ewpn eða ekki ?
Fyr eða síðar hlaut að koma að
því, að þjóðin eða fuiltrúar hennar
skiftust í flokka um það, hverjar
leiðir skuli farnar til að hagnýta
auðæfi þau sem landið geymir
skauti sínu eða hvort þau skuli hag
nýtt yfir höfuð. Mál þetta er til
tölulega nýtt, — af'Ilindir íslands
fengu ekki verðmæti fyr en fyrir
nokkrum árum. Bn þó er það svo ar
gamalt, að leiðtogar þjóðarinnar
hefðu gjarnan mátt hafa tekið af
stöðu til þess fyrir löngu.
Það eru mörg ár siðán að Norð
menn og Svíar sáu að á íslandi
var auðs að leita. Og um langan ald
ur hafa brezk, þýzk og frönzk
fiskiskip stundað veiðar hér við
land, utan landhelginnar í orði
kveðnu, en innan heimar í reynd
inni. Það eru líka mörg ár síðan að
inniendir menn fóru að kaupa
vatnsréttindi til þess að selja þau
útlendingum. Alt þetta hefir verið
látið afskiftalaust. Fossabraskið
hefir blómgast svo, að nú er mein
hluti vatnsaflsins í höndum út-
lendra manna, beinlínis eða óbein
línis. Síldarútvegurinn hefir rænt
fólki frá landbúnaðinum og gefið
útlendingum góðan arð. En sam-
fara þessu hefir sjávarútvegur
landsmanna tekið miklum framför
um, útflutningur á afurðunum
•aukist afskaplega og þessi atvinnu-
grein orðið stoð og stytta lands-
sjóðs. Landbúnaðurinn hefir aftur
á móti ekki af neinum framförum
að segja, svo teljandi sé.
Innflutningur fólks hingað til
lands hefir verið næsta lítill. Norð
manna gætti mikið á Austfjörðum
um eitt skeið, jneðan hvalveiðar
voru reknar þar, og nú síðar hefir
dálítið komið af þeim og Svíum til
Siglufjarðar vegna síldarinnar, þó
fæstir hafi haft þar vetursetu.
Hingað til Reykjavíkur hafa út
lendingar komið og dvelja hér
margir. Þegar gasið var lagt í bæ-
inn fluttust hingað um þrjátíu
Þjóðverjar og nú liefir fjöldi út
lendinga sest hér að og vinna að
rafmagnsinnlagningu. Innflutning-
ingurinn hefir mikið til verið í þeim
atvinnugreinum sem íslendingar
kunnu ekki sjálfir. Landbúnaðar-
atvinnu stunda sára fáir útlending-
ar hér á landi og á fiskveiðaflotan-
um er lítið um þá. Það er öðru nær
en að aðstreymi hafi verið mikið
hingað. Og þó hefír vinnukraft
vantað tilfinnanlega í landinu á
síðustu árum.
FólksLeysið er orðið svo tilfinn-
anlegt að eigi verður annað séð en
að landbúnaSurinn leggist í auðn
af þeim orsökum- Þvi meðan eftir-
spurnin er jafn sterk og nú þá verð-
ur landbúnaðinum ókleyft að
keppa við sjávarútveginn. Sveita-
búskapnum hefir farið hrakandi!
hiri siðari árin og má eigi kenna
óhagstæðu árferði einu saman um
það, heldur og miklu fremur fólks-
leysinu. Hrörnun elsta og að flestu
leyti nauðsynlegasta atvinnuvegar-
ins í landinu hefir ekki verið sá
gaumur gefinn sem skyldi; það hef-
ir verið vanrækt eins og svo margt
annað og nú er milli þess að velja,
að láta sveitir landsins leggjast í
auðn eða sýna ]reim meiri rækt en
áður.
Landið er fátækt og skuldabyrði
ríkisins vex með hverju árinu. A j
hverju þingi er nýjum sköttum og
álögum demt á þjóðina, en samt
hrökkva tekjur aldrei fyrir út-
gjöldum. Tollaleiðin er sú eina sem
ráðandi fjármálamenn landsins
hafa eygt, og þar hafa verið farn-
ar og eru enn farnar þær villigötur
að furðulegt má keita að réttlætis-
meðvitund þjóðarinnar skuli ekki
hafa verið ofboðið. Landbúnaður-
inn hefir sloppið tiltölulega vel
vegna þess að bænda þinginenn
hafa oftast verið í meiri hluta á
þingi og svo af því, að budda bænd-
anna er tóm og gjaldþolið ekkert
En á sjávarútveginn er hlaðið aukn
um sköttum og skyldum á hverju
ári. Og þó atvinnuvegur þessi hafi
undanfarin ár borið sig svó vel að
hann hafi þolað þetta, þá munu víst
flestir kannast við, að öllu má of
gera og-að misbrestur getur orðið
á fiskafla eigi síður en öðru, því
svo hefir það verið frá upphafi.
í öllum iðnaði standa íslendin
menningarþjóðunum að baki
Kunnáttuleysi landsmanna á því
sviði er blöskranlegt. Fátæktinni
er um kent, en framtaksleysi ræð
ur meiru um og þröngsýni.
fflarkúsartorgið í Feneyjum
Það voru Danir sem hófu ein-
angrunarstefnuna hér á landi, með
einokuninni. Og þeirri stefnu má
um kenna að síðan, og alt til þessa
dags, höfum vér drattast á eftir öll-
um öðrum þjóðum í öllum efnum
Þá var þjóðinni bannað að hafa við
skipti við nokkra aðra en danska
okrara og þegnar annara ríkja
bannfærðir. Kjörin sem við áttum
við að búa þá eru enn við lýði í öðr-
um stað, nfl. í Grænlandi og munu
flestir vita hvernig þau gefast þar
Þar er það erlent vald sem lokaði
landinu. Annarstaðar eru dæmi
þess, að löndin sjálf vilji loka
sig inni t. d. í Kína. Og þar hafa
menn líka dregist aftur úr.----
En á hinn bóginn höfum vér
dæmi þess, að erlendar þjóðir hafa
streymt til landa, þar sem fram-
tíðarskilyrði voru góð, og bolað
þjóðinni út úr sínu eigin landi eða
ert hana að þrælum sínum. Þann
íg hafa nýlendur stórveldanna
flesfar orðið til. Þar er.u frum
byggjar landsins í öskustónni, víða
hrjáðir og fyrirlitnir og þjóðernið
glatað. Þess er að vísu vert að geta
að þjóðir þær er þannig hafa kikn-
að undir éhrifum erlends valds,
hafa flestar verið á lágu menning
arstigi. En þó eru hinsvegar mörg
dæmi þess að menningarþjóðir hafa
liðið undir lok vegna aðsóknar út-
leridra yfirgangsseggja að landi
reirra.
Hvorttveggja er iit, einangrun
og „opingátt“, og landinu skaðsam-
legt. En þegar flokkar myndast
um eitthvert mál, er ávalt hætta á
að þeir taki hver um sig of djúpt
í árinni og láti sér sjást yfir meðal-
veginn. Að vísu hafa stjórnmála-
menn vorir ekki opinberlega tekið
skýra afstöðu í málinu enn þá, en
ástæði er til að ætla að þeir hafi
gert sór far um að vera hvor öðr-
um sem fjarlægastir. —•
Allir hugsandi menn sjá að breyt-
inga er þörf á þjóðarhögum einmitt
nú; að gamla lagið er orðið úrelt og
eitthvað nýtt þarf að koma í stað-

Fegurð J'eneyja hefir Jengi verið
viðbrugðið. Þar hafa náttúran og
mannshöndin lagt saman og Fen-
eyjarborg varð með fegurstu borg-
um í heimi. Engir húsagerðarmeist-
arar taka fram gömlu snillingun-
um ítölsku og stórhýsin, sem reist
eru nú á dögum komast ekki til
jafns við undraverkin gömlu.
Myndin gefur ofurlítið sýnishorn
af byggingarlistinni gömlu. —

inn. Og samtímis koma fram nýjar
leiðir avinnuvega, óþektir hér áður
og með þeim umtal um útlent fjár-
mang inu í landið. Þar eru nefndar
upphæðir, sem eru margfalt hærri
en verðmæti landsins alls hefir ver-
ið talið í hagskýrslunum. Umtalið
um útlerit fjármagn hefir verið ein-
hliða fram að þessu. Það hefir verið
því líkast að mönnum hafi fundist
það fundið, fé, ef hingað slæddist
útlent fjármagn til fyrirtækja, en
lítið gætt þess að með fénu fylgir
svo margt annað. Hér er .t d. til
finnanlegri skortur á fólki en fé
og svo framarlega sem útlent fé á
að koma inn í landið verður útlent
fólk að koma líka.
Það kemur undir traustinu
þjóðinni sjálfri, hvort menn vilja
loka sig inni fyrir öllum útlendum
áhrifum eða eigi. Ef henni er van-
treyst, þá er. sjálfsagt að bægja
öllu útlendu frá, og verða að stein
gjörfingi. En þeir sem treysta
henni til að halda veg sínum í
frjálsum viðskiftum við aðrar þjóð
ir og á líkan hátt, með þeim af-
brigðum, sem sjálfsögð eru til
verndunar þjóðerninu,— þeir'munu
vilja reyna nýjar brautir.
og
Söguþáttur.
Hafíð fekki of mikið álit á
greind þeirra nianna, sem
geta ímyndað sér, að það
sem ritað er af snild og
þekkingu, sé hugsað af rugl-
uðum heila.
I.
í blaðinu „Tíminn“ var í vetur
ritgerð. eftir hinn nafnkunna
Camille Flammarion, þar sem lesa
mátti margt fróðlegt um sögu þekk-
ingarinnar á jörðu hér. En um þann
látt mannkynssögunnar er fremur
lítið hirt, og «r hann þó einna
merkilegastur, þar sem aukin þekk-
ing er undirrót allra framfara.
Flammarion segir frá því, að
Aþenumenn hafi dregið spekinginn
Anaxagoras fyrir lög og dóm,
vegna þess sem hann haíði sagt um
stærð sólarinnar. En þetta er ekki
rétt hjá Flammarion. Hann tekur
ekki fram það sem var mergurinn
málsins. Aþenumenn gerðu ekki

einungis að draga Anaxagoras fyr-
ir lög og dóm, heldur dæmdu þeir
haun til lífláts, og eigi fyrir það,
sem spekingurinn hafði sagt um
stærð sólarinnar o. s. frv., heldur
aí’ því að hann sagði, að sólin væri
ekki guð. Það Var mergurinn máls-
ins. Það sem mönnum þekkingar-
innar varð erfiðast, var að sækja
fram ge'gn trúarsannfæringunum.
Og á þá leið er enn í dag,, þó að
nýar tegundir af trúarsannfæring-
um séu komnar til sögunnar. Er nú
eigi einungis að sækja fram gegn
því sem nefna mætti hina próto-
móru lífsskoðun(af prótos, fyrstur,
og móros, fávís; die primitive
Dummheit, Protomorie, lífsskoðun
svertingjans, o. s. frv.), heldur er
nú einnig á þann straum að róa,
sem hin heteromóra lífsskoðun
skapar (af heteros, annar og mó-
ros; Heteromorie, die reaktive
Dummheit, die ganz und gar nicht
wissenschaftliche Religion des
Thanatisten und Ignorabimisten).
Prótormórí er t. a. m. hin eldforna
skýring á fyrirburðum þeim sem
spiritistar segja frá. Heteromórí er
sú trú, að sjálfir þessir fyrirburðir
eigi ekki rót sína í öðru en blekk-
ingum og skynvillum.
II.
Einn af mótstöðumönnum Anaxa-
gorasar var Sókrates. Varð Sókra-
tes frægri miklu en Anaxagoras, en
var þó hvergi nærri annar eins
spekiugur. Það má gera sér ljósa
hugmynd uin Sókrates af endur-
minningUm Xenofóns um hann.
Xenofón lýsir Sókratesi yfirleitt
réttar en Platón, að því er mér
virðist. Og var maðurinn að vísu
mjög merkilegur.
Sókrates hvatti menn ekki til að
stunda náttúrufræði. Honum þótti
náttúrufræðin „ópraktisk“, óhag-
samlegfi eða gagsmiuni en svo, að
verjandi væri til hennar miklum
tíma. Menn eru nú loksins, eins og
kunnugt er, komnir á aðra Skoðun
um suma þætti náttúrufræðinnar.
En sumir eru þeir þættir, sem menn
vita þó ekki um enn þá, hversu
nauðsynlegir þeir eru til nytsemd-
ar. Sókrates hélt ennfremur,að guð-
irnir mundu ekki hafa ætlast til
þess, að menn væru að leita eftir
?ekkiugu á stjörnunum. Athæfi
náttúrufræðinganna varð því í hans
augum eigi að eins ógagnlegt, held-
ur jafnvel óguðlegt. Um Anaxa-
goras sagði Sókrates, að hann færi
með rugl. Nefndi hann það til, að
Anaxagoras skyldi vera að halda
því fram, að sólin væri glóandi efni.
Þannig hafði þessi mikli braut-
ryðjandi 'náttúrufræðinnar á móti
sér, cigi einungis hleypidóma hinna
fávísu, heldur einnig hleypidóma
speklnganna.
Og það er ekki á aðra leið þaun
dag í dag, sé að eins brautin, sem
verið er að ryðja, nógu stórkost-
1 PO'
1'-o*
19. ág.
Helgi Pjeturss.
Móti straum.
I þeirri grein minni hafði misprent-
ast gabbe f. gabbró; ókunn f. óunnið,
og að aukaþekkingu f. að auka þekk-
ingu.
H. P.
Poincaré forseti.
Æðiti maður frönsku þjóðarinnar,
forsetinn sjálfur, hefir veiið furðu
hljóður öll árin, sem ófriðurinn mikli
hefir geisað, og aldrei staðið gnýr
um nafn hans. Það eru önnur nöfn
sem meira hefir borið á og hafa yfir-
skygt nafn hans, og aðrir hafa í raun
og veru stjórnað Frakklandi en hann
Poincaré er hæglátur maður og
vill ekki láta bera mikið á sér. Hann
hefir einkenni vísindamannsins en
akk' stjórnmálamannsins, enda er
hann mikill vísindamaður. Og hon
um hefir tekist með hægðinni að
synda milli skers og báru.
Atvinnuvegirflir
og
rógberar þjóðfélagsins.
Um laugan tíma hefir það verið
álit flestra hugsandi Islendinga, að
landið okkar væri mjög byggilegt
og hefði rík framíarskilyrði. Líka
hefir það verið áli flestra, að ís-
lenzka þjóðin væri í eðli sínu at-
gerfisfólk andleg'a og líkamlega.
En Það sem tafið hefir stórstígar
framfarir hér, er fámenni og fé-
þröng, og einnig sá misskilnihgur
margra, að skólamentun og skrif-
finska væru einu framfaraupp-
spretturnar.
Nú eru menn meir og nieir að
sannfærast um það að efnaleg vel-
megun sé undirstaða og lyftistöng
allra framfara. Um þetta hafa
meim sannfærst við að sjá árang-
urinn af stórskrefum einstakra at-
orkumanna í atviimurekstri líér á
landi.-Menn sjá það hvað geta þjóð-
félagsins tii að hlynna að allskon-
ar menningu eykst við efnalega
sjálfstæðið. Þess vegna er það nú
áhugamál allra víðsýnna og þjóð-
hollra manna, að atvinnuvegir
landsins verði stundaðir af sem
mestum dugnaði og fyrirhyggju.
Þær framfarir, sem þegar eru
orðnar, eru alls ekki litlar né
einskisverðar.
Sjávarútveg hefir fleygt svo
fram, að hann er nú stundaður hér
með þeim tækjum sem bezt eru
•þekt, enda er sjórinn þegar orðm
stórkostleg auðsuppspretta fyrir
ísland. Haldast í hendur að þessu
verki ágæt fiskimið, áræðni og
framsýnir útgerðarmenn og ötul
sjómaimastétt. Er það álit margra,
að engir fiskimenn í heimi seu
jafnokar íslenzkra fiskimanna að
vaskleika.
Landbúnaðurinn hefir ekki tekið
eins liröðum framförum, sem að
nokkru leyti er skiljanlegt, því 1
eðli sínu er landbúnaðurinn ekk1
eins hraðstígur og sýnir ekki á-
rangur af því sem gert er, jafu
skjótlega og sjávarútvegur. En
líka mun bændur<alment hafa skort
áræði við útgerðarmemi og einnig
heppilegar útlendar fyrirmyndir-
En þó hefir velmegun bænda stór-
lega aukist á seinni árum.
Yerzlunin hefir líka tekið afar-
miklum stakkaskiftum. í stað sel-
stöðuverzlananna og nærsýnna
holumangara, er nú verzluniii að
mestu komin í hendur innlendra
manna og það mentaðra og dug'
legra kaupsýslumanna, sem komið
hafa landinu í viðskifasambönd
víðsvegar og hætt verzluu þess
stórkostlega.
Þessi þroskavænlegi vísir til arð-
vænlegs atvinnureksturs, sem á hef-
ir verið minst, hefir o-rðið öllum
vitrum og góðum mömium fagnað-
arefni, og viimuveitendur og vinnu-
þiggjendur hafa verið samtaka 1
því að láta atvimmreksturinn bera
sem beztan arð, enda hvorirtveggj11
notið góðs af. Ilvað sjávarútvegin11
snertir, þá eru sjómenn beint hlut'
hafar, og verkafólk tekur arð sinö
í hækkuðu kaupi, ef vel gengur.
Það hefði nú ínátt ætla að eng-
inn myndi vilja verða til þess að
leggja stein í götu þessara frani-
fara, eu svo héfir þó ekki orið. Til
eru svo óvandaðir menn, að þeir
telja sér sæma að hera róg milfi
vinnuveitenda og vinnuþiggjenda.
Hefir það. lengi verið iðja þ'eirra,
sem ilt vilja aðhafast, að vekja tor-
trygni og óeining milli þeirra sem
skifti eiga saman.
Sjávarútvegurinn hefir sætt mest
um árásum frá þessum strákskap'
armönnum, og er það sjálfsagt af
því, að þar hafa framfarirnar orð'
ið mestar og gagnið mest fyrir land
og lýð.
Þótt leitt sé að þurfa að deila við
menn, sem ekki hafa göfugra verk
með höndum en það að grafa und-
an atvinnuvegum landsins, sérstak-
lega þeim, sem orðið hefir mest
lyftistöng framfara og velmegunar,
þá er þó nauðsynlegt, vegna þeirra,
sem hlut eiga að máli, að benda á
þann háska, sem af því getur staf'
að, að misindismenn þessir fái 6-
átalið að þeyta lúður sinn.
Það, sem róberar þjóðfélagsins
egna einkum fyrir almenning, er
það, að útgerðarmenn græði stórfé.
Þetta á að sanna það, að útgerðar-
menn hafi fé af hásetum og verka-
mönnum.
Það sér nú væntanlega hver mað-
ur, að auðug framleiðslulind getur
auðgað framleiðanda án þess það fé
sé tekið úr vasa aniiara, en starfs-
mennirnir sjálfir vita það, að kaup'
þeirra og hlutur hefir ekki tvöfald'
ast, heldur margfaldast, efa eg að1
hásetar margir vildu skifta á laum
um sínum við betri embættismenu’
landsins. Og a'llir sem geta, vilja
við fiskiveiðar vera. '
Ekki er nú vel skiljanlegt, að
þetta staíi af því, að útgerðarmein1
steli svo miklu af hásetunum. En
að útgerðarmemi eigi ekki
græða, er auðvitað hin mesta fjar'
stæða, því bæði er það, að engin11
maður myndi vilja leggja á sig
það erfiði og áhyggjur, sem sto1’
fyrirtæki kosta menn, ef hagsvo11
væri engin, og í annan stað er þat'
vitanlegt, að stór fyrirtæki verða
ekki rekin nema með miklu fé, e)l
ef eigandi fyrirtækisins ber ald^
neitt úx' bítum, þver láastraust1