Morgunblaðið - 24.12.1933, Side 9

9
„Maiar og kona“
Eftir magister Vilhjálm Þ. Gíslason, skólastjóra.
Jón Thoroddsen skáld.
Maður og kona er eitt af
öndvegisritum íslenskra bók-
menta og báðar sögur Jóns
Thoroddsen, Piltur og stúlka
og Maður og kona, tákna tíma-
mót í íslenskri bókmentasögu.
Samt er það ekki sjerlega mik-
ið sem um Jón Thoroddsen og
<skáldskap hans hefir verið
skrifað. Jón Sigurðsson skrifaði
æfisögu hans og á aldarmæli
hans skrifaði Sigurður Guð-
mundsson um hann í Skírni og
dr. Sigfús Blöndal dálítið um
skáldskap hans með síðustu út-
gáfu Pilts og stúlku. Nýjasta
ritgerðin um J. Th. er í síðustu
Lögrjettu, eftir Þorstein Gísla-
son.
Það er ekki fullkunnugt
hvernig eða hvenær „Maður og
kona“ var skrifuð og þó betur
kunnugt en um mörg önnur ís-
lensk rit og að vísu skiftir slíkt
ekki mestu máli, heldur hitt,
hvernig hið fullsamda verk er.
Það er sennilegast, að Jón Thor-
oddsen hafi lengi velt fyrir sjer
Manni og konu og viðað að sjer
efni í söguna, en sumarið 1867
er hann fyrir alvöru farinn að
fást við hana og situr við að
skrifa hana þá um haustið og
fram undir áramót, en lauk ekki
við hana, enda átti hann þá
skamt eftir ólifað. Hann var í
efa um það, um þessar mundir,
hvað hann ætti að láta söguna
heita. Fyrst virðist hann hafa
veríð að hugsa um að láta hana
heita Hlíðarhjónin eða Fólkið í
Hlíð, seinna kallaði hann hana
„Bónda og konu“ og um eitt
skeið, meðan á hreinritun sög-
unnar stóð, var honum skapi
næst að nefna hana Karl ög
kerlingu. Að lokum varð það
ofan á, að kalla bókina Mann
og konu og sá titill var á hand-
riti því, sem Bókmentafjelagið
fekk til utgáfu. Með þessu nafni
er síðari sagan að vissu leyti
sett í samband við þá fyrri, Pilt
og stúlku, og fer vel á því. Mað-
ur og kona hefir verið prentuð
þrívegis, í Kaupmannahöfn 1876,
á Bessastöðum 1905 og í Reykja-
vík 1923.
Jón Thoroddsen segir að um-
svif og veraldarsýsl hafi hindr-
að sig í því að skrifa sögur, en
hann virðist mjög snemma hafa
fengið þá hugmynd að skrifa ís-
lenska skáldsögu, eða „þjóðsögu"
eins og hann kemst að orði. En
önnur störf kölluðu að og drápu
huganum á dreif. Þegar J. Th.
var orðinn sýslumaður þykist
hann hafa fáar andlegar skemti-
stundir, „svo kalla jeg þær stund
ir, sem maður má lesa og hnýs-
ast í það, sem mann langar til
og hugsa um það, sem maður er
mest fyrir að hugsa um“. Hann
á hjer sjálfsagt við skáldskap
sinn og skáldsögur fyrst og
fremst. Það er reyndar efasamt
hvort sögur hans hafa tapað
nokkru á þessum umsvifum og
veraldarsýsli. Að sumu leyti hafa
þær grætt á því, þessar sem
komust af, þótt vegna embætt-
isanna hafi hann afkastað minnu
en hann vildi. Áhrifin af um-
sýslu J. Th. og þeirri þekkingu
sem hann öðlaðist í embætti sínu
á fólki og þjóðarhag og sveitar-
brag sjást víða í Manni og konu,
og umhverfi hans hefir einmitt
orðið mesta og besta söguefni
hans.
Gildi „Manns og konu“ er jöfn
um höndum fólgið í frásagnar-
list J. Th. og í því efni sem hann
hefir valið sjer, í því að sagan
er þjóðsaga í þeirri merkingu,
sem J. Th. lagði í orðið, saga
gripin úr veruleika daglegs lífs,
skrifuð um fólkið og fyrir fólk-
ið. Hún hefir því að ýmsu leyti
menningarsögulegt gildi og
málssögulegt, þó að alt sje auð-
vitað lagað í hendi höfundarins
eftir kröfum listar hans og
ekki verði altaf sagt að lýsingar
hans sjeu sanngjarnar. Á það
hefir verið bent (af frú Theo-
dóru Thoroddsen) að J. Th. hafi
haft ákveðnar fyrirmyndir að
sumum mannlýsingum sínum.
Hjálmar tuddi er sniðinn eftir
vestfirskum karli, sem Hjálm-
ar hjet Þorsteinsson og var kall-
aður goggur og orti J. Th. einn-
ig um hann gamankvæði
(Goggsraunir), sem enganveg-
inn er þó eins gott og mannlýs-
ingin í sögunni. Hjálmar þessi
goggur var flækingur og böðull
og var það eitt með öðru skrítnu
í fari hans, að hann gat aldrei
sofnað nema hann hefði konupils
í rúmi sínu. Síra Sigvaldi og
Bjarni á Leiti munu einnig vera
gerðir eftir lifandi persónum, og
sumum sögum þeim, sem J. Th.
lætur Bjarna á Leiti segja, svip-
ar til þeirra, sem hafðar eru eft-
ir fyrirmynd hans. „Það eru
stærri skúturnar í útlandinu en
qímmo-viS
[lavikuoria
i st6ra salnum i
K. R. ■ húslnu
Fyrsfg Dansleikur
á aiaiiaas ýóladag
með skemtup fyrir fullorðna nemendur og gesti
iH.R.-tiúsiriiM. 10-4
Aðgm. kr. 2,50 dömur,
3 kr. herra, 5 kr. parið.
Hljómsveit Aage Lorange. — Pantið aðgm. í síma
Fyrir börn, unglinga Jog gesti kl. 5 — 1 kr. Sími
■■■■■■■■■■■ Pantið aðgöngumiða í tíma í síma
Aðgöngumiðar seldir á annan jóladag í K.R.-húsinu frá kl. 10-12 og 2-8..
þær, sem danskurinn sendir
hingað til hennar Flateyjar, pilt-
ar“, er haft eftir honum, og
sagði hann því tii sönnunar, aö
eitt Indíafar hefði haft 15 möst-
ur og 15 siglur hverja upp af
annari og á hverri rá voru 15
körfur og bjó heil fjölskylda í
hVerri. í þeirri efstu fæddist einu
sinni dréngur og þegar hann var
15 ára lagði hann af stað niður
og var orðinn þrítugur þegar
hann kom ofan á þilfar.
Þótt það sje fróðlegt að rekja
saman lífið sjálft og lýsingar J.
Th. á því, þá er það ekki einhlítt.
„Maður og kona“ er sjálfstæð-
ur heimur út af fyrir sig. Hún
er ekki samin til þess eins að
vera svðitalýsing fyrst og fremst,
hún er samin til þess að vera
list og skemtun. J. Th. komst
einu sinni svo að orði um þann |
mann næstan sjer, sem mest
gerði að því að skrifa manna-
og sveitalýsingar og var að sumu
leyti meiri fulltrúi „veruleika-
stefnunnár“, en J. Th„ s. s.Gísla
Konráðsson, að hann „skrifaði
upp sögur og druslur". Hann
hefir sjálfur notað ýmislegt af
samskona^ efni og Gísli, sá iðni
og mæti fróðleiksmaður, en hann
hefir aldrei skrifað upp druslur.
Hann skapaði heilsteypt, sjálf-
stæð verk. Scott hefir verið nán-
asta fyrirmynd hans í sögurit-
un og þó fremur andi og tilgang-
ur sagnanna en hitt, að rakin
verði bein áhrif frá honum.
Fleiri erlenda höfunda mun J.
Th. einnig hafa þekt, en þau
samtímarit Evrópubókmentanna,
sem honum eru skyldust s. s.
bændasögur Auerbacks mun hann
ekki hafa þekt.
Sumir íslenskir skáldsagna-
höfundar hafa sjeð eins vel eða
betur en J. Th. og kunnað eins
vel að fara með atburðaröð, en
fáir eða engir hafa heyrt betur
en hann, kunnað betri skil og
betri tök á mismunandi stílteg-
undum mismunandi manna, og
sjest þetta glögglega í Manni og
konu. Þar er spillifandi og skríti-
legt vestfirskt alþýðumál, tekið
beint af vörum fólksins, þar er
snúinn og hátíðlega skringilegur
kancellistíll, þar er fágað og fag-
urt bókmál tvinnað saman úr
gömlum sögustíl og Hómers-
kviðustíl Sveinbjarnar Egilsson-
ar. Það besta í Manni og’ konu
eru víðast lýsingar á ytri hátt-
um og fasi og svo ekki síst sam-
tölin. Þess vegna er líklegt, að
Maður og kona falli betur í leik
en flestar aðrar íslenskar sögur,
af því að hún er sjálf í eðli sínu
mjög leikræn. Það er því skemti-
leg og athyglisverð nýbrevtni að
þessi þjóðlega og þjóðkæra saga
skuli vera sett á leiksvið.
IMNEUC inUITIKIt
Annan jóladag kl. 8 síðd. (stundvíslega). Frumsýning á
.DSaðnr og koua'
Alþýðusjónleikur í 5 þáttum, e'ftir samnefndri skáldsögu
1 Jóns Thoroddsen.
Höf. sjónleiksins: Emil Thoroddsen í samvinnu við
Indriða Waage.
Aðgöngumiðasala í Iðnó i dag (aðfangadag) frá
kl. 1—3 síðd. og annan jóladag eftir kl. 1 síðdegis.
Sími 3191.
Næsta sýning á fimtudag 28. desember.
Tekið á mótí|pöntimtim i Iðnó annan jóladag
eftir kl. 2.
Aðgöngumiðasala á miðvikudag kl. 4—7 og fimtudag
eftir kl. 1 síðd.
Biðjitl^’um lampann mefl hinu
rjetta|ljóimagni !
og sparið ekki á röngum stað, PHILIPS PHOTOMETER sann-
ar að það er ódýrara að eyðileggja ljelegan lampa, en að nota
hann. Skiftið því þegar um alla ljelega lampa, og setjið PHILIPS
í staðinn. Þá sparið þjer rjettilega,
þjer greiðið minna fyrir sama Ijós-
magn. —
PHILIP S