Morgunblaðið - 09.05.1935, Síða 4

4
MORGUN BLABIÐ
Vestfirskar sagnir
1.-3. heftl.
Helgi Guðmundsson hefir
safnað. Útgef. Guðm. Gam-
alíelsson. Reykjavík 1933
—34.
Þjóðsagnasafn þetta er bundið
við Yestfirði. 8ýna hefti þau, sem
þeg-ar eru komin, að þar muni af
nógu að taka, enda hefir léngi
leikið orð á því, að á Vestfjörð-
um væri um auðugan garð að
gresja um þjóðsögur, og alkunn-
ugt er, að galdramenn lifðu þar
lengst, svo sem í Arnarfirðí og
þar um slóðir.
Safnandinn, Helgi Guðmunds-
son, segir í formálsorðum, að í
Vestfírskum sögnum eigi ekki að
eins að koma sögur og sagnir, er
hann sjálfur hefir safnað, heldur
einnig eftir eldri safnanda, sem til
eru í handritum, svo sem Gísla
Konráðsson o. fl. Mun þetta því
verða mikið rit, ef utgáfan getur
haldið áfram, sjálfsagt nokkur
bindi, 24—30 arkir að stærð hvert
um sig.
Efni þeirra þriggja hefta, seni
út eru komin (samtals 288 bls.),
er býsna'fjölbreytt og álitleg við-
bót við íslenskar þjóðsögur. Með-
al þess merkasta og einkennileg-
asta má telja sögurnar af Jóhann-
esi á Kirkjubóli í Arnarfirði, sem
lifði fram yfir miðja 19. öld og
frægastur er af galdramönnum
Arnfirðinga í seinni tíð. Margar
af sögunum um hann virðast
studdar órækum vitnum, enda
eklci svo gamlar, að þurft hafi að
fara margra á milli. Sögurnar um
Jóhannes eru í 3. hefti; þar eru
einnig sagnir um Kópavík, álaga-
stað gamlan, og margar sagnir
um síra Jón Ásgeirsson -á Álfta-
mýri’, einhvern mesta fræknleika-
mann og merkan um margt. Af
efni hinna fyrri hefta má nefna
þátt um forfeður Briemanna, um
síra Gísla Ólafsson í Sauðlauks-
UÍBjsá morgunblaðslns 9. maí 1935
mataræði
þ j □ ð a n n a.
Eftir dr. 3ohanne ChristiansEn.
Niðurl.
Það er oft þannig, að um hið
sanna og rjetta verður að taka til-
lit til margs, því fylgja skilyrði
og varkárni eins og Hippokrates
var ljóst. Hið ranga og ósanna
liggur aftur á móti oftast opi§
fyrir. Hippokrates segir t. d. um
ost: „Það er óhæfa að segja blátt
áfram að ostur sje slæm fæða,
vegna þess að nokkrir fá maga-
verk af honum, þegar þeir borða
of mikið. Það verða ekki allir
veikir af osti, sumir geta etið sig
feadda af honum án þess að kenna
minsta méins, og þeir styrkjast
dásamlega af honum. Ef ostur
væri skaðlegur heilsu manna,
mundu allir sýkjast af honum“,
Eftir þettu að dæma virðist svo
sem á dögum Hippokrates hafi
verið uppi menn, sem fordæmdu
Fimtadaginn 9. maí 1935.
BÓKMENTIR ——
dal og Ðalla, Sagnir frá Hvallátr-
um o. fl. í 2. hefti, en í 1. heft-
inu eru ýmsar smásagnir, einkum
af sunnanverðum Vestfjörðum.
Sögurnar eru yfirleitt vel skráð--
ar og heimildarmenn tilgreindir
fyrir hverri sögu. Ymsar sögu-
legar upplýsingar fylgja með til
skýringar, þar sem þurfa þykir.
Vestfirskar sagnir eru hin eigu-
legasta bók. G. J.
Vordraumar.
Ljóðmæli eftir Kjartan Ól-
afsson brunavörð. Reykja-
vík. Prentsmiðja Jóns
Helgasonar 1935.
Kjartan Ólafsson er löngu
kunnur fyrir ljóð sín. Hann hefir
birt mörg kva'ði í blöðunum ár-
um »aman, ort við ýmis tækifteri,
og gefið út ljóðabók fyrir þrem-
ur árum (Dagdraumar 1932).
Hjer er því enginn nýgræðingur
á ferð, heldur maður, sem fengið
hefir ákveðin, einkenni í kveðskap
sínum og þann þroska og æfingu
í list sinni, sem skipar honum á
fullorðinna bekk í skáldahópnum.
Sameiginlegt einkenni á ljóðum,
Kjartans er það, að þau eru
falleg. Hann yrkir yfirleitt ald-
i-ei um það, sem Ijótt er, leiðir það
hjá sjer, sem hann finnur ekkert
fallegt eða gott við. Hann yrkir
um náttúruna, en helst þegar hún
er friðsæl og blíð; um hina1 hljóðu
kyrð kvöldsins, um sólskins-
morgna við stafandi sund, um blá
f jöll, um blómin og ftiglana
og skóginn. Hugur hans er full-
ur af lotningu og tilbeiðslu
til hans göfuga og fagra.
Hann yrkir því einnig sálma og
kirkjuleg ljóð. 1 öllu þessu líkist
hann meira 19. aldar skáldum vor-
um og hefir lært meira af þeim
en samtíðinni með sínum real-
isma. Hann minnir á Ben. Grön-
dal í þessu erindi um fjóluna:
Þú bjarta yndisblómið,
þú blíða rósin kær,
þín fegurð ljúfu ljóði
mjer líður hjárta nær,
þú ilmar ungu vori
með augun bláu þín,
hrein eins og himin-lilja,
hjartkæra fjólan mín.
Og á Steingrím í þessu erindi um
skóginn:
í skógarfylgsnum friður hlýr,
þar fuglinn litli býr.
Hann syngur frjáls á grænni grein
sín gleðiljóðin hrein.
Og sál vor hrifin hlustað fær,
þá hörpu vorið slær.
Og hjartans angur hverfur, fer,
þar hvíld og friður er#
Þetta eru handahófs-sýnishorn
af þessari tegund. Stundum yrkir
hann betur, stundum miður. — En
Kjartan Ólafsson lifir ekki aðeins
i natturudraumum. Hann yrkir
um mörg efni úr samtíðinni. Hann
yrkir gott kvæði um ljósastaurinn.
Hann minnir menn á að lýsa öðr-
um mönnum;
Og hjer sem þú er ljúff úr leik
að falla
með ljós í hönd, sem kveikt er
fyrir alla.
Hann yrkir um sjóslys, gömlu
sjómannsekkjuna, hafnarverka-
manninn, sem verður að bíða eftir
hinni ovi.ssu 'vúnnu fyrir daglegu
brauði um flugmennina o. fl.
Hann yrkir mörg tækifæriskvæði,
öflug hvatningakvæði eins og Nú
þarf, Vakna og Hvöt, til fríkirkj-
unnar, til landskórsins, til fánans,
til sundskálans á Akranesi o. fþ,
erfiljóð. Skáldið er nútímamað-
ur, áhugasamur um velferð þjóðar
sinnar, jafnan til taks að hreifa
strengi hörpu sinnar til þess að
lofsyngja það og hvetja til þess,
sem horfir til heilla og framfara
eða 'horfir til meiri menningar í
landi — og lærisveinn höfuðskálda
fyrri aldar, sem best hafa kveðið
um land vort og fegurð þess.
Því miður er talsverður hluti af
Sögnr úr
bygð ojf borg.
ar í kaupstað (Augnablik, Jóla-
' karfan og Kastali borgarinnar).
j Um tilorðning sagna þessara fer
Eftir Guðmund Friðjóns- höfundur sjálfur fáeinum orðum
son. Reykjavík. Útgefandi í stuttum formála og get jeg ekki
Prentsmiðja Jóns Helga- stilt mig um að taka hann hjer
sonar. 1935.
upp:
Guðmundur Friðjónsson hefir
fyrir löngu öðlast svo fastan sess
og virðulegan með skáldum þess-
arar þjóðar, að ein bók frá hon-
um í viðbót við allar hinar getur
litlu orkað um það, að auka
skáldfrægð hans eða draga íir
henni, á hyora sveifina sem dóm-
urinn um bókina skyldi smiast-
Það munu vera áhöld um það,
hvort Guðmundur nýtur meiri
frægðár fyrir sögur sínar eða
ljóð, hvorttveggja er með þeim á-
gætum, að þótt eigi væri nema
öðru af því tvennu til að dreifa,
mundi það nægja til varanlegrar
skáldfrægðar. Þó hygg jeg, að
þeir muni vera fleiri, sem þekkja
sögur skáldsins betur en kvæoi
hans. Eins og allir munu enn
minnast, var gerð mjög hörð árás
á skáldskap Guðmundar og lífs-
skoðun skáldskapar hans iir
vissri átt fyrir tveimur árum, en
ekki verður sagt, að andstæðingar
Guðmundar hafi riðið feitum
hesti frá viðureigninni við hann.
Virðist sú árás hafa orðið til þéss
að festa hann enn betur í þeim
virðingarsessi meðal slcálda lands-
ins, sem honum ber með rjettu.
í hinu nýja sögusafni Guð-
mundar eru 10 sögur, allar held-
ur stuttar, og gerast sumar þeirra
í sveit (Aldurtili Amalts. Upp-
risa, Þelsokkar Þórunnar, Fífu-
kveikur, Rannsókn, Slysför og-
sögur Gunnhildar gömlu), en hin-
þessum kveðskap lítið annað en
fallegt rím, en þó efast jeg ekki
um, að margir lesi Ijóð Kjartans
með ánægju, enda er margt, stór-
vel gert hjá honum. G. J.
„Sögukornin, sem birtast hjer,
hafa þróast á sjöunda tug æfi
minnar og eru vaxin upp úr sams
konar jarðvegi og aðrar smásögur
mínar. Þær eru fyrst og fremst
þjóðlífslýsingar, það sem þær ná,
og er undir niðri ætlast til, a5
þær á ókomnum tíma bregði
skímu yfir það tímabil, sem sögu-
kornin eiga rætur í. Flugufótur
er fyrir sögunum, dagsannur, eins
og gengur og gerist. Söguefnin
eru þannig valin, að sneitt er hjá.
andstygðarefnum, og þannig hald-
ið á, að eigi er hirt um að lýsa
neðri hluta fólks eða einstakling-
um neðan við þind, — svo sem
tíðkast í hinum nýju sögum
þeirra höfunda, sém tekið hafa
ástfóstri við mjaðmagrind og
baksvip".
Eins og höfundur tekur fram,
eru sögurnar fyrst og fremst
þjóðlífslýsingar og það svo mjög,
að sumstaðar er lögð aðaláhersla
á lýsingarnar, en minni áhersla á
viðburðina, sem sögumar snúast
um. Flestar sögurnar standa í
raun og vem einhversstaðar á
milli þess að vera sögur og þess
að vera ritgerðir um íslenska
þjóðarhætti. Þetta verða lesend-
iurnir að hafa hugfast, éf þeir
vilja lesa þessa síðustu bók Guð-
mundar sjer til gagns og' ánægju.
Þær sögur í bóldnni, sem mjer
virðist sameina þetta tvent á best-
an hátt, að vera þjóðlífslýsing og
saga, eru Upprisa og' Sögnr Guim-
hildar gömlu. Allskemtileg saga,
sem jafnframt er þjóðlífslýsing
frá síðustu árum bannsins, er
Rannsókn, sag-a um landabruggara
í sveit, sem ljek á sýslumann hjer-
aðsins og tókst að koma þvi svo
ost. En þegar Hippokrates talar
um mataræði hefir hann oftast
nær rjett fyrir sjer. Hinir gömlu
læknar hafa oft vitað hið rjétta.
en hvað eftir annáð hefir það
glevmst, rifjast upp aftur, gleymst
síðan o.s.frv. þangað til hin vís-
indalega skýring á því yarð fund-
-in.
Hippokrates segir: „Kjarnmikil
fæða, sem soðin er oft, missir
kjarna sinn, og nýmeti veitir ætíð
meiri styrk en önnur fæða“.
Það hafa eflaust margir læknar
á umliðnum öldum talið þetta
bábylju, bygða á rangri eftirtekt,
þrátt fyrir tilhlýðilega virðingu
fyrir föður læknavísindanna. Það
var ekki fyr en 20Ú0 árum seinna
að dýrkeypt reynsla sýndi oss að
hinn gamli læknir hafði rjett fyr-
ir sjer, fæðan nnssir kraft sinn,
vitamínin, ef hún er oft soðin.
Hippokrates segir líka; „Mjöl
má ekki sjóða nje steikja í hun-
angi eða olíu, því að þá veldur
það uppþembu og óþægindum“.
Þessu heilræði hans hafa læri-
sveinar hans eflaust fylgt um 1000
ár, án þess að þeir skildu það. I.
C. Tode skildi það heldui' eigi til
fullnustu, þótt hann segi: „Butt-
érdejg“ er einhver ómeltanleg-
asta fæða, sem nokkuru sinni hef-
ir verið framleidd til þess að spilla
heilsu manna.
Það var ekki fyr en á 19. öld,
þegar saltsýran og pepsin í mag-
anum fanst, að mönnnm skildist
það, að mjölkorn þakin feiti eru
ill-meltanleg og fara því niður í
garnirnar og valda þar gerjun.
Það var danski heilsufræðingur-
inn Chr. Jörgensen sem tók undir
með Hippokrates og varaði fólk
við að borða ,,uppbakaðar“ sós-
ur, súpur, búðinga o. s. frv.
Menn halda máske að það sje
ný uppgötvun að klíð veiti mjúk-
ar hægðir. Ónei, það hefir líklega
enginn vitað meira um fæðuteg-
undir en Hippokrates og hann er
enn hinn fremsti ráðgjafi um mat-
aíræði. Hann telur eftirfarandi
meðul við hægðaleysi: bankabygg,
hveitikorn, hunang, kál, púrrur,
sýrur, salat, hvítlauk, drúur, rús-
ínur, fíkjur, þroskaðar og mjúkar
perur flestar eplategundir, nýtt
vín, fisksúpu, hrogn, skelfisk,
krabba. Við niðurgangi: afhýtt
bygg og hveiti, sjerstakar tegund-
ir af rófum, brúnar baunir, ert-
ur, asparges, rauðlaukur, hnetur,
reyniber, harðar perur, ostur,
fiskur, ostrur, bauti, hjartarsteik,
hjérasteik. Uppþembu valda: róf-
ur, hvítlaukur, brúnar baunir, ert-
ur, hnetur, epli, klíð,' mjöl soðið í
olíu, egg, sætt og dökt vín.
Nákvæmari lýsingu á áhrifum
fæðutegundanna á þarmana getur
ekki fyr en 1921 í hinni ágætu
handbók þeirra v. Norden og
Salomons.
Jeg álít að það væri mjög nyt-
samt fyrir læknaefni, að lesa
læknisfræði Hippokrates. Það
mætti vel sleppa öllu, sem nú er
firelt eða einskis nýtt,. Hvergi er
hægt að fá fróðleik um grund-
vallarreglur heilsufræðinnar nema
hjá Hippokrates. Hin dásamlega
uppgötvun vitamínanna nú á dög-
um og þar með þekking á því
hverja þýðingu mataræðið hefir
viðvíkjandi sjúkdómum, varð til
þess að nú skiljum vjer Hippo-
krates betur heldur en hann hefir
áður verið skilinn. Það er því ekki
að furða þótt menn gefi Hippo-
krates meiri gaum nú en áður —
þýskt bókaforlag hefir t. d. verið
nefnt Hippokrates Verlag — og
prófessor August Bier í Berlín
segir að læknar verði fyrst og
fremst að kynna sjer lækninga-
bók Hippokrates, sem hann kallar
„merkilega, sígilda, kenslubók, sem
læltnar geti sótt í milda þekkingu
fyrir daglegt starf sitt“. Hann
Spgir:
„Það eru til óhagganleg sann-
indi, sem ekkert breytast með
tíma eða mismunandi menningu.
Þau eru sígild, en gleymast þó
oft tímunum saman. Einangrun og
heildarsamsteypa eru grundvellir
allra vísinda, og hið almenna hefir
miklu meiri þýðingu heldur en
sjerfræðin. Hinir einhæfu lækna-
sjerfræðingar nú á dögum koma
sjer ekki að því að grannskoða
grundvallarreglur heilbrigðinnar
og „polypragmasien" hefir nú aft-
ur gerst ískyggileg í læknisfræði-
náminu".
Það eru margir á sama máli og
Aug. Bier. Skurðlæknirinn Liek
og yfirlæknirinn Bergmaim segja