Morgunblaðið - 01.07.1938, Síða 5

Fostudagur 1. júlí 1938.
MORGUNBLAÐIf'
JpfargtmMaMd
Útsreí.: H.f. Arvnkur, Reykjarfk
Rltstjðrar- Jðn KJart&naaon o( Valttr Stafánaaon (AbyrrSaimaCur).
Auglýslnrar: Arnl Óla.
Ritatjðrn. auKlýainffar o( afrralbala: Auaturatrntf *. — Slml 1*00.
AakrlftarcJalð: kr. 1.00 á mánuCl.
í lauaasðlu' 1R aura olntaklH — II aura moti LaabOk.
dr. Sigfús Blöndal:
Merkileg norsk
I !
HVAÐ KYST ÞU?
Arið 1933 kom út hjá Gyld-
endal í Oslo bók með
titlinum: Hans — Henrik
Holm: Jonsok-natt. Teikning
ar av Fröydis Haavards-
holm. Það er stór bók, 303
bls. í 4 blaða broti, skraut-
leg útlits og smekkleg; í öll-
um frágangi. Það var auð-
sjeð, að hjer höfðu bókavinir
og listfengið fólk um fjallað.
Þeir, sem þektu nánar til, fnrð-
uðu sig ekki á þessu. Hans-Henrik
Holm var milli skálda og menta-
manna á Norðurlöndum vel kunn-
ur maður, sem inenn væntu mik-
ils af, en hinsvegar vissu vinir
hans, að hann var allra manna
vandvirkastur og Ijet ekkert frá
sjer fara, fyr en það var orðið
svo, að honum líkaði það sjálf-
um. En kona lians, Fröydis Ilaa-
vardsholm, er ein af frægustu og
mestu listamönnum, sem nú eru
uppi í Noregi. Það hafa verið
skrifaðar hækur um hana. Ekki
síst eiga kirkjulistir Norðmanna
henni mikið að þakka; á því sviði
listanna hefir hún getið sjer sjer-
stakan orðstír og er nú talin með
helstu listamönnum hæði í smíð
um rúðumynda, skrautvefnaði
helgiklæða og öðru þesskonar.
Hjer í riti manns síns kemur hún
fram sem skapari hugmyndaríkra
Hans-Henrik Holm og
„Jónsvökunóttin" hans
verk úr öllu því brotasilfri, sem
þjóðtrúin fær honum. Jeg tilfæri
sem sýnishorn kaflann um út-
burðina (bls. 20):
„Þeir eru að sauma sálnaserki
fyrir mæður sínar, sem drápu
þá, svo þær geti orðið end-
urleystar frá hegningu á dóms-
degi. Þeir verða að skuld-
hreinsa hverja móður í tvö þús-
und ár, þá er drápssyndin full-
bætt. Dvergarnir smíða þeim gull-
skrúða til langferðarinnar úr
sindrandi neistaflugi. — — —“
Svo halda sálirnar áfram upp
til Sánkti Pjeturs, sem vísar þeim
inn í hóp leikandi barna:
„Dá dei stig millom stjönnune
byrjar hans kvite manebikkje göy.
Djupt under deim skvalpar skjy-
havet um jordi som ei stein-
skrinn öy.
Brátt ser dei ein flug’Iort* í siste
gleim;
det er heile vár bygdeheim“.
A gleðinni er dans og drykkja
og allskonar fagnaður. Gömul
kona, Rannveig, flytur kvæði um
Ekki ósjaldan heyrast radd-
ir um það, að þingræðið
•og lýðræðið sje í dauðateygj-
ainum og að ekki muni langt
að bíða þess, að einræðisstefn-
.an fari sigurför um heiminn.
Þessar sömu raddir hafa
einnig heyrst okkar á meðal og
því hefir oftast verið bætt við,
að fáir muni sakna þess, þótt
þingræðið og lýðræðið hverfi
úr sögunni.
Menn, sem þannig tala, gera
sjer áreiðanlega ekki ljóst,
hvers þeir óska, er þeir biðja
um einræði í staðinn fyrir lýð-
ræði. Því að þótt finna megi
galla á lýðræðisstjórnarfyrir-
komulaginu — og þeir eru
vissulega til — þá er hitt víst,
.að gallarnir eru miklu fleiri og
stærri hjá einræðinu.
★
Mönnum er ótrúlega gjarnt
á að halda mjög á lofti göllum
lýðræðisins, dæma eftir þeim,
en hugsa ekkert um hitt, sem
þó er aðalatriðið, að lagfæra
það, s,em miður fer. Þessir sömu
menn eru einnig naskir á að
finna það, sem vel kann að
fara hjá einræðisherrunum og
einblína á það. En þeir gæta
ekki þess, að einræðisherrarn-
ir sjá til þess, að umheimurinn
fær ekki vitneskju um það, sem
miður fer hjá þeim. Því er
vandlega haldið leyndu, af
þeirri einföldu ástæðu, að öll
gagnrýni er bönnuð í einræðis-
löndunum. Skoðanafrelsi er þar
ekki t.il, ekki prentfrelsi,. trú-
arfrelsi, fundafrelsi eða fje-
lagafrelsi. Einræðisríkin hafa
sjerstaka stjórnardeild, sem
segir til um það, hvað umheim-
urinn má vita um stjórnarfar-
ið hjá þeim, Þessar stjórnar-
tdeildir básúna mjög það, sem
vel kann að takast. Hitt, sem
miður fer, er hjúpað þögninni,
eða þá reynt að gefa því ann-
n,n svip, en hinn rj.etta.
Ótrúlegt er að þeir yrðu
margir, Islendingarnir, ef al-
varan kæmi, sem kysu að kasta
lýðræðinu fyrir borð og taka
æinræðið í staðinn. Eða hvað
myndir þú gera, ef þú hefðir
valið ?
★
En það er ekki nóg, að hafa
lýðræði í orði, ef það er ekki
jafnframt á borði. Og það er
einmitt þetta, sem við íslend-
ingar þurfum að taka til ræki-
legrar yfirvegunar, ef við vilj-
um áfram búa við lýðræði.
Lýðræðið hjá okkur er ekki
nema nafnið tómt, sem stafar
af því, að okkar kosningafyrir-
komulag er svo afkáralegt, að
útkoman verður hrein skrípa-
mynd lýðræðis. Dæmin frá síð-
ustu tveim alþingiskosningum
sanna þetta svo greinilega, að
ekki er þörf að orðlengja það
jfrekar.
En þeir, sem á annað borð
unna lýðræðinu verða vel að
gæta þess, að því stafar máske
af engu meiri hætta en ef fólk-
ið finnur það, að helgastj rjett-
ur þess er fyrir borð borinn.
★
Að nafninu til hafa allir
þegnar landsins, sem fullnægja
vissum, almennum skilyrðum,
jafnan kosningarrjett til Al-
þingis. En þegar á hólminn
kemur er kosningarrjetturinn
herfilega ójafn, sem stafar af
úreltu kosningafyrirkomulagi.
Þetta verður að lagfæra.
Þjóðin verður sjálf að standa
"ast um þessi helgustu mál sín.
Hún má ekki þola neinum
stjórnmálaflokki, að hann
traðki á lýðræðinu, með því að
viðhalda kosningafyrirkomu-
lagi, sem gerir kosningarrjett-
inn ójafnan.
Núverandi stjórnarflokkar
halda dauðahaldi 1 þetta rang-
láta kosningafyrirkomulag,
vegna þess að í augnablikinu
kemur það þeim sjálfum til
góða. En þetta er aðeins vott-
ur þess, að stjórnarflokkarnir
eru ekki tryggir lýðræðinu.
★
Þegar stjórnarskráin og kosn
ingalögin verða næst endur-
skoðuð, er nauðsynlegt, að fund
in verði einhver leið, sem trygg
ir betur hlut ríkisheildarinnar
á Alþingi en nú á sjer stað.
Hreppapólitíkinnar gætir alt
of mikið á Alþingi nú. Þetta
þarf að breytast. Alþing.ismenn
eru fulltrúar þjóðarheildarinn-
ar, og þeir mega aldrei víkja
frá því sjónarmiði.
Við skulum vona, að ekki
verði langt að bíða þess, að
fullkomið lýðræði ríki í okkar
landi. Við vonum einnig, að
Alþingi fái brátt á sig þann
svip, sem samboðinn er þeirri
virðulegu stofnun, að hreppa-
pólitíkin víki úr sölum þings-
ins og að þar sitji í framtíðinni
aðeins þjóSar-fulltrúar.
„HVÖT“ HELDUR SKEMT
UN AÐ EIÐI
Utiskemtun verður haldin
að Éiði, skemtistað Sjálf
stæðismanna, n.k. sunnudag, ef
veður leyfir. Er það Sjálfstæðis-
kvennafjelagið „Hvöt“, sem
stendur fyrir skemtun að þessu
sinni.
Eins og vant er verður til
skemtunar: ræðuhöld, músík,
einhver íþróttasýning á pallin-
um og dans.
Fyrsta útiskemtun sumarsins
að Eiði, sem haldin var síðastl.
sunnudag, sýndi að hvergi vill
fólk heldur eyða sunnudagsfrí-
inu í góðu veðri en einmitt á
Eiði.
IJmræðuefnið í dag;
og fallegra mynda, sem eru mikil
prýði fyrir bókma.
★
Það eru engar ýkjur, að frum-
legri og einkennilegri bók hefir
ekki sjest á Norðurlöndum síð-
asta mannsaldurinn. Þó Hans-
Henrik Holm ekki skrifi línu
framar, er hann fyrir þessa bók
eina kominn í fremstu röð norskra
nútíma skálda.
Bókin er ljóðabálkur, og orkt
á norsku „landsmáli“. Efnið er
tekið úr þjóðtrú Norðmanna, eins
og hún enn er lifandi í afskektum
sveitum. Ung lijónaleysi, Bjug og
Gjyvi, fara á Jónsmessuvöku til
gleði, sem á að halda þar í sveit-
inni, og er svo sagt frá því, sem
þau sjá og heyra á ferðinni og
gleðinni. I rauninni er þetta að-
eins umgerð. Inn í þessa frásögn
eru svo íljettaðir margir þættir,
sögur um fólk þar í sveitinni, um
galdra og gjörninga, tröll og
huldufólk, víti að varast, ástir og
afglöp o. s. frv. Og það, sem
einna mest ber á, er samlíf og
samúð mannanna og náttúrunn-
ar. Það eru raddir skóganna og
fossanna, hljómar frá klettum og
gljvifrum, hríðarnar og stormur
inn, dýrin, fuglarnir og skorkvik-
indin, blómin og berin, sjórinn í
blíðu og bálroki, — alt kemur hjer
lifandi og talar við mann. Jeg
þekki fá skáldrit, þar sem jeg hefi
fundið eins til návistar töfrandi
náttúru eins og í þessari bók.
Trúin á dularkrafta og huliðs-
heima tilverunnar kemur alveg
átakanlega fram, í þeim mynd-
um, sem norskt, sveitafólk hefir
skapað sjer. Margt af því þekkj-
um við íslendingar úr okkar þjóð
trú, en skáldið gerir dýrleg lista-
Þorgeir og Þjóðvöru, ríkan bónda-
son, sem er meinað að giftast fá-
tækri stúlku, sem hann ann. Hann
tekur samt saman við hana, og
gerist morðingi þess vegna.
Við Jónsvökuna fer gamanið að
grána. Ríkum ekkjumanni, Reiuv
að nafni, og ungum manni, Gaut,
lendir saman í áflogum útaf ungri
stúlku, sem báðir vilja eiga. Gaut-
ur verður undir í bardaganum og
leggur þá Reiuv til bana með
hníf. En þatu Bjug og Gjyvi sleppa
frá öllum óskunda. Menskir menn
gera þeim ekki neitt, huldar vætt-
ir heldur ekki. "Björg er fædd á
hvítasunnudagsmorgun með silf-
urkufli, hún er skygn og sjer gegn
um liolt, og hæðir, og henni get-
ur ekkert grandað, nje heldur
þeim sem hún verndar:
„Pá skuta vá, Bjug, dett ramnane
(hrafnarnir) daude av mastir og
rær;
nei myrkemakte kjem ’kje for
Gjyvis fylgje nær“.
I síðari liluta bókarinnar koma
Bjug og Gjyvi ekki fram, en þar
eru ýmsir styttri þættir; hjer skal
aðeins nefnt magnaður kvæðabálk-
ur um Þórnýju galdrakonu, sem
hraustur sjómaður, Kaspar, bjarg
ar frá bálinu; þau leggja lag sitt
saman. Yfirvöldin sigra nú samt
að lokum. Sonur þeirra, Hagbarð-
ur, gerist böðull og er sagt frá
æfi hans. Fallegasti og áhrifa-
mesti bálkurinn er þó síðasti hluti
bókarinnar um Sveinung Vreim og
huldu- eða tröllkonuna Gusi Gryte-
dal. Hún sækir eftir ástum hans;
hún er töfrandi fríð, og hann læt-
ur að vilja hennar. Þau sænga
saman í tvær nætur, en svo um
morguninn þriðja daginn fellur
sólgeisli á andlit hennar, — og
þá skiftir hún ham og breytist í
gamla flagðkonu
„— med skrukkur fjölgar’ enn
hoggestabb;
det var rukke i rukke yver ein
tryneflabb".
Hann vill nú ekkert vita af henni,
þó hún þrábiðji hann um að halda
trygð við sig og spái, að hann
muni litla ánægju hafa af öðruín
konum hjer á eftir. Svo verður
líka; upp frá því gengur alt illa
fyrir honum. Að vísu giftist liann
síðar, en í því hjónabandi er eng-
in farsæld. Svo löngu síðar heim-
sækir hann sína gömlu vinkonu.
Lýsingin á endurfundi þeirra er
dýrðlegur skáldskapur. Hún er nú
gift ríkum jötni í undirheimum,
en hún man altaf eftir Sveinungi
og sýnir honum dóttur þeirra, og
segist munu fylgja honum inn í
annað líf. Bókin endar á dauða
jSveinungs og greftrun; um leið
og síðasti útfararsálmurinn er
s’unginn við gröfina, heyrist
klukknahringing uppi í fjallinu;
það eru jötnarnir, sem hringja
fyrir Gusi Grytedal, sem nú fylgir
sálu síns gamla ástvinar yfir í
annan heim.
Málið á bókinni er mjög ein-
kennilegt. Það er „landsmál“ með
sjerstökum keim, nærri því mál
fyrir sig, svo orðríkt og nýstár-
legt, og ýmislegt kemur þar fyr-
ir, sem ekki finst í venjulegum
orðabókum, enda hefir höfundur-
inn sett orðalista aftan til í bók-
ina og auk þess skýringar á ýmsu
viðvíkjandi þjóðtrú og þjóðhátt-
um, og á því hvorttveggja er
mesta nauðsyn fyrir flesta lesend-
ur. í rauninni er jeg liræddur um,
að einmitt málfæri bókarinnar
verði til að spilla fyrir útbreiðslu
hennar. Til þess að ná almennri
hylli þyrfti hún að koma út í þýð-
ingu á eitthvert annað Norður-
landamál. Enda mun bráðum vera
von á danskri þýðingu. Við Is-
lendingar ættum t. a. m. áreiðan-
lega að standa betur að vígi en
Danir og Svíar með að skilja
norskt landsmál, en jeg verð að
segja fyrir sjálfan mig, að jeg hefi
átt erfitt með ýmislegt í þessari
bók. En efnið er svo mikilfeng-
legt og fjörið og skáldskaparlist-
in svo mikil, að mjer hefir þótt
það borga sig að eyða tíma í
þetta, enda þótt jeg hafi stund-
um neyðst' til að leita uppi orð í
2—3 orðabókum.
Bragarhættir í bókinui eru marg
víslegir. Stundum eru þeir blátt
áfram og reglubundnir, en oftar,
einkum í frásögnum, óreglulegir,
FR.AMH i S.TÖTTTJ SfiHL
Náttúruhamfarirnar í Japan
Flugnaskítur.