Morgunblaðið - 15.08.1940, Qupperneq 5

HreinÖýrin á Vestur-
v5 r 30 I U m Éftir Helga Valtýsson
iimiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiimiimiiiimiimiiiiiiiiimmmiimmmmmmmmmmmmmmmmmmimmmM
Ílmtudajíur 15. ágúst 1940.
ÍMorjpmblafctd
útreí.: H.f. Árvakur, K*yk]»vfk.
HSt«tjérar:
Jön Kjartaniaon,
Valtýr Stefá.n»»on (AbyrffSarm.).
AnglýBingar: Arnl Óla.
Bitatjörn, auglýalnffar o* lUcTsltiala:
Austurstrœtl 8. — Stmf 1490.
Áakrlftargjald': kr. t,66 á jaknuBl
lnnanlands, kr. 4,0« utaalanda.
f lauBasölu: 20 aura eintaltlV,
26 aura mtl Lxbök.
Vinnan í bænum
AÐ er alvegrjett,sem Krist-
ínus Arndal, forstj. Vinnu-
miðlunarskrifstofunnar í Reykja
vík bendir á í samtalinu, sem
birtist á öðrum stað hjer í blað-
inu, að ástæða er til að vara
reykvíska verkamenn alvarlega
við því, að sleppa atvinnnu, sem
jþeir kunna ná að hafa utan bæj-
arjns og þyrpast hingað, í von
um betri atvinnu hjer.
Enda þótt hjer sje nú meiri
vinnu að hafa en oft áður um
þetta leyti árs, hefir hjer ríkt
mikið og langvarandi atvinnu-
leysi að undanförnu og því ekki
búið í einni svipan, að bæta úr
ástandinu. Enn er ástandið líka
þannig, að hjá Vinnumiðlunar-
skrifstofunni er skráður allstór
hópur atvinnuleysingja, sem
ekki hefir fengið vínnu ennþá.
Þar við bætist, að nú söðvast
mikið til vinnan við Hitaveit-
nna, meðan beðið er eftir efn-
inu í fyrirtækið, pípum o. fl. —
Enginn veit í dag hve löng
stöðvunin verður. Við vonum, að
brátt geti vinna hafist aftur af
fullum krafti í Hitaveitunni. En
alt er þetta í óvisssu.
Eins og ^tendur, er vinnan í
bænum engan veginn svo mikil,
að vöntun sje á vinnukrafti.
Þvert á móti. Enn bíða margir
"verkamenn og iðnaðarmenn í
voninni um að fá vinnu.
Hinsvegar bendir ýmislegt til
þess, að vinnan eigi eftir að
aukast allverulega, þegar frá
líður. Þá ættu þeir verkamenn
að geta komist að, sem nú hafa
vinnu utan bæjarins. Ef hins-
vegar þeir færu að þyrpast í
bæinn nú þegar, í von um arð-
vænni vinnu hjer, gæti farið
svo, að þeir yrðu að bíða hjer
svo og svo lengi eftir vinnunni.
Myndu þeir því baka sjálfum
sjer tjón, með því að koma strax
«g einnig þeim verkamönnum
bjer í bænum, sem enn bíða eft-
ir vinnu, því að þá minkaði
vinna hvers einstaks.
En vitanlega verða verka-
mennirnir, sem nú vinna utan
bæjarins (í kaupavinnu og ann-
arstaðar), að geta treyst því, að
þeir verði ekki hafðir út undan,
þegar þeir koma heim úr sumar-
vinnunni þótt síðar verði. Væri
slíkt hróplegt ranglæti gagnvart
þeim. Þeir eiga vitanlega að fá
sömu vinnu og aðrir verkamenn,
sem hjer eru fyrir, enda auð-
velt að koma því í kring, þar
sem öll vinna fer gegnum Vinnu
miðlunarskrifstofuna. — Mega
verkamenn og treysta því, að
þannig verði þetta í fram-
kvæmdinni.
Við miðlun vinnunnar þegar
líður á sumarið, og í haust, ber
að sjálfsögðu að taka tillit til
sumarvinnunnar, og bæta þeim
verkamönnuro upp, sem haft
hafa rýra sumarvinnu.
I.
Hjörðin litla á
Vestur-Öræfum.
skýrslu þeirri, er jeg
A sendi ríkisstjórninní,
um hreindýraleit okkar Ed-
vards Sigurffeirssonar inn
undir Vatnajökul í fyrra-
sumar (sbr. Lesbók Morg-
unblaðsins 29./10. og 5./11.
1939), leyfði jeg mjer að
lokum að bera fram m. a.
eftirfarandi tillögur:
að settur yrði eftirlistmaður með
hjörðinni þar eystra, sjer-
staklega liaust og vor, og
að leyft verði og falið vissum
manni að drepa nokkra hinna
elstu tarfai árlega, fyrst unr
sinn, þar eð jeg teldi óefað,
að fjöldi þeirra (um1 helm-
ingur hjarðarinnar) myridi að
vissu leyti standa hjörðinni
fyrir þrifum. Færði jeg nokk-
ur rök að þessu í skýrslu
minni.
Var það ætlun mín, að með þess-
um, einföldu ráðstöfunum fengist
brátt reynsla fyrir því, hvort til-
gáta mín um hina öru fækkun
hreindýranna á Vestur-Öræfum
hefði við rök að styðjast.
Ríkisstjórnin snerist vel við máli
þessu í upphafi. Hafði hún þegar
veitt styrk nokkurn til leiðang-
urs okkar, og þegar á haustþingi
bar hr. Eysteinn Jónsson við-
^kiftamálaráðherra fram all-ýtar-
lega breytingu og viðbót á lög-
um um, friðun hreindýra, og voru
þær aðallega sniðnar eftir tillög-
/úm: mínum í slcýrslu minni. Náðu
lagabreytingar þessar samþykki
Alþingis, og er með því lagður
traustur og æskilegur grundvöll-
ur undir vernd og varðveislu hinn-
ar litlu, en glæsilegu hreinhjarð-
ar á Veístur-Öræfum og Kringils-
árrana.
Síðan virðist því miður ekkert
hafa verið gert frekar í máli
þessu, og tel jeg það illa farið.
Auðvitað er bæði mjer og- öllum
laudslýð vel Ijóst, að ríkisstjórniu
hafi um þessar mundir í mörgu
og miklu að snúast, sem‘ telja
megi „nauðsynlegra og meira að-
kallandi“ en varðveislu lítils
hreindýrastofns á öræfum uppi. —
Þó mun það tæplega meira en
/hálfur sannleikur.,— Á hinn bóg-
inn hefði það verið afar fvrir-
hafnarlítið — og sennilega alt að
því kostnaðarlaus — að hefjast
handa á grundvelli þeim, er þeg-
ar var lagður með hinum nýju
lögum, skipa eftirlitsmann þar
eystra og fela honum: jafnframt að
sjá um nauðsynlega fækkun tarf-
anna.
Sjerstaklega þykir mjer fyrir að
hafa eigi getað fengið fulla vitn-
eskju um kálfafjöldann í vor! En
um það leyti, er fylgdarmaður
okkar frá í fyrra, Friðrik bóndi
Stefánsson á IIóli í Fljótsdal,
var í kálfatökuleiðangri fyrir
Matthías lækni Einarsson, ásamt
sendimanni hans, en það var í
seinni hluta maímáaðar, var eigi
nema urn helmingur kúnna á Vest-
ur-Öræfum borinn, í hlíðarslökk-
unum vestan Snæfells. Sáu þeir
fjelagar þar um 80 hreindýr, og
munu þar hafa verið um eða yfir
60 kýr og kvígur og auk þess
hópur af ungum törfum. En full-
orðnir tarfar sáust þar engir,
enda leita þeir vestur yfir Jök-
ulsá á Dal snemma á vorin. Sást
einnig allstór hópur dýra vestan
árinnar, í Sauðafelli, um: líkt leyti,
og munu þar hafa verið fullorðnu
tarfarnir.
Samkvæmt eftirgrenslunum mín-
um síðan í fyrrahaust er nú feng-
in vissa fysir því, að hreindýra
sje nú hvergi vart hjer á landi
nema á þesSum slóðum: Á Vestur-
Öræfum' á vetrum, en í Kringils-
árrana á sumrum, og að hjörðin
sje að fjölda til mjög áþekk því,
er við giskuðum á í fyrra, þ. e. a.
s. liðlega 100 dýr, og hafa nú
sennilega 30—40 kálfar bæst í
hópinn síðan.
II.
Hreinkálfaeldið
í Arnarfelli.
Tilraun Matthíasar læknis Ein-
arssnar með hreinkálfaeldi í Arn-
arfelli í Þingvallasveit er skemti-
leg mjög og merkileg að ýmsu
leyti. En þó aðallega fræðilega.
Og vonandi verður hún eigi til
þess — sem því miður hefir þó
þegar brytt á — að telja mönn-
úm trú um, að hjer sje „leiðin
fundin“ til að setja á stofn hjarð-
ir taminna hreindýra hjer á landi.
Enda hefir ríkisstjórnin algerlega
töglin og hagldirnar í því máli.
Er sjálfsagt að banna algerlega
kálfatöku á þemian hátt nema
sem hreina undantekningu, þar
sem — eins og lijer — er um
þann mann að ræða, sem trúandi
er fyrir því að ala upp lireinkálfa
á þennan hátt, hefir efni á því
og áhuga fyrir því. Var því sjálf-
sagt að leyfa hr. M. E. þessa við-
bótar-kálfatöku í vor, þar eð svo
illa víldi til, að af þeim fjórum
kálfum, er hann fjekk í fyrravor,
var aðeins ein kvíga. Héíir hann
nú fengið 3—4 kvígur í viðbót
auk nokkurra tarfkálfa.
Er vonandi að þessi tilraun
Matthíaaar hepnist vel. Enda hef-
ir hann miklu til kostað, og eru
þetta orðnir lionum dýrir kálfar.
En samt er þessi litla „dýragarðs-
tilraun“ í Arnarfelli bráðskemti-
leg.
Á hinn bóginn er það hinn mesti
misskilningur, að þetta. sje leiðin
tii hreinaræktar hjer á landi.
Og í höndum' óvalinna manna
myndi eldi hreinkálfa heima fyrir
óhjákvæmilega fá jafn sorglegau
endi og sauðnautaeldið hjerna um
árið af eðlilegum ástæðum, sem
eigi verða raktar hjer í stuttu
ináli. Eigi heldur geta þessháttar
tilraunir komið til mála alment
þostnaðarins vegna.
Hjörðum taminna hreindýra
verður eigi komið á fót hjer á
landi öðruvísi, en venja er til, og
þá æskilegastj í sa.mvinnu heilla
sveita eða hjeraða: Dýrin hálfvdt,
ámóta og fjallafje, en mannvön,
í fullu frelsi, en undir daglegu
eftirliti.
III.
Ýmislegur hrein-
dýra-fróðleikur.
Þótt hreindýr liafi haldist við
hjer á landi hátt á aðra öld (um
170 ár), er samt þekking manna
á þeim, lifnaðarháttum; þeirra og
lífskjörum, enn mjög af skornum
skamti. Til eru þó auðivtað þeir
menn á Fljótsdalshjeraði og Jölr-
uldal, greindir menn og athugulir
og skyttur góðar, sem þekkja
hreindýrin vel og vita full deili á
flestu því, er að þeim' lýtur. Enda
mun viðkynning þeirra og hrein-
dýranna stundum: hafa verið helst
til náin, því miður.
, Sem dæmi um þekkingu manna
á hreindýrum má g-eta þess til
gamansj'að einn „fræðimaðurinn“,
er taldi sig vita betur og meira
en aðrir, fullyrti, að hreindýr
hjer á landi hefðu tekið tmiklum
^takkaskiftum að ytra útliti, og
yæri „týpan orðin gerbreytt“. Nú
væru dýrin orðin gildVaxin og lág-
f'ætt og mintu því helst á íslenska
hesta í vetrarham. Taldi hann
þetta því mjög ,eðlilega breytingiT.
Vitanlega liafði maður þessi aldrei
ssjeð íslensk hreindýr.
Sannleikurinn er sá, að íslensk
hreindýr ern svo spræk og spengi-
leg, háfætt, hnarreist og- rennileg
— sjerstaklega þó yngri, dýrin —
að þau minna frekari á hirti en
hina tömdu hreiní Fimilappa, en
það eru þó forfeður hreindýra
vorra. -— Þróuu íslenskra hrein-
dýi’a hefir fallið í rjetta átt, eins
og við var að búast. Þau hafa
orðið frjálslegri og fjörmeiri og
liafa endurheimt eðli og útlit villi-
hreinsins forföður síns. Og auk
þessa eru íslensk hreindýr alt að
þriðjungi þroskaimeiri heldur en
norsk hreindýr tamin.
Virðist hjer því eingöngu um
mikinn þroska að ræða og glæsi-
legan, en eigi neina sýnilega breyt-
ingu að ytra útliti. Eigi er lield-
Ur við neinni slíkrj breytingu að
búast á jafnskömmum' tíma. Lífs-
skilyrði hreindýra hjer á landi og
í Noregi (Finnmörku) eru svo á-
þekk á flestan liátt, að mismun-
urinn gæti tæplega valdið veru-
legri breytingu á útliti og lífs-
venjum dýranna. Þroskamunurinn
sýnir aðeins, að skilyrði hjer á
landi eru að mun betri. Enda var
4það kunuugt áður. —
I tilefni af þessu dettur mjer í
þug að drepa á ritgerð, er stóð
í „Náttúrufræðingnum“ 1933 (132
bls. o. s. frv.). Er það fróðleg rit-
gerð og skemtileg, eftir Ársæl
Árnason -. Nýjustu landnemamir.
Ársæll er fróður vel um dýralíf
hjer á landi og víða um heim.
Hann er álragamaður mikill um
þau mál og hefir yndi af dýrum.
Hefir hann enda Unnið manna
mest að því í ræðu og riti að
fjölgað yrði dýrategundum hjer
á landi, og einnig í framkvæmd
með Grænlandsför sinni 1929.
Fyrsti landneminn er Ársælí
nefndir í ritgerð sinni, er hrein-
dýrið. í greinarlok segir hann á
þessa leið: „— — — virðist þó
ýrnislegt benda til þess, að þau
(hreindýrin), sjeu að ýmsu leyti á
leið að verða að sjerstöku kyní.
Hornin kvað vera miklu stærri en
,á skandinaviskum hreindýrum,
sem þau eiga ætt sína til að'
í’ekja---------■“
Hjer mun sennilega vera um
sama misskilning að ræða og „týpté
breytinguna“ áður nefndu. Enda
kveðst Ársæll eigi hafa sjálfur
sjeð íslensk hreindýr. Jeg athug-
aði einmitt þetta atriði eftir föng-
um í fyrrasumar. Að vísu eru
hreintarfarnir ærið stórhyrndír,
sjerstaklega gömlu tarfarnir. En
það eru einnig hreintarfar Finn-
Jappa, og get jeg' eigi sjeð þar
neinn mun á. Hygg jeg því, að
hjer sje eigi um neina raun-
verulega breytingu að ræða aðra
en þá, em eðlileg er sökum. mis-
munandi þroska dýranna. Norsk-
ir hreintarfar leggja sig mest á
90 kg., en íslensltir alt að 115—
120 kg.
Þá vil jeg einnig geta þess, er
skynsamur Sunnlendingur hjelt
fram við mig fyrir nokkrum ár-
um síðan. Hann taldi einnig, að
hreindýrin íslensku myndu hafa
tekið þeirri eðlisbreytingu, að
þau feldu eig'i hornin á hverju
ári. — Þetta er einnig á mis-
skiiningi bygt. Hreinkýr fella
hornin á vorin, um og rjett eftir
burðinn, en tarfarnir seint á
haustin og fram yfir áramót. Og
nýr hornavöxtur byrjar þegar á
ný, eftir fáa daga. Sjást því
(einhver) hreindýr með hornum
plt árið. — Um þessar mundir
voru aðeins örfá dýr eftir á Hell-
isheiði og sáust sjaldan. Var því
misskilningur þessi mjög eðlileg-
ur. —
I framannefndri ritgerð sinni
drepnr Ársæll Árnason einnig á
vitsmuni og skynjun hreindýra og
tilfærir m. a. eftir Brehm:
„Skilningarvit hreinsins eru
vel þroskuð. Hann verður óvina
sinna var í 500—600 skrefa fjar-
lægð ,og hefi jeg sjálfur sann-
færst um það. Heyrnin er a. m.
k. eins góð óg hjá krónhirtinum,
og sjer hann svo vel, að veiði-
maðurinn verður að gæta þess
vandlega að fela sig, eins þó að
hann leitist við að læðast a.ð dýr-
unum með þau í vindstöðunní
__U
Þetta er eflaust rjett athugað,
og urðum við fjelagar hins sama
varir hjá hreindýrunum í Kring-
ilsárrana. En þó bera þeffæri
hreindýranna af! Að vísu virtust
.dýrin sjá okkur á all-löngu færi,
en þó eigi svo, að þau stygðust
við. Þau urðu að vísu óróleg og
skygndust vandlega um, en hlupn
^eigi af stað, næmum við staðar
eða fleygðum' okkur niður. Aftur
á móti tóku þau þegar sprettinn,
fengju þau þefinn af okkur, jafn-
vel þótt við værum í hvarfi.
FRAMH. Á SJÖTTU SÍÐU.