Morgunblaðið - 24.12.1942, Síða 5

Fimtudagur 24. des. 1942.
1
JENS BENEDiKTSSON:
Sr. Thormodsæier og gjöf hans
Haustið 1940 var jeg á-
samt öðrum stúdentum
við það að fiytj a. bóka-
safn Háskólans í húsakynni þess
í hinni nýju Háskólabyggingu.
Þetta var skemtilegt starf,' því
altaf er gaman að komast í
tynni við bækur, þótt ekki vinn-
ist tími til þess að lesa þær. Og
ásamt öllum bókunum, sem við
fluttum, komst jeg einnig í kynni
við norska prestinn Sophus Thor
modsæter.
Það var þó ekki svo að skilja,
að jeg ræddi við hann, sem
heldur ekki var von, þar sem
hann var þá löngu iátinn. En
. jeg kynntist bókasafni hans, sem
hann hafði gefið Háskóla ís-
lands, og mjer fanst jeg fá dá-
góða hugmynd um gamla mann-
inn af bókunum, því jeg tel
engan vafa á því, að talsvert
megi kynnast mönnum, eingöngu
af því að athuga bækur þær, er
þeir safna og lesa.
Sjera Sofus Langberg Thor-
modsæter var fæddur í Oslo 16.
janúar árið 1856. Hann gekk
mentaveginn, og varð stúdent
áriðl876 og kandidat í guðfræði
árið 1884. Fyrst eftir að hann
ótskrif aðist, stundaði hann
kenslustörf, meðal annars við
Bergens Kathedralskole og líka
í Oslo. Síðan var Thormodsæter
um skeið þjónandi prestur að
Vang á Valdres, síðar stifts-
kapelán í Hamri. Eftir að hafa
verið prestur allmörg ár, Ijet
Thormodsæter af embætti, og tók
að stunda ritstörf. Gerðist hann
bókmenntaráðunautur útgáfuf je-
lagsins Steenske forlag í Oslo,
sem gaf út að tilhlutun hans
tímaritið For Kirke og Kultur.
Var Thormodsæter jafnan rit-
dómari, og skrifaði mikið um
bækur í ýms blöð og tímarit.
Árið 1923 gaf sjera Thormod-
sæter Háskóla íslands bókasafn
sitt og mun mikið af því hafa
verið sent hingað það ár, en
sumt ekki fyr en eftir andlát
hans, en hann dó í september-
mánuði árið 1931. Eins og kunn-
ugt er, átti Háskólinn við þröng-
an húsakost að búa, og var bóka-
kössunum komið fyrir til geymslu
hingað og þangað úti um bæ,
uns Háskólabókasafnið nýja
var fullgert. Þegar safnið var
flutt þangað, hafði það lítt eða
ekki -verið athugað.
Mjer fjell í skaut það ánægju-
lega verk, að gera bráða-
birgðaflokkun á bókum Thor-
modsæters. Hafði hann látið gera
stimpil, og lagt svo fyrir, að
með honum skyldu allar bækurn-
ar stimplaðar. Á stimplinum
stóð: „Til Islands Universitet
fra Pastor Thormodsæter“, (Til
Háskóla íslands frá sjera Thor-
modsæter) og varð jeg til þess
að stimpla bækurnar.
Safn Thormodsæters var um
5000 bindi, og er það talsvert.
í því kerinir margra grasa, sem
að líkindum lætur. Auðvitað er
mest af bókum úr fagi gamla
mannsins, guðfræðinni . Getur
þar að líta biblíur og nýjatesta-
menti á mörgum tungumálum,
til Háskóla íslands
mikið safn sálmabóka, sem
einnig er á mörgum tungumál-
um, feiknin öll eru þar af prje-
dikunum, alskonar skýringarrit
og önnur vísindarit í guðfræði,
mikið af tímaritum um trúboð
og önnur áhugamál kristinna
manna. Þá er nokkuð úr kirkju-
sögu, og einnig allmikið af öðru
sögulegu efni, aðallega úr sögu
Noregs. Einnig mikið af venju-
legum leiðsögubókum fei-ða-
manna, enda mun Thormodsæter
hafa ferðast allmikið á efri ár-
um. Bera með sjer reikningar
og annað, sem skilið hefir verið
eftir í ferðabókunum, að Thor-
modsæter hefir komist alt suður
til Algiers og fengið sjer þar
rauðvínstár í veitingahúsi. Til
Rússlands hefir Thormodsæter
og farið, og látið taka af sjer
mynd í St. Pjetursborg með
rússneskum vinum sínum.
Þá eru í safninu allar minn-
isbækur Thormodsæters frá
mörgum árum, handbækur hans
frá presfsárunum, og ótal margt
fleira, sem mjer vanst ekki tími
til að athuga til nokkurrar hlýt-
ar. —
En það sem jeg leitaði mest
að, var ástæðan fyrir því, að
sjera Thormodsæter skyldi velja
Háskóla Islands til þess að vera
eigandi bókasafns síns og helm-
ings eigna sinna, sem hann gaf
Háskólanum eftir sinn dag. Jeg
fann aldrei neina beina ástæðu
fyrir þessu. Bækur á íslensku
eru sárafáar í safninu. Að því er
jeg man best, er þar ein gömul
sálmabók íslensk, stuttir út-
drættir úr nokkrum fornsagn-
anna á norrænu, og vera má, að
fslenzkt nýjatestamenti leynist
innan um öll þau feikn, sem
þar eru af þeirri bók, jeg man
það ekki með vissu. En Heims-
kringla Snorra Sturlusonar er
þar í þrem eintökum minst,
og auðsjáanlega vandlega les-
in, og mjer flaug í hug, hvort
það væri Snorri, sem beindi
huga Thormodsæters til íslands.
Og hafi svo verið, hefir Thor-
modsæter auðsjáanlega ekki
blandast hugur um þjóðerni
Snorra, þótt ýmsir Norðmenn
fyr og síðar hafi verið gjarnir
á að eigna sjer hann.
Margar af bókunum eru ærið
fornar, en þó engar mjög gaml-
ar, þótt margar sjeu nú vafa-
laust orðnar all-dýrmætar sök-
um aldurs. Flestar eru þær frá
19. öldinni, en allmargar frá
18. og jafnvel 17. öld. Ekki
man jeg gjörla, hvort nokkuð er
éldra, en svo mun þó vera um
nokkrar bækur. Ýmsar mjög
skemtilegar útgáfur eru þarna,
t. d. mjög falleg og vönduð út-
gáfa af úrvalsbrjefum Lúthers,
gefin út í Jena árið 1732, með
skrautprentuðum upphafsstöfum
og ýmsu flúri. Hefst hún á
huggunarbrjefum, og eru þau
tvö brjef Lúthers til Melanch-
Sr. Thormodsæter.
tons, sem birtist í Jólalesbók það-
an tekin.
Þessi brjef eru eins og þau
bera með sjer, rituð árið 1530,
en þá átti siðabótin mjög erfitt
uppdráttar, svo sem kunnugt er,
og mest af völdum Karls keis-
ara V. Er í brjefinu öðru getið
Trúvarnar þeirra, er Melanch-
ton samdi. En brjefin lýsa vel
hinu óbifanlega Guðstrausti
Lúthers.
Leyndardómurinn er enn ó-
ráðinn, sá, hversvegna Thormod-
sæter gaf hingað bókasafn sitt
og fjármuni. Jeg er því nær
viss um það, að hans er að leita
í safninu sjálfu, og að einhver
verður til þess að finna hann
þar. Thormodsæter mælti svo
fyrir, að rentunum af fjárhæð
þeirri, er Háskólinn fær af eign-
um hans eftir dauða eins ætt-
ingja hans, sem á rentunum
lifir, skuli varið til þess að
.kaupa bækur um sögu Noregs,
fornminjar og menningu. Mætti
máske áætla af því, að Thor-
modsæter hefði ekki fundist
kynnin nóg milli landanna, og
hafi hann með þessum ráðstöf-
unum viljað auka þar á.
Hinn helming eigna sinna gaf
Thormodsæter vísindafjelaginu í
Osló, og skyldi sá hlutinn einn-
ig lagður í sjóð, en ekki er mjer
kunnugt um til hvers honum
skuli varið.
Það er einkennilegt að fara
yfir safn sjera Thormodsæters.
Það er eins og andi gamía
mannsins vaki enn hjá þessum
bókum. Þarna eru skýringarnar,
sem hann hetfir ritað upp, er
hann var að nema guðfræði við
háskólann, þarna eru fyrstu
námsbækurnar hans í ýmsum
tungumálum frá þeim dögum,
er hann var busi við mentaskóla.
Og glömpum slær af gullnum
kjölum helgirita þeirra, sem
hann hefur notað, er hann
gegndi þjónustustarfi sínu fyrir
altari drottins. Og mjer finst
altaf, þegar jeg sje kili hinna
þriggja eintaka af Heimskringlu
Snorra, sem svo vel eru lesin,
að þar sjeu ráðningar gátunnar
hversvegna þetta safn sje hing-
að komið. Og frá hinum mörgu
rauðu ferðamannahandbókum er
eins og slái æfintýrablæ fjar-
lægra landa, þótt þær að lokum
lentu í landi, þar sem eigand-
inn hafði aldrei fæti stigið, og
aldrei sjeð nema ^f til vill í
draumsjónum sínum á hljóðum
kvöldum við lestur Heimskringlu
Snorra.
Jens Benediktsson.
Endurminningar írá
Vestur-Islensku heimiii
lA yrst af öllu vil jeg flytja yð-
ur, sem á mig hlýðið, kveðj-
ur og þakkir frá Yestur-fslend-
ingum, frá okkur, sem hjer erum
stödd og einnig frá Islendingum
þeim, sem eru heima í heimkynn-
•nm sínum vestan hafs.
Það er okkur ánægja að hafa
komið til íslands, að hafa sjeð
landið og kynst fólkinu. Nú sjá-
um við með eigin augum það, sem
við höfum áður gert okkur hug-
myndir um, lesið um og heyrt frá
sagt.
Þegar við vorum hörn, vorum
við látin læra íslensku. Yið geng-
um í íslenskan sunnudagaskóla,
sóttum íslenskar messur. í kirkj-
unni sungum við sömu sálmana
og þið og lásum sömu hænirnar.
Við höfum reynt að varðveita ís-
lenskar venjur, t. d. hvað matar-
æði snertir, og engan mat hefi jeg
sjeð eða bragðað hjer, sem ekki
hefir verið á borðum á heimili
mínu vestra, og er þetta algengt
,meðal Vestur-íslendinga.
Afi minn og amma, fþreldrar
móður minnar fluttust lijeðan um
1878 og eru enn á lífi. Þau kendu
okkur margt um ísland, og er
mjer ógleymanlegur sá áhugi, sem
þau sýna, þegar þau ræða um það
sem var „heima á íslandi“, eða
stundum bara „heima“. Við slíkar
umræður og minningar er eins og
birti yfir andlitum þeirra. Þegar
maður hefir alist upp við slíkt,
þá getið þjer gert yður í hugar-
Vestur-íslensk hjúkrunarkona, sem hjer er stödd,
flutti erindi nýlega á samkomu Þjóðræknisfjelagsins,
um bernskuheimili sitt, og fer hjer á eftir aðalefni þess.
lund, Iivernig mjer er innan-
brjósts, þegar jeg er sjálf komin
hingað. Jeg hefði alls ekki viljað
verða af þessari ferð. Afi og
amma eru nú komin á níræðisald-
ur og ætla sjer að lifa þangað til
jeg kem heim aftur.
Fyrir utan það, sem jeg öðlað-
ist heima, voru það bækur eftir
ýmsa rithöfunda, sem hjálpuðu
mjer til þess að mynda mjer skoð-
anir mínar á íslandi og íslend-
ingum. Russell, amerískur rithöf-
undur sagði um ísland: „Hinir
fornu og herskáu víkingar kusu
að mæta hættum í ókunnu og
fjarlægu landi. Frá þessum karl-
mannlega ættstofni eru nútíma
íslendingar komnir“.
Svíinn Lindroth segir: „Þeir
hafa varðveitt hinn dýrmæta
menningararf sinn, hafa. barist
við hin ósigrandi náttúruöfl. ís-
lendingar eru gefnir fyrir það að
búa að sínu. Frelsið meta þeir
mest af öllu. Þeir e*ru stiltir menn
og sjálfstæðir í hugsun".
Það eru ekki margar þjóðir
sem varðveita menningu ættjarð-
ar sinnar eins og Vestur-íslend
ingar. Þeir kenna börnum sínum
og barnabörnum að hugsa til Is-
lands á sama hátt og þeir sjálfir
gera.
Þegar við vorum lítil, lærðum
við ensku og íslensku nokkuð jöfn-
um höndum. Jeg man altaf eftir
kenslu afa míns og ömmu og for-
eldra minna. Og mjer finst nú, að
jeg hafi aldrei tekið nógu vel eft-
ir leiðrjettingum afa míns.
í íslendingabygðum eru haldn-
ir sunnudagaskólar, til þess að
búa börnin undir fermingu. Þar
er einnig kent að lesa íslensku.
Nú er fermt bæði á íslensku og
ensku, því margir íslendingar
hafa giftst fólki af öðrum þjóð-
um. Þegar jeg var fermd, var al-
íslensk ferming. Var það önnur
fermingarathöfnin, sem síra Har-
aldur Sigimar, sem við tók af
síra Páli Sigurðssvni, fram-
kvæmdi.
Áður ,en við fórum í skóla, lás-
um við bróðir minn og jeg ís-
lensku hjá gamalli konu í þorp-
inu, þar sem við áttum heima.
Komum við henni þá oft til þess
að segja okkur sögur, til dæmis
um Mjallhvít og Grýlu. Þessar
sögur heyrðum við líka hjá afa
og ömmu.
Margar íslenskar siðvenjur
hafa verið í heiðri hafðar. t. d. aS
halda heilagt aðfangadagskvöld
jóla. En það er ekki gert í ensku-
mælandi löndum. Við söknum þess
líka, þegar við erum ekki heima.
FRAMH. Á SJÖTTU SIÐU.