Morgunblaðið - 09.02.1944, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 9. febrúar 1944
MORGUNBLAÐIÐ
5
40 ÁRA AFMÆLIIIMIMLEINSDRAR 8TJÓRIMAR
FYRIR 40 árum var Reykja-
vík nálægt sjöunda hluta af
því, sem hún er nú að íbúatölu.
Bærinn var þá að ýmsu leyti
lítið meira en ómerkilegt þorp.
Þá var engin vatnsleiðsla í bæn
um, engin skolpræsi, ekkert
gas, ekkert rafmagn og engin
hafnarvirki, að undanteknum
litlum byggingum, engar op-
ínberar byggingar svo teljandi
verði nema landshöfðingjahús-
ið, alþingishúsið, hegningarhús
ið við Skólavörðustíg og hús
lærða skólans. Götur bæjarins
voru ámóta og verstu göturnar
nú. Högum landsins var komið
með svipuðum hætti. Skipa-
stóll landsmanna var opnir ára
bátar og nokkrar skútur eða
„kútteraru. Flestar ór voru ó-
hrúaðar, vegagerð var skammt
á leið komin, enda var notkun
vagna alls ekki farin að tíðk-
ast. Landið var enn á miðalda-
stigi um samgöngur, verklega
menningu og atvinnuhætti, og
þó að sömu leyti langt að baki
þeirri menningu. Verslunin
var enn að miklu leyti í hönd-
um danskra selstöðukaup-
manna. Sameinaða gufuskipa-
fjelagið danska hjelt uppi
strandferðum hjer við land,
auðvitað af skornum skamti,
og að mestu leyti samgöngum
milli íslands og annara landa.
Kom það oft í ljós, að Danir
litu á íslendinga svo sem óæðri
verur. Er augljóst að verkefnin
voru því mörg, er biðu hinnar
irinlendu stjórnar.
UM ÆÐSTU umboðsstjórn
íslands voru sett lög sama dag
sem stjómskipunarlögin voru
staðfest. Samkvæmt þeim
skyldi ráðherra hafa 8000
króna árslaun, auk bústaðar og
risnufjár. Mundu þau laun nú
í dag svara nálægt 60 þús.
króna, eftir því sem hagfróðir
menn telja. Næst æðsti maður
ráðherra var landritari. Hann
hafði 6000 kr. í árslaun, og
skyldi, auk aðalumsjónarstarfa
stjórnarráðsins, gegna ráð-
herrastörfum í forföllum ráð-
herra. Stjórnarráðið starfaði í
upphafi og lengi síðan í þrem-
ur deildum eða skrifstofum,
með skrifstofustjóra, aðstoðarí
manni og ritara í hverri skrif-
stofu. Hafði ein með höndum
dóms-, kirkju- og kenslumál,
læknaskipun og heilbrigðismál
m. fl., önnur atvinnumál og
samgöngur m. fl. og hin þriðja
fjárreiðumar. Landshöfðingja-
húsið var ákveðið stjórnarráð-
inu til afnota, og var nokkurt
fje veitt til að breyta því eftir
þörfum.
Landshöfðingjaembættið og
amtmannsembættin voru lögð
niður. Breytigin hafði því í för
með sjer allmikla samskipun
stjórnarframkvæmda á einum
stað. Nýskipun þessi krafði
nýrra og góðra starfskrafta. Og
hlýtur það að hafa-sverið með-
al fyrstu verka hins nýja ráð-
herra að velja sjer starfslið í
hinar nýju stjórnarskrifstofur.
En þar var til hagræðis, að völ
var á allmörgum góðum og
þjálfuðum starfsmönnum, sem
unnið höfðu á skrifstofu lands-
höfðingja, í stjómarskrifstof-
unni í Kaupmannahöfn og við
Ræða er dr. Einar Arnórsson
dómsmálaráðherra flutti í út-
varpinu 1. febrúar s. I.
— Síðari hluti —
voru gjöldin áætluð 2 miljónir
króna fyrir árin 1904 og 1905
samanlagt, en á fjárlögum fyr-
ir árin 1914 og 1915, fyrir styrj
öldina fyrri, eru gjöldin orðin
4 miljónir samanlagt, eða ná-
kvæmlega tvöíölduð á 10 árum.
Var aukningin ekki vottur
vaxandi eyðslusemi, heldur
vottur þess, að meira var gert
íslandsráðherra. tn Þjóðþarfa fyrir opinbert fje
hina svo nefndu umboðslegu
endurskoðun.
★
SJÁLFUR hafði Hannes Haf
stein verið landshöfðingjaritari
eða, sem kalla hefði mátt, skrif
stofustjóri landshöfðingja, áð-
ur en hann varð bæjarfógeti á
ísafirði, og var því kunnugur
störfum þeim, er vinna skyldi.
Um gáfur Ilannesar Hafstein
og glæsimensku, þarf ekki að
fjölyrða, enda bar hann af flest
um samtíðarmönnum sínum
um þá kosti. Hann virðist því
um flest hafa verið svo að
segja kjörinn til að taka for-
ustu í stjórn landsins um þær
mundir.
Ekki er nema skylt, að getið
sje stuttlega þeirra manna,
sem í fyrstu gerðu garðinn
frægan, þeirra manna, er fyrst
ir störfuðu í hinu nýja íslenska
stjórnarráði. Er þá fyrst að
geta landritarans. I þá stöðu
kjöri Hannes Hafstein Klem-
enz Jónsson, bæjarfógeta á Ak
ureyrí, pólitískan samstarfs-
mann sinn. Gegndi Klehienz
embættinu, þar til er það var
lagt niður, í ársbyrjun 1917.
Var hann dugnaðarmaðúr mik-
ill og afkastamaður, stórfróður
maður um íslenska sögu bg
gerðist síðar, er hann ljet af
þátttöku í opinberum málum,
mikilvirkur fra^ðimaður og rit
höfundur.
Skrifstofumaður í dóms- og
kirkjumálaskrifstofunni, er
nefnd var venjulega l. skrif-
stofa, varð Jón Magnússon,
síðar forsætisráðherra. Hafði
hann gegnt landritaraembætt-
inu eftir að Hannes Hafstein
varð bæjarfógeti á ísafirði.
Var Jón hinn ágætasti maður í
því starfi, vitur, góðgjarn, þag-
mælskur, ágætur lagamaður
og afkastamaður, þótt ekki
sýndist hann fara að neinu óðs
lega. Aðstoðarmaður á þeirri
skrifstofu varð Guðmundur
Svcinbjörnsson, siðar skril'-
stofustjóri á sömu skrifstofu,
er verið hafði aðstoðarmaður
á skrifstofú landshöfðingja,
prúðmenni mikið og hinn vand
aðasti og farsælasti embættis-
maður. Loks varð þar ritari
Þórður Jensson. Og má með
sanni segja. að eigi getur sam-
viskusamari. velvirkari og á-
reiðanlegri mann til máls óg
gerða.
. Skrifstofustjóri atvinnu- og
samgöngumáladeildar, ér venju
lega var kölluð 2. skrifstofa,
varð Jón Hermannson, síðar
tollstjóri. Hann hafði verið
aðstoðarmaður í íslensku
stjórnardeildinni í Kaupm.-
höfn. Var hann og ágætur
maður í starfi sínu, greindur
maður, velvirkur og framúr-
skarandi gaétinn og orðvar.
Þar varð fyrstur aðstoðarmað-
‘ i I : I • )
urEggert Claessen hæstarjett-
arlögmaður, og er hann al-
kunnur að dugnaði í starfi,
vitsmunum og öruggu fylgi
hverju því máli, er hann tek-
ur að sjer. Ritari á þessari
skrifstofu varð Þorkell Þorláks
son, og er óhætt að segja,. að
hann var öllum þeim kostum
búinn, er gera má kröfu til hjá
manni í þeirri stöðú, líkt og
Þórður Jensson.
Þá kemur að fjármáladeild-
inni. Þar varð Eggert Briem,
sýslumaður í Skagafjarðar-
sýslu og síðar hæstarjettardóm
ari, skrifstofustjóri. Eggert var
einn með allrabestu lögfræð-
ingum landsins, framúrskar-
andi rjettsýnn maður, skarpgáf
aður og að öllu hinn ágætasti
starfsmaður. Á þessa skrifstofu
var skipaður fulltrúi Indriði
Einarsson rithöfundur. Hafði
hann lengi rækt hina svo-
nefndu umboðslegu endurskoð
un, sem og var lögð undir 3.
skrifstofu. Hann hafði numið
þjóðhagfræði og var fram eftir
æfinni afburðaduglegur endur
skoðandi og þaulæfður í þeirri
grein, en nokkuð tekinn að
lýjast af ofmiklu striti, er hjer
var komið. Indriði var orð-
lagí prúðmenni, eins og margir
minnast enn, leikritaskáld og
bókmentamaður. Aðstoðarmað
ur var í öndverðu Jón Svein-
björnsson, síðar konungsritari,
góður starfsmaður og prúð-
menni hið mesta. Ritari var
Pjetur Hjaltested, skrifari á-
gætur, iðjumaður mikill, prúð-
menni mikið og drengur hinn
besti í hvívetna. Loks má minn
ast íorsjónar stjórnarráðsins í
veraldarefnum hversdagslega,
Magnúsar Vigfússonar, dyra-
varðar stjórnarráðsins. Hann
var hinn forsjálasti maður í
starfi sínu, úrræðagóður og
snarráður um flest, er til hans
kom, ferðamaður svo að af Uar,
og skjótastur manna um all-
ar aðgerðir.
Má í einu orði segja, að á
sinn hátt væri valinn maður í
hverju rúmi. Og skiptir slíkt
meginmáli um hverja nýja
stoínun.
★
EINS OG ÁÐUR segir, varð
ekki lítill styr um hina nýju
innlendu stjórn, bæði vegna
ýmissa aðgerða ráðherra í inn-
anlandsmálum og vegna af-
stöðu hennar til Dana og
dönsku stjórnarinnar.Enn þótti
ósýnt, hver yrði hlutur íslands
ráðherra í ríkisráði Danmerk-
ur og hvernig fara mundi um
hann, er ráðuneytisskipti yrðu
í Danmörku. En úr þessu leyst
ist bráðlega, er ráðuneyti
Deuntzens fór frá, 1905. Var
því þá lýst yfir af hálfu hins
danska aðilja, að ráðuneytis-
skiptj í Danmörko skiptí engu
um stöðu
Lausnarbeiðni forsætisráð-
herra Danmerkur fyrir sig og
sitt ráðuneyti náði ekki til ís-
landsráðherra, enda hjelt
Hannes Hafstein sínu ráðherra
embætti eftir sem áður. Og
danskir ráðherrar skiptu sjer
ekki af sjermálum íslands
þeim, er viðurkend voru sjer-
mál. Það várð fyrst, er Alþingi
hafði samþykt lög um íslenskt
happdrætti árið 1912, er hafa
skyldi heimilisfang í Kaup-
mannahöfn, og þegar fánamál
ið og ríkisráðsseta íslandsráð-
herra var tekin upp.
í stjórnskipunarlögunum frá
3. okt. 1903 segir ekkert ber-
um orðum um skipun eða
lausn Islandsráðherra, en auð-
vitað var gert ráð fyrir því,
að konungur skipaði hann og
veitti honum lausn. Um stuðn
ing meiri hluta alþingis hon-
um til handa segir ekkert. Var
þó talið sjálfsagt, að ráðher?a
yrði að hafa meiri hluta Al-
þingismanna að baki sjer og
yrði að víkja, er Alþingi skor-'
aði á hann að gera það. Þessi
skoðun lýsti sjer í framkvæmd
á Alþingi 1909 eftir að Hannes
Hafstein, sem haft hafði stuðn
ing öflugs þingmeirihluta,
hafði beðið ósigur í Aþingis-
kosningum 1908, er kosið var
um ,,Uppkastið“ svonefnda. ís-
lenskt þingræði svonefnt má
því einnig rekja til innlendu
ráðherrastjórnarinnar, og á
það því eimúg 40 ára afmæli
í dag.
★
MEÐ INNLENDRI stjórn í
sjermálum landsins hefst nýtt
tímabil í sögu þess. íslenskur
ráðherra skildi landsmenn og
þarfir þeirra, en danskur ráð-
herra gerði eðlilega hvorugt.
Nú tók stjórn og þing að snúa
af alefli að framfaramálum
landsins. Með stofnun Islands-
banka kom veltufje nokurt inn
í landið. Sjávarútvegur lands-
manna og verslun gerbreyttist
með því. Símasambandið við út
lönd markar þó dýpst spor um
verslunarháttu. Dönsku sel-
stöðuverslunirnar dragast sam-
an og hverfa smámsaman með
öllu. Islenskir heildsalar, ís-
lenskir kaupmenn og kaupfje-
lög taka verslunina i sínar
hendur. Togaraútgerðin og mó-
torbátaútgerðin kemur smám-
saman í stað ,,kútteranna“ og
en áður hafði verið, bæði í
verklegum og andlegum efnum.
Þegar litið er yfir farinn veg,
þá getur það ekki dulist, að ár-
ið 1903 var stigið mikið happa-
spor með flutningi stjórnarinn-
ar inn í landið. Og má endur-
taka það, að litlar likur eru
til, að það, sem á vanst 1913,
hefði fengist þá, 6f stjórn hinna
svonefndu sjermála landsins
hefði alt af verið í sama fari
sem hún var i frá 1874 til 1.
febr. 1904. Þessvegna ber að
minnast þeirra manna með
þakklæti og virðingu, er unnu
að flutningi stjórnarinnar í
landið og að framfaramálum
landsins þar eftir, og ber þó
Hannes Hafsteinn hæst allra
þeirra manra.
Samskot
Noregssöfnunin.
Kvenfjel. Vilingaholtshrepps
kr. 215.00. KvenfjeL Lágafells-
hrepps, kr. 500.00. Guðlaugur
Lárusson, Skólav.st. 18, kr.
50.00. Carl F. Jensen, Reykjarf.,
kr. 100.00. Lúðrasveit Reykja-
víkur, kr. 200.00. Tvær konur í
Hrunamannahreppi, kr. 50.00.
Kvenfjelag „Hrísey“, Hrísey,
kr. 220.00. Haukur Jörundsson,
Hvanneyri, kr. 200.00. Bæjar-
sjóður Siglufjarðar, kr. 5.000.00.
P. J.. áheit, kr. 50.00. Frá hjón-
um í Hrunamannahreppi, kr.
100.00. Fjölskyldan á Stóra-
Fjalli. Borgarfirði, kr. 100.00.
Á. Á., Vestmanaeýjum, kr.
50.00. Jón Konráðsson, Hróars-
tungu, kr. 50.00. Jósefína Ol-
sen, Skeggjagötu 7 kr. 100.00.
Kvenfjelag „Hvöt“, Hnífsdal,
kr. 610.00. J. D„ Hafnarfirði,
kr. 30.00. S. J.. Hafnarfirði, kr.
5.00. J. S. Hafnarfirði, kr. 20.00.
O. L„ Hafnarfirði, kr. 30.00.
Margrjet Árnadóttir, Hafnar-
firði, kr. 5.00. Aðalbjörg og
Bjarni, Hafnarfirði, kr. 30.00.
P. S„ . Hafnaríirði, kr. 30.00.
St. B., Hafnarfirði, kr. 20.00.
Gömul kona, Hafnarfirði, kr.
,10.00. »Ofnasmiðjan h. f„ og
starfsfólk, kr. 800.00. Guðbjörg
Pálsdóttir, Reykjavík, kr. 50.00.
Frá Norrænafjel., viðbót vegna
„Veisl á Sólhaugum", kr.
500.00. Afh. söfnun hjá Mbl.,
opnu bátanna. Lögð er meiri kr. 135.00. Kvenfjelagið „Gefn“,
hækt við vegagerð og brúa. Far
ið er að sinna hafnargerðum og
lendingabótuni. Skógrækt og
sandgræðsla er hafin. Vitar eru
reistir. Innlendar vátryggingar-
stofnanir rísa upp til trygging-
ar gegn eldsvoða og sjóslysum
skipa. Innlend Iagakensla og
síðar háskóli er sett á stofn, og
lög sett um kennaramcntun,
barnafræðslu og búfræðL Á
fyrstu fjárlögunum, sem inn-
lenda ráðherrastjóminrtók við,
Garði, kr. 1.005.00 Safnað hjá
Dag'bl. Vísi, kr. 155.00. G. G.
kr. 150.00. Söfnun úr Mýrahr.
í Dýraíirði. kr. 1.500.00. Söfnun
í Mosvallahr., Önundarfirði, kr.
1.800.00. Kvenfjel. Leirár- og
Skilmannahrepps, kr. 50.00.
Sigríður Ölafsdóttir, Ásmundar
stöðum. Ásahr., kr. 58.00. K.
Ó„ kr. 100.00. —- Samt. krónur
14.078.00. — Áður tilkynnt kr.
813.929.45. —: AIs samtals kr,
828.007.45. . i ,