Morgunblaðið - 23.05.1944, Blaðsíða 7

iÞriðjudagur 23. maí 1944.
MORGÖNBLAÐIÐ
%
Verðbólgan mikla í Þýskalandi
NU VOFIR yfir Bandaríkj-
unum bannvænn viðskifta-
sjúkdómur — verðbólgan. All-
ir óttast þenna sjúkdóm, en fá-
ir gera sjer þó ekki fulla grein
fyrir því, hversu hættulegur
hann getur orðið.
Mjer er þetta aftur á móti
fullljóst, því að jeg hefi lifað
vio hina ægilegustu verðbólgu,
sem sagan getur um — verð-
bólguna í Þýskalandi eftir fyrri
heimsstyrjöldina. Jeg varð sjón
arvottur að því, er markið
þýska mynteiningin, sem jafn-
gilti enska shillingnum — fjell
stöðugt í verði, þar til greiða
varð jafnmörg mörk fyrir eitt
rúgbrauð eins og bifreið hafði
kostað fyrir stríðið.
Jeg sá hvemig roskið fólk,
sem lifað hafði af sparifje sínu
varð gersamlega öreiga meðan
aftur á móti braskarar í háum
stöðum notuðu tækifærið til
þess að strika út skuldir sínar
á kostnað almennings. í þessu
öngþveitisástandi var undir-
staðan lögð að fascismanum —
með ofstækiskenningum sinum
og skilyrðislausri hlýðni gagn-
vart hinum „sterka manni“.
En áður en lengra er haldið,
er rjett að athuga dálítið nánar
merkingu hugtaksins „verð-
bólga“. Það er til tvennskonar
verobólga, sem á sjer mismun-
andi uppruna, en að lokum
verða afleiðingar beggja teg-
unda hinar sömu: Þegar þú
vaknar að morgni, kemst þú að
raun um það, að peningarnir í
veskinu þínu eru minna virði
en þeir voru þegar þú lagðist
til svefns kvöldið áður.
Önnur tegimd verðbólgunnar
stafar af því, að prentaðir eru
pappírsseðlar, sem hvorki gull
nje silfur er til tryggingar, svo
að þótt þeim sje framvísað í
banka, er ekki hægt að fá neitt
annað fyrir þá en aðra pappírs-
peninga.
Vöruverðið haákkar hægt fyrst
í stað.
HIN TEGUND verðbólgu —
sem nú vofir yfir Bandaríkjun-
um — er ekki alveg eins hættu
leg, en hún getur haft í för með
sjer mikla erfiðleika og þján-
ingar fyrir starfsamasta fólkið
í landinu. Þetta á rætur sínar
að rekja til skorts á neyslugæð-
um — fötum, mat, húsnæði og
öllu öðru, er við þurfum til lífs
viðurværis — á þeim tíma þeg-
ar allir hafa vinnu við her-
gagnaiðnaðinn, og fólk hefir
því peninga til þess að kaupa
það, sem það þarfnast og hefir
auk þess efni á að veita sjer
nokkurn munað. Ef stjórnar-
völdin hafa þá ekki eftirlit með
verðlaginu — og auðvitað einn
ig laununum — mun verðlagið
sífelt hækka. Peningarnir verða
þá verðminni í dag en þeir voru
í gær, og þeir munu verða enn
verðminni á morgun.
En nú skal jeg lýsa fyrir ykk
ur hvernig sú verðbólga var,
sem jeg var sjónarvottur að um
1920.
Verðbólgan í Þýskalandi hófst
í rauninni fyrsta dag styrjald-
arinnar árið 1914, þegar ríkis-
stjórnin samþykti að gefa út
fimm miljarðir ríkismarka. —
Þetta var ekki lán, og ekkert
var því til tryggingar nema hið
Eftir Emil Ludvig
Verðbótga er einn fylgifiskur styrjalda. Vjer
íslendingar höfum heldur ekki farið varhluta af
henni, þótt verðbólgan hjer sje barnaleikur í sam-
anburði við verðbólguna í Þýskalandi eftir síðustu
heimsstyrjöld. En reynsla Þjóðverja ætti að verða
öllum þjóðum íil viðvörunar. Höfundur greinar
þessarar er þýskur að uppruna og er heimskunnur
sem rithöfundur og blaðamaður. Greinin er hjer dó-
lítið stytt og lauslega þýdd.
fjarstæða sjálfstraust gömlu
prússnesku hernaðarstjettar-
innar, sem hjelt stjórnartaum-
unum í járnklóm sínum.
Þegar í stað hækkaði verð-
lagið — en aðeins lítillega. •—
Þýska þjóðin, sem nærð hafði
verið með fölskum stríðs-
fregnum frá herstjórninni,
veitti þessari smáverðbækkun
enga athygli. Hún vissi ekki,
hvað var að gerast, en hún átti
eftir að læra þunga lexíu á
næstu árum.
Þegar þýski herinn beið
fyrsta alvarlega ósigurinn eft-
ir sex vikna sigursæla sókn,
fjell þýska markið um tíu af
hundraði á erlendum markaði.
„Þeíta er ekki nema eðlilegt“
sögðu blöðin, sem ríkiisstjórnin
hafði eftirlit með. „Vjer erum
snauðir af hráefnum og þess-
vegna hækkar verðlagið. Vjer
búum við hafnbann og það er
af þeim sökum sem óvinirnir
vanmeta gildi ríkismarksins“.
\
Það varð að halda áfram að
prenta seðla.
OG ÞÝSKA stjórnin varð að
láta halda áfram að prenta
seðla með fallegum áletrunum.
Það varð að greiða hermönn-
unum mála sinn. Það varð að
kaupa hernaðarnauðsynjar. ■—
Peningana varð að fá einhvers
staðar og þeir komu frá prent-
smiðjunum. Það var ekki gefið
neitt loforð um að innleysa
þessa seðla með gulli eða silfri
— það var ekkert, sem gerði
þessi listaverk leturgrafaranna
að „peningum“ í hinni sönnu
merkingu þess orðs. En þetta
blekti fólkið og varðveitti holl-
ustu þess við keisarann.
Eftir tvö ár styrjaldarinnar
var markið fallið um helming
frá því, sem það var fyrir stríð.
Eftir fjögurra ára styrjöld var
þýskur ósigur óhjákvæmilegur
og biðja varð um vopnahlje. —
Enn fjell markið dálítið í verði.
En heimurinn — og einkum
Bandaríkin — hafði mikla trú
á starfsþreki og framleiðslu-
getu Þjóðverja á friðartímum.
Það liðu því enn tvö ár, þar
til ríkismarkið var ekki orðið
nema einn tíundi hluti af verð-
gildi sínu fyrir stríð.
En 1920 uppgötvaði þýskur
almenningur möguleikana á
því að braska með ameríska
dollara. Til þessa höfðu ekki
margir Þjóðverjar lagt stund á
kauphallarbrask, en þegar allt
fjármálakerfi landsins var nú
komið á megnustu ringulreið
vegna verðfalls ríkismarksins,
tók fólk í örvæntingu sinni að
braska með e'rlenda mynt.
Það, sem fyrst var spurt að á
hverjum degi var: „Hvernig
stendur do!larinn?“ Strætis-
vagnsstjórinn spurði farþegann,
sem var að opna morgunblaðið
sitt: „Hvað er hann hár núna?“
..Hækkar hann enn?“, spurði
rithöfundurinn, sem var að gera
upp i’eikning sinn við gjaldkera
dagblaðsins. Og dollarinn hækk
aði meir og' meir í verði — með
an ríkismarkið hrapaði sífelt
neðar.
Sumarið 1922 var svo komið,
ao dollarinn, sem eitt sinn hafði
verið fjögurra marka virði, var
nú kominn upp í þúsund mörk.
í desember það ár var hann
orðinn 7,000 marka virði. Með-
an skiftigildi dollarans óx,
jukust einnig skuldir þýska rík
isins. Sumarið 1923 voru þær
orðnar
57.000.000.000.000.000.000
ríkismarka.
Miljarð marka seðlar seítir í
umferð.
SUMARIÐ 1923 var dollara-
sýkin komin á það hátt stig, að
allt hlaut að hrynja. — Allir
biðu eftir því, að ríkismarkið
gæfi upp andann. Ríkisstjórn-
in, sem var í höndum hinna ó-
svífnu.stu braskara, hjelt áfram
að láta prénta seðla. Ekki leið
á löngu þar til miljarð marka
seðlar voru komnir í umferð.
Mentaðir Þjóðverjar hentu
gaman að því, hversu risastórar
fjársummur þeir urðu að hafa
meðíerðis til þess að geta greitt
fargjald með' járnbraut eða
kevpt dagblað. Fyrir tvo amer-
íska dollara á mánuði var aft-
ur á móti ekki aðeins hægt að
leigja sjer íbúð í fínu húsi,
heldur einnig hafa þjóna. Besti
klæðskerinn í Leipzig saumaði
veglegasta viðhafnarklæðnað
fyrir sama gjald og ódýrustu
vinnuföt kostuðu í Ameríku.
Launþegar, sem fengu laun
sín greidd vikulega eða mán-
aðarlega, sáu tekjur sínar
verða að engu, meðan þeir enn
voru að vinna fyrir peningun-
um. Maður, sem áður hafði 50
ríkismarka laun á mánuði,
fekk nú miljón mörk, en eftir
fáeina daga var verðgildi þess-
arar risaupphæðar aðeins einn
þriðji af verðgildi hennar, þeg-
ar honum voru greiddir pen-
ingarnir. Brátt urðu verka-
mennirnir að taka laun sín út
daglega, og töpuðu þeir oft
mörgum klukkustundum við að
bíða í röðinni fyrir framan af-
greiðsluop gjaldkerans og síð-
an í röð við verslanirnar, því
að matinn urðu þeir að kaupa
eins fljótt og þeir gátu — áður
en markið hafði lækkað enn
meir. Fólk var löngu hætt að
geyma peninga sina í veskjum
eða vasabókum, en bar þá nú í
töskum.
Á götunum klöppuðu glað-
lvndir menn hver á axlirnar á
öðrum og óskuðu hver öðrum til
hamingju með að vera nú loks
ornir „miljónamæringar". —
— Hvað eigum við að biðja um?
spurði vinur minn mig á veit-
ingahúsi. — Þeir segjast hafa
kjúklinga á boðstólum. Hvað
kosta þeir? Það skiftir engu —
tvær miljónir ríkismárka
skamturinn. Margt fólk var
þarna saman komið, og þjónn-
inn var annarsstaðar í salnum
við afgreiðslu. Þegar hann að
lokum kom til okkar, byrjaði
hann á því að leiðrjetta verðið
á matseðlinum. — Dollarinn
hafði 'hækkað um 800 stig, og
kjúklingarnir kostuðu nú fjór-
ar miljónir marka.
— Allt í lagi — komið bara
með þá,“ sögðum við. ,
— Allir kjúklingar uppseldi.
— Amerikumennirnir þarná
fengu þá alla. Þeir greiddu með
ameriskum dollurum. Aðeíns
eggjakökur -eru eftir handa
Þjóðverjunum.
— Hversu mikið kosta þær?
— Fjögur egg — tvær milj-
ónir marka.
Bændurnir einangruou sig
alveg á búgörðum sínum, borð
uðu sína eigin framleiðslu og
vildu ekki hafa neitt saman að
sælda við markið, sem sífelt
fjell meir og meir. Þessi afslaða
þeirra var eðlileg, en hún olli
f jölda borgarbúa miklum hörm
ungura. Bæjarbúarnir tóku því
húsmuni sína, skartgripi, mvnd
ir, föt og allt annað, sem senni-
legt var að gæti freistað bænda
þeirra, sem áltu matvælabirgð-
ir. Ferðaðist fólk þetta síðan út
um sveitirnar og bauð gripi
sína fyrir fáein egg eða smjör-
bita. Þannig hvarf þýska þjóð-
in írá viðskiftaháttum hinna
siðmenfuðu . þjóða til hinnar
frumstæðustu viðskiftaaðferð-
ar — vöruskiftanna.
Fólk tekur að „hamstra" í
stórum stíl.
VÖRUR voru nú eina verð-
mætið, og fólk tók að safna
að sjer allskonar varningi eft-
ir föngum, í von um að skifta-
gildi hans gerði því síðar
kleyft að afla sjer klæðnaðar
eða matar. Fjármálamennirnir
bröskuðu nú um völdin með
alls konar vörum. Bílfarmur af
ritvjelum gat þannig t. d.
trygt eigandanum yfirráðin í
heilu fyrirtæki. Stærstu iðnfyr-
irtækin gerðu aðeins viðskifta-
samninga á grundvelli erlendr-
ar myntar enda þótt það væri
bannað.
Hámarki náði þó öngþveitið,
þegar frjettir bárust út þess
efnis, að 30.000 starfsmenn við
seðlaprentun ríkisstjórnarinn-
ar hefðu gert verkfall •— og
heimtuðu laun sín í gulli. —
Mannfjöldinn gerði aðsúg að
prentsmiðjunum og kalla varð
hermenn til þess að verja þær.
Fólk var hrætt um það, að
morguninn eftir yrðu ekkí H1
neinir seðlar og þyrptist því i
bankana, þar sem það enn hafði
lánstraust.
Allir vissu, að hrunið var yf-
irvofandi — og loks var svo
komið að seðlar rikisstjórnar-
innar voru ekki meira virði en
pappírinn í seðlunum. Margir
pokar af seðlum •— ótal biljónir
marka — voru seldir sem úr-
gangspappír.
Við mögluðum ekki svo lengi
sem þetta furðulega viðskifta-
kerfi gerði okkur kleyft að afla
okkur dáglegs brauðs, en allt i
kringum okkur gerðust marg-
ar raunasögur. Miljónir Þjóð-
verja höfðu lifað af arði hluta-
brjefa og vöxtum af spsrifje ,
sínu. Þetfa fólk varð allt ör-
eigar. Skultíunautum gafst hjer
aftur á móti einstætt tækifseri
til þess að losna við skuldir
sínar.
Margir mánuðir liðu þár til
þetta ranglæti var stöðvað með
lögum, en þau lög trygðu að-
eins átta af hundraði af skalda
kröfunum.
Sjálfsmorð færðust mjog i
aukana. Hvað átti líka gamall
maður að gera? Ættingjarnir
voru allir jafnsnauðir og fram-
tíðin virtist hreinasta víti.
Btómaíímar fyrir útlendrnga.
AMERÍSKUR ferðamaður
gat fyrir 500 dollara (um 3550
kr.) keypt sjer veglega höll í
Vínarborg. Fyrir einn dollar a
dag gat Ameríkumaður liíað t
miklum munaði á hinum ctjrr-
ustu gistihúsum.
Útlendingar komu, keýpítv
og lögðu undir sig. Dýrmætar
húsaraðir í borgunum voru
keyptar fyrir nokkra dollara
eða sterlingspund. Það er því
á engan háít undarlegt, þóit
þetta ástand hafi skapað nokk-
ura andúð þýsku þjóðarinnar
gegn útlendingum. Þjóð, sein
hafði reynt slíkar hörmungar,
gat því auðveldlega lagt trún-
að á þann áróður Hitlers, að
„föðurlandið" væri umkringt
af „óbilgjörnum óvinum".
En nú hófst önnur vitíirring.
Þjóðverjar tóku nú að minnast
þess, að þeir áttu fjarskylda
ættingja í Ameríku. Laglega
orðuð brjef voru send yfir haf-
ið. Frændi sendi fimm dollara
seðil. „Húrra. Við getum lifað
af þessu í mánuð ■— fimm mán-
uði“. En svo kom reiðarslagið,
Bankinn vildi ekki skifta seðl-
inum nema í mörk. „Því sendi
gamli bjáninn okkur ekki fimm
eins dollara seðla?"
í þýsku landamærabæjunum
var urmull af fólki, sem reyndi
að smygla erlendri mynt inn i
landið yfir svissnesku, hoi-
lensku og dönsku landamærin.
Fólk, sem kom erlendri mynt
yfir landamærin til Þýska-
lands varð auðugt á einni nóttu.
Frægastur — eða öllu heldur
illræmdastur — þessara manna
var iðjuhöldurinn Hugu Stinn-
es, sem í skjóli verðhrunsinr
framkvæmdi þá stærstu fjár-
brallsstarfsemi, sem heir.'ii’rm.n
þekkti.
MaSurinn, sem æflaði að kawpa
ÞýskaSand.
STJNNES byrjaði sem námu-
Framh. á 8. síðu.