Morgunblaðið - 12.08.1944, Blaðsíða 5

Laugardagur 12. ágúst 1944.
MORGUNBLAÐíD
5
Viðhorf í dýrtíðarmálunum III:
Hverskonar rdðstafanir koma til greina?
I FYRRI GREINUM
mínum var í fyrsta lagi rætt
um nauðsyn þess að eitthvað
yrði aðhafst í dýrtíðarmálun-
um, og í öðru lagi rætt um það,
að úr því yrði að fást skorið,
hvort allir stjórnmálaflokkar
hefðu einlægan vilja til þess að
leysa þessi mál á grundvelli
núverandi þjóðskipulags. Ef
nægilegur me'iri hlufi ráða-
manna þjóðarinnar er í fyrsta
lagi sammála um nai/ðsyn að-
gerðanna og getur í öðru lagi
aðhyllst framkvæmd þeirra á
grundvelli núverandi þjóðskipu
lags, vegna þess að þeir telji
þjóðfjelagsbyltingu annað
hvort óæskilega eða ótímabæra,
ætti ekki að vera ástæða til
þess að örvænta um, að hver
um sig myndi ekki reiðubúinn
að víkja svo frá sjersjónarmið-
um sínum, að eitthvert sam-
koomul. ætti að geta náðst. Um
hinar mörgu hugsanl. dýrtíð-
arráðstafanir, sem til greina
kæmu, mætti skrifa langt mál,
og verður slíkt ekki gert hjer,
en aðeins gerðar nokkrar hug-
leiðingar almenns eðlis, þar
sem stiklað er á stærstu stein-
unum.
Dýrtíðarráðstöfunum mætti
e. t. v. skifta í beinar og óbein-
ar ráðstafanir, og skulu hvorar
um sig ræddar nokkuð.
ÓBEINU ráðstafanirnar kalla
jeg þær, sem miða að því að
„taka peninga úr umferð“ og
minka á þann hátt kaupgetuna
og eftirspurn eftir vörum og
þjónustum. Helstu ráðstafanir
af þessu tagi eru skattar, sam-
dráttur útlána hjá bönkum og
svo skyldusparnaður, sem orð-
ið hefir tíska í þessu stríði.
Þetta er hugsað þannig, að
vegna minni kaupgetu og þar
af leiðandi minni eftirspurnar,
hljóti vöruverð og framleiðslu
kostnaður að lækka. Frá fræði
legu sjónarmiði má telja það
þessum ráðstöfunum til gildis,
a. m. k. sköttum og skyldu-
sparnaði, að hægt er að leggja
þessar kvaðir á eftir efnum og
ástæðum borgara þjóðfjelags-
ins.
Hinsvegar hafa þessar ráð-
stafanir ýmsa annmarka, eink-
um eins og nú horfir við, þann-
ig að verulegs árangurs er ekki
af þeim að vænta. í fyrsta lagi
eru þær seinvirkar og áhrif
þeirra óviss. Þótt fólk hafi t. d.
minni peninga milli handa
vegna hækkaðra skatta, er ekki
hægt að vita, hvaða vörur það
yrðu sem eftirspurnin minkaði
eftir. Óvíst er einnig, svo ó-
sveigjanlegt sem verðlagið er
nú, hvort minkandi eftirspurn
veldur verðlækkunum fyr en
þá seint um síðir. Afleiðing
minni eftirspurnar getur eins
vel orðið minni framleiðsla og
atvinnuleysi, og ná slíkar ráð-
stafanir þá ekki tilgangi sínum
sem verðlækkunarráðstafanir.
Ekki má heldur loka augunúm
fyrir því, að hækkun beinna
skatta getur oft orðið órjettlát
í framkvæmd vegna þess að
ekki er unt að hafa nægilega
strangt eftirlit með framtölum
til skatts. Beinu skattarnir
Eftir Ólaf Björnsson. dósent
lenda þá þyngst á heiðarlegri
borgurum þjóðfjelagsins svo og
þeim, er óhægt eiga með að
svíkja undan skatti, eins og
þeir, sem vinna. í þjónustu ann-
ara.
Enda þótt niðurstaðan af
þessu verði sú, að ekki sje veru
legs árangurs að vænta af þess
um ráðstöfunum, má þó ekki
missa sjónar af því, að fjár-
málastefna sú, sem rekin er af
ríki og bönkum, hefir sína þýð-
ingu á sviði verðlagsins, og
þarf að vera samhæfð öðrum
dýrtíðarráðstöfunum. T. d.
myndi ógætileg útlánastefna af
hálfu bankanna ýta undir fast-
eignabrask og ýmiskonar spá-
kaupmensku, sem orðið getur
til þess að auka þá ringulreið
í fjármálalífinu, sem verðbólg-
an skapar.
*
BEINAR dýrtíðarráðstafanir
má hinsvegar kalla það, þegar
hið opinbera tekur sjálft að sjer
að ákveða verð á vörum og
þjónustum, svo sem með verð-
lagseftirliti, gerðardómi æða þ.
u. 1. Þótt slíkar ráðstafanir hafi
margskonar agnúa, eru þær
miklu áhrifameiri til verðlækk-
unar en óbeinu ráðstafanirnar.
Með beinum ráðstöfunum hlut-
ast ríkisvaldið miklu meira til
um viðskifti 'og hag einstakl-
inga og stjetta, heldur en ef
t .
óbeinar ráðstafanir eingöngu
eru framkvæmdar og felst því í
hinum beinu ráðstöfunum fi’els
isskerðing að sama skapi. En
eins og nú horfir við, eru slíkar
beinar ráðstafanir gegn dýr-
tíðinni óhjákvæmilegar, enda
mun þeim meira og minna
hafa vérið beitt af öllum þjóð-
um heims í yfirstandandi styrj
öld, hvort sem stjórnarvöldin
hafa verið hlynt viðskiftafrelsi
eða ekki.
Hjer á landi hafa slíkar bein
ar dýrtíðarráðstafanir einkum
verið framkvæmdar með verð-
lagseftirliti. Hlutverk þess hef-
ir verið tvennskonar, í fyrsta
lagi það, að halda verðlagi í
skefjum og í öðru lagi að hindra
það, að einstakir menn safni ó-
hæfilegum gróða í skjóli þeirra
viðskiftahafta, sem styrjöldin
hefir skapað, og raunar voru,
a. m. k. hjer á landi, komin til
skjala fyrir styrjöldina. Munu
flestir nú sammála um nauð-
syn verðlagseftirlits, þótt slíkt
verði aldrei framkvæmt á þann
hátt; að einstaka óánægjuradd-
ir komi ekki fram um það. En
þar sem verðlagseftirlitið hefir
aðeins heimild til þess að á-
kveða álagningu verslunar og
iðnfyrirtækja á vörur( er þau
versla með, en álagningin er
aðeins nokkur hluti vöruverðs-
ins, og í mörgum tilfellum lítill
hluti þess, er ekki að vænta
nema takmarkaðs árangurs af
slíkum ráðstöfunum í barátt-
unni gegn dýrtíðinni.
Það væri æskilegt að hægt
væri að láta aðra þætti verð-
lagsins afskiftalausa af hálfu
ríkisvaldsins, en einna mikil-
vægastir þessara þátta eru kaup
gjald og verðlag landbúnaðar-
afurða. Öllum frjálslyndum
mönnum myndi það mest að
skapi, að þessir þættir verð-
lagsins mættu ákvarðast með
frjálsu samkomulagi við þær
stjettir; bændur og verka-
menn til lands .og sjávar, sem
hjer eiga hagsmuna að gæta.
En ef hver stjett um sig hugsar
um það eitt, að gera sem óbil-
gjarnastar kröfur á hendur
þjóðarheildinni, þótt þjóðarbú-
skapnum sje með því stefnt í
beinan voða, verður íhlutun rík
isvaldsins um þessi mál að
verða meiri en nú er.
★
EINA leiðin sem jeg fæ kom
ið auga á að svo stöddu, er þá
sú, að einhverjum opinberum
aðila verði fengið víðtækara
vald til íhlutunar og úrskurðar
um verðlagsmál en verðlagseft
irlitið hefir nú. Þessi aðili yrði
þá fyrst og fremst að hafa íhlut
unarrjett um þá þætti verðlags
ins, sem beint og óbeint skifta
mestu máli, en það er verð land
búnaðarafurða og kaupgjald.
Nú munu margir spyrja: „Hver
á að skipa þennan aðila, dóm-
stól, nefnd eða hvað það nú
yrði kallað, og hverjar eiga að
verða starfsreglur hans?“ Hann
yrði vitanlega að skipa af þeim
stjórnarvöldum, sem ábyrgð
bæru á framkvæmd dýrtíðar-
ráðstafananna, hver svo sem
þau yrðu. Um starfsreglur fyr-
ir slíkan aðila er ekki hægt að
fjölyrða hjer, en æskilegt væri
að framkvæmd þessara mála
yrði sem mest falin mönnum,
sem ekki gætu skoðast fulltrú-
ar neinna sjerhagsmuna, hvorki
stjetta nje stjórnmálaflokka.
Með því yrði best trygt að dóm-
stóll þessi yrði ekki gerður ó-
virkur vegna innbyrðis sundr-
ungar, svo og það, að rjettsýni
yrði, eftir því sem unt væri,
látin ráða við hinar teknu á-
kvarðanir, en hagur þeirra
stjetta, sem veikasta pólitíska
aðstöðu hafa, yrði ekki fyrir
borð borinn, jafnframt því að
þær stjettir, sem öflugust sam-
tök hafa og mest ítök í póli-
tískum flokkum, gætu velt af
sjer byrðunum.'
Niðurrifsmennirnir munu nú
óðara hrópa: ,,Einræði, þræla-
lög“! Þessu er því til að svara,
að slíkar ráðstafanir eru ekki
meira brot á reglum lýðræðis
! og frjálsræðis, en aðrar, sem
þegar hafa verið framkvæmdar,
svo sem verðlagseftirlitið. —
Kaupmenn og iðnrekendur hafa
í mörg ár orðið að sætta sig við
það, að hið opinbera hefir
,,skamtað“ þeim það sem þeir
mega bera úr býtum, og mun
margur í þeim stjettum telja
1 svo hart að sjer gengið, að þeir
myndu þakka fyrir að eiga vís-
ar fastar tekjur sem samsvör-
uðu kaupi ófaglærðra verka-
manna ein's og það er nú, hvað
þá meira.
Annars er einkennilegt, að
þeir menn, sem samkvæmt yf-
irlýstri stefnu sinni telja æski-
legt að hið opinbera gangi sem
lengst í því að skerða frelsi
einstaklingsins í stóru og smáu,
eru viðkvæmastir fyrir öllum
þeim frelsisskerðingum einstak
linga og hagsmunasamtaka,
sem hið borgaralega þjóðfjelag
stundum neyðist til að fram-
kvæma til verndar hagsmunum
þjóðarheildarinnar gegn yfir-
gangi t sjerhagsmunasamtak-
anna. Er þá ekki æskilegt frá
þessu sjónarmiði, að lofa mönn
um að venjast ófrelsinu smám
saman? En ekki meira um það.
★ ____________
Jeg vil í lok þessara hugleið-
inga undirstrika það að nýju,
að því fer fjarri, að jeg telji leið
þá, sem hjer hefir verið tæpt
á, — endurvakningu gerðar-
dómsins býst jeg við að and-
stæðingar skoðana minna kalli
hana — æskilega og síst af öllu
lausn til frambúðar á hinum
þjóðhagslegu vandamálum.
Hjer yrði um neyðarráðstöfun
að ræða, knúna fram af nauð-
syn til þess að vernda þjóðfje- }
lagið gegn þeim öflum, sem
vilja vinna að fjárhagslegri upp
lausn og öngþveiti.
Einskis væri fremur óskandi
en að slíkar ráðstafanir yrðu
óþarfar, og verði nauðsynlegt
að beita þeim, þá að þær megi
standa sem styst. Það er undir
þegrskap og fjelagsþroska ein-
staklinganna komið, hve mik-
ils frelsis einstaklingurinn jná
njóta. Eftir því sem þekking og
fjelagsþroski þjóðfjelagsborg-
aranna er meiri, eftir því er
minni þörf á að hið opinbera
sje með nefið niðri í öllu og
hafi typtarólina sífelt á
borða sjálfir.
Hið lýðfrjálsa þjóðskipulag
gerir meiri kröfur til þekkingar
og fjelagsþroska þegna sinna
en nokkurt þjóðskipulag annað.
Og þótt lausn hinna aðkallandi
fjárhagsvandamála hljóti um
sinn að verða aðalviðfangsefni
löggjafarþings vors og stjórnar,
megum við ekki missa sjónar af
af því verkefni nútíðar og
framtíðar, að ala þjóðina þann-
ig upp, að íslendingar megi
standa á verði um lýðræðishug-
sjónina og sjeu færir um að lifa
sem frjáls þjóð í frjálsu landi.
Til eflingar slíkum fjelags-
þroska sem nauðsynlegur er til
þess að lýðræðið geti dafnað
og öfl þau, sem undir fölsku
yfirskyni stefna að sköpun ein-
ræðis og áþjánar, verði niður
kveðin, tel jeg einkum tvent
líklegt til að ná árangri.
í fyrsta lagi þarf þekking
borgara þjóðfjelagsins á þjóð-
fjelagsmálum að aukast. Þótt
íslenska ríkið verji miklu fje
til uppfræðslu þegna sinna, er
þessi þáttur fræðslustarfsins
algerlega vanræktur. Fátt er
þó hverjum þjóöfjelagsborgara
jafn nauðsynlegt eins og að
vita einhvér skil á því þjóð-
fjelagi, sem hann lifir í, og geta
myndað sjer sjálfur skoðanir
á þeim málefnum, sem hann á
að taka þátt í og bera ábyrgð
á með atkvæði sínu sem almenn
ur kjósandi. Almenn þekking á
þjóðfjelagsmálum er líka besti
varnarmúrinn gegn fáránlegum
áróðri, sem dulbúið miðar að
því að koma lýðræðisskipulagi
því, sem þjóðin ann, fyrir katt-
arnef.
I öðru lagi þarf að efla fje-
lagslegt öryggi og jafnrjetti,
svo að hver einstaklingur finni
sig hafa skyldur við þjóðfjelag-
ið. Islenskri alþýðu er ekki hag
ur í því að kaupgjald sje hærra
en afköst framleiðslunnar geta
borið uppi, enda getur slíkt
aídre'i staðið til lengdar. En hún
á rjettmæta kröfu á því, að -ráð
stafanir sjeu til þess gerðar að
atvinnulegt öryggi sje sem
mest og sjeð sje sómasamlega
fyrir þeim sem sjer að ósjálf-
ráðu geta ekki sjeð sjer far-
borða. (
Og þetta ætti að vera
hægt, án þess að fela pólitískri
klíku einræðisvald yfir öllu at-
vinnulífi þjóðarinnar og starfs
kröftum og efnahagslegum kjör
um hvers einstaklings.
Lýðveldishátíð að
Lundi í Dxarfirði
FRAMSVEITIR Öxarfj arð -
arhjeraðs: Öxarfjörður, Keldvc
hverfi og Ilólsfjöll hjeldrs
samkomu að Lundi í Axar-
firði 18. júlí sl. í tilefni að'
stofnun lýðveldis á íslandi-
Ræður fluttu: Erlingur Jó-
hannsson oddviti í Ásbyrgi,
Björn Þórarinsson bóndi í
Kilakoti, Benedikt Kristjáns-
son oddviti á Þverá, Björn.
Haraldsson bóndi í Austur-
görðum, Magnús Þorbergsson,
bóndi á Ærlæk, Björn Guð-
mundsson hreppstjóri í Lóni„
Arnþór Árnason skólastjóri.
í Lundi og Benjamín Sigvalda
son þjóðsagnritari á Gils-
bakka. Blandaður kór úr
Kelduhverfi undir stjórn frk„
Bjargar Björnsdóttur í Lón’t
söng milli ræðuhaldanna.
Fundarsalur og umhverfí
var fánum skreytt. Benedikfc
Kristjánsson á Þverá stjórn-
aði samkomunni, en Kvenfjel.
Öxfirðinga sá um veitingar af
miklum myndarskap.
Svohljóðandj skeyti sendi
samkoman Benedikt Sveins-
j syni bókaverði í Jteykjavík,
I fyrverandi alþingism. Norður-
Þingeyinga:
| „Samkoma í dag haldin aS
. Lundi í Öxarfirði í tilefni að
stofnun lýðveldi á Islandi,
^ þakkar þjer ótrauða baráttu í
(sjálfstæðismálum þjóðarinnarf
^ fyrr og síðar og minnist með
^ ánægju þingsetu þinnkr fyrir
sýsluna1 ‘.
Veður var hið ákjósanleg-
asta, sólskin og' hiti og fón
samkoman hið besta fram,
enda voru Tnenn í hátíða-
skapi.