Morgunblaðið - 19.06.1947, Síða 7

Fimmtudagur 19. júní 1947
IhöKGUNBLAÐIÐ
J
„Við eigum uð rækju vinúttunu við bræðruþjóðirnur“
EINS og mörgum þeim, er
heyra mál mitt, er kunnugt, er
jeg nýkominn heim eftir rúmra
6 vikna dvöl erlendis. Er það í
eina skiptið, sem jeg hefi verið
utan fósturjarðarinnar þau 6 ár
síðan jeg var fyrst kosinn ríkis-
stjóri, að undanskilinni 9 daga
fjarveru fyrir tæpum þrem ár-
um, er jeg fór til Bandaríkj-
anna í boði Roosevelts forseta.
Það er ekki ætlun mín að
segja ferðasögu af þessari ferð
minni. Jeg fór hana til þess að
vera viðstaddur útför Kristjáns
konungs tíunda og jafnframt
til þess að leita mjer heilsubót-
ar, að ráði lækna, við kvilla,
sem gerði vart við sig fyrir
rúmu misseri. Hef jeg fengið
fulla heilsubót, og þarf jeg ekki
að lýsa því, hve mjer er það
mikið ánægjuefni.
Þennan dag fyrir 3 árum var
íslenska lýðveldið stofnað, án
þess að hægt væri, af ófriðar-
ástæðum, að ræða áður við fyrri
sambandsþjóð vora, Dani, með
þeim hætti, sem sambandslögin
frá 1918 gerðu ráð fyrir. Við
vissum að hinum aldna kon-
ungi, sem hafði verið góður kon
ungur íslands í 32 ár, var það
á móti skapi að konungdæmi
hans á íslandi skyldi ljáka
þannig; og frjetst hafði um lík-
an hug ýmsra Dana, ráðamanna
og annara, jafnvel sumra með-
lima hinna bræðraþjóðanna á
N orðurlöndum.
Það jók á fögnuðinn við lýð-
veldisstofnunina á Þ ingvöllum
17. júní 1944 er árnaðaróskar-
skeyti barst frá Kristjáni kon-
ungi tíunda, samtímis því sem
íslenska þjóðin hafði svo að
segja einróma ákveðið að hann
skyldi frá þeim degi að telja
hætta að vera konungur ís-
lands.
Ári síðar lauk vopnaviðskipt-
um í Norðurálfunni. Danmörk
og Noregur, auk annara landa,
fengu aftur frelsi sitt. Við kom-
umst aftur í samband við þessi
lönd, sem svo að kalla hafði ekk
ert samband verið við í rúm 5
ár. Fljótt bárust frjettir um ó-
ánægju í Danmörku út af við-
skilnaðinum er lýðveldið var
stofnað. Sum blaðanna dönsku
voru kuldaleg í vorn garð; sama
kulda varð vart við hjá einstak-
lingum.
Er jeg tók við embætti sem
þjóðkjörinn forseti 1. ágúst
1945 komst jeg m. a. svo að
orði:
„Það hafa borist frjettir. .. .
Þjóðhátíðarræða forseta íslands
ekki í vafa um það að árnaðar-
óskir hans 17. júní 1944 voru af
heilum huga. Á þessu og því,
sem jeg sagði 1. ágúst 1945,
fjekk jeg áþreifanlega staðfest-
ingu nú í ferð minni.
í fyrsta viðtali mínu við Al-
exandrínu drottningu báru sam-
bandsslitin á góma. Hún leyndi
því ekki að hinn látni konung-
ur hafði tekið sjer nærri með
hverjum hætti þau urðu. En
hún ræddi málið af svo miklum
skilningi og vináttu í garð ís-
lendinga, að jeg gekk af fundi
hennar þá, enn sannfærðari um
einlægni árnaðaróska hins látna
konungs 17. júní 1944. Og er jeg
kvaddi hana daginn eftir útför-
ina beiddi hún mig um að bera
Islendingum hlýjar kveðjur sín-
ar. Sömu alúðlegu viðtökur
veitti Friðrik konungur níundi
og Ingrid drottning mjer, og
beiddu mig að bera hlýjar kveðj
ur til íslands. Má segja, að þau
á allan hátt sýndu mjer fylstu
alúð og vinsemd, engu minni
en jeg gat frekast búist við.
Sama má segja um ríkisarfa og
aðra af konungsfjölskyldunni.
Jeg hitti marga danska stjórn-
málamenn, bæði þá er nú eru
við völd í Danmörku og aðra.
Þar mætti jeg einnig sjerstakri
alúð og hlýju. Sama er um
marga aðra, sem jeg átti kost á
að tala við.
Mjer þykir rjett að geta þess,
ekki af persónulegri hjegóma-
girnd, heldur sem tákn virðing-
ar Dana fyrir íslandi, að við út-
fararathöfnina var mjer skipað
ur svo virðulegur sess, sem frek-
ast var á kosið. Jeg kom næstur
á eftir Hákoni Noregskonungi,
bróður hins látna konungs, Frið
riki konungi syni hans, Georg
prins bræðrungur hans og Knúti
ríkisarfa syni hans — í þessari
röð en á undan ríkisstjóra Svía,
Gústaf Adolf ríkisarfa, Casten-
skjold mági konungs, Ólafi rík-
isarfa Noregs, sjerstökum full-
trúa Bretakonungs, Bandaríkja-
forseta og annara þjóðhöfðingja
sem gátu ekki verið viðstaddir
persónulega.
Mjer gafst kostur á að tala
við utanríkisráðherra Finna,
sem var fulltrúi finnska lýðveld
isins. Velvild hans í garð ís-
lendinga var einlæg.
Jeg ræddi við Hákon Noregs-
konung, Ólaf ríkisarfa, utanrík-
lands í Danmörku og átti þar
kost á að kynnast mörgum af
þessum mönnum á Norðurlönd-
unum hinum og mörgum öðrum.
Viðtökurnar og viðmótið var
einmitt í fullu samræmi við
þessi kynni
En það ber xleira en eiit til
að jeg minnist þessa. Jeg vil að
almenningur á íslandi viti um
það og taki við kveðjunum. Jeg
hefi hitt marga íslendinga, og
marga, sem leggja h'tið upp úr
þessu vinarþeli bræðraþjóða
okkar á Norðurlöndum. Sumir
telia það eðlilegt og sjálfsagt,
svo ekki þurfi um að tala. Láta
það annaðhvort sem vind um
eyrun þjóta, eða láta það gott
heita, án þess að þeim finnist
tilefni fyrir okkur til þess að
sýna vinarþel á móti. Jeg hefi
talið, og tel enn, slíka afstöðu
óheppilega. Við eigum að rækja
vináttuna við bræðrabjóðirnar.
Það veitir okkur andlegt verð-
mæti, jafnvel verðmæti, sem í
askana megi láta. Og það styrk-
ir einnig og evkur sjálfstæði ís-
lenska lýðveldisins.
-&■
Og þetta nær lengra. Við er-
um vopnlaus þjóð og eigum eng
o. s. frv. þá er ætlast til þess,
með rjettu, að ríkisstjórnin
beiti sjer í þeim málum. Árang-
urinn getur orðið mikill eða lít-
ill, eða enginn. En slíkar kröfur
viljum við ekki að aðrar þjóðir
skoði sem óvináttu eða fjand-
semi allra íslendinga við þær.
í ófriðnum mikla voru marg-
ar friðsamar þjóðir hersetnar
af stórveldum; urðu að þola
hverskor.ar ofbeldi og hörmung-
ar, kvalir í fangabúðum, aðrar
raunir og jaínvel líflát—bestu
manna sinna. Tvö stórveldi
höfðu hersetu á íslandi, Bretar
og Bandaríkjamenn. Sambúðin
var svo góð að íslenskir áhrifa-
menn Ijetu í ljósi virðingu og
jafnvel þakklæti við þessar
þjóðir. Gagnkvæm kynni og vin
átta var meiri en áður.
Ef okkur fellur ekki eitthvað
í viðskiptum við þessar þjóðir,
hættir okkur við að vera
gleymnir á þessa sambíð. Er
Bandaríkin koma með tilmæli,
sem við getum ekki fallist á, og
neitum með fullri einurð að
verða við, þá hættir sumum við
því að linna aldrei árásum á
þessa vinaþjóð fyrir að hafa
farið fram á slíkt, þótt hún hafi
ar 1 andvarnir aðrar en'að ræl:'ja aldrei re>'nt að ne-vða okkur á
neinn hátt, heldur aðeins semja
við okkur með fullu samþykki
beggja.
um óánægju, sem gert hafi vart isráðherra Norðmanna og fleiri
við sig í Danmörku, vegna þess
að við frestuðum ekki lýðveldis-
stofnuninni fram yfir ófriðar-
lok. í stað þess að gera of mikið
úr þessum frjettum, ætti okkur
að vera ljúft að minnast þeirra
hlýju kveðja frá konungi og
norska áhrifamenn. Allsstaðar
hjá þeim var sama alúðin og
hlýjan í okkar garð.
Jeg ræddi við Gústaf Svía-
konung, Gústáf Adolf ríkisarfa
Svía, forsætisráðherra og utan-
ríkisráðherra Svía og ýmsa
stjórn Dana, sem borist hafa aðra áhrifamenn sænska. Við-
eftir lýðveldisstofnunina, og
annara vinsemdarvotta af hálfu
danskra manna.“
Ennfremur:
„Við trúum því að vinsamleg
samvinna verði einnig í fram-
tíðinni milli okkar og þessarar
fyrri sambandsþjóðar okkar.
Og það er okkur ánægjuefni að
mótið var sama, alúð og vin-
semd í garð íslands og íslend-
inga.
Flestir þessara manna, þar á
meðal konungsfólkið, kvöddu
mig með árnaðaróskum íslandi
og íslendingum til handa.
Einhver kann að hugsa sem
svo: Er hann að minnast á
vináttu ekki eingöngu við Norð
urlandaþjóðirnar, heldur við all
ar þjóðir, sem við eigum ein-
hver mök við.
Okkur hættir við hleypidóm-
um í viðskiptum út á við. Jeg
vil nefna nokkur dæmi:
Þegar hópur danskra safna-
manna og vísindamanna legst á
móti því að okkur sje skilað
handritunum, hættir okkur við
að segja: „Svona eru Danir.
Þeir kunna ekki að sýna okkur
sanngirni". En þegar hópur lýð-
háskólamanna Dana, sem eru
leiðtogar æskulýðs og annara,
sjerstaklega í sveitum, skorar á
ríkisstjórnina að afhenda okk-
úr handritin; þegar stjórnmála-
menn og jafnvel heilir stjórn-
málaflokkar, sem eiga mest ítök
meðal alþýðu í borgum, gera
slíkt hið sama, þá er þess getið
í frjettaskyni, en lítt haldið á
lofti.
Þegar nokkrir tugir sænskra
fiskimanna frá ákveðnum stac
á vesturströnd Svíþjóðar skora
á stjórn sír.a að fara fram á það
að við veitum þeim fríðindi, sem
við getum ekki veitt, nema að
stofna tilveru okkar 5 hættu, og
stjómin gerir það, þá er það af
sumum talin ágengni allrar
sænsku þjóðarinnar.
Þegar 1—200 fiskimenn á
vesturströnd Noregs gera þaC
sama, og ríkisstjórnín norska
ber fram óskir þeirra, telja sum
ir það vott um ágengni og vin-
áttuleysi allrar norsítu þjóðar-
innar.
Þegar hokkrir finskir fiski-
menn vilja fá aðstöðu til að
Ef Bretar treysta sjer ekki til
að gera kaup við okkur að skapi
þeirra, sem kröfuharðastir eru
i — og vegna dýrtíðar erum við
| dýrseldir á framleiðslu okkar —
hættir sumum við að gleyma
góðri viðkynningu og sambúð
fyrr og síðar; og gleyma því
einnig að breska þjóðin, sem
áður var talin auðug, er orðin
fátæk, bláfátæk eftir ófriðinn
og vantar þá kaupgetu sem þarf
til að fullnægja fylstu óskum
okkar.
vita að ýmsir merkir áhrifa- j þetta af því að hann hafi búist
menn meðal Dana bera einnig við einhverju öðru; að þetta
Og svo heíur orðið sú tíska að
tala óvildarorðum um stjórn-
skipulag nokkurra stórvelda og
framkvæmd þess í ræðu og riti
á Islandi. Stórveldin eiga sam?
rjett og önnur ríki á því ac
skipa málum sínum á þann hátt,
sem þau telja sjer best henta,
hvort sem það er í samræmi við
eða líkt því, sem við höfum kos-
ið að skipa okkar málum eða
eigi. Iiver Islendingur er það,
sem ekki vill halda fast á rjetti
okkar sjálfra til þess aö skipa
okkar eigin málum á þann hátt,
sem við ákveðum sjálfir, án í-
hlutunar annara? Sama rjett
eiga áuðvitað aðrar þjóðir til
þess að skipa sínurn málum án
íhlutunar eða gagnrýni okkar.
vjg þær gera það að sjálfsögðu,
hvað sem við segjum eða skrif-
um. í því efni er gagnrýni okk-
ar út í bláinn og tilgangslaus
neo öllu.
Er þessi taumlausa, og oft
óviðurkvæmilega, gagnrýni
sumra íslendinga á stjórnarfari
veiða sjálfir þá síld, sem þeirlog hegðun annara þjóða gerð í
þurfa, af því að þá vantar gjald
þeim tilgangi að með henni sje
eyri til að kaupa hana af okkur,! hægt að fá umrædd stórveldi til
þessa trú í brjósti.
Þeir íslendingar, sem þektu
hafi komið flatt upp á hann.
Þaö er síður en svo. í nær tvo
þá líta sumir á þetta líkum aug-
um.
Stingum hendi í eigin barm.
Ef við teljum okkur hafa hags-
muna að gæta, t. d. um rýmkun
Kristján konung tíunda, voru áratugi var jeg sendiherra Is-t landhelginnar, friðun Faxaflóa
þes's að taka upp aðra og okkur
geðfeldari háttu um stjórnarfar
sitt? Það væri ranglátur dómur
um menningu, dómgreind cg
heilbrigða skynsemi íslendinga
yfirleitt, að trúa slíku eða halda
því fram í fullri alvöru. Þar sem
trúarofstækin nær undirtökum,
einnig í stjórnmálum, verður
heilbrigð skynsemi að lúta í
lægra haldi — því miður. Jeg
skal ekki reyna að leysa þá
spurningu, hver er tilgangurinn
með þessari gagnrýni, sem jeg
nefndi. En auk þess að eiga ekki
skylt við heilbrigða skynsemi,
getur hún verið hættuleg, hættu
leg sjálfstæði íslenska lýðveldis-
ins.
Eins og jeg drap á áðan verð-
um við, sem erum vopnlausir,
að byggja öryggi og sjálfstæSi
okkar á vináttu við aðrar þjóð-
ir. Því ber okkur að forðast alt,
sem getur skert þá vináttu, án
þess að sýna nokkurn undir-
lægjuhátt, heldur halda á rjet-ti
okkar með fullri einurð og hrein
skilni.
Fyrir hálfu öðru misseri fanst
mjer tilefni til þess að beina
þessum tilmælum á ríkisráðs-
fundi til allra ráðherranna,. sern
þá áttu sæti í ríkisstjórninni,
en það voru menn, sem standa
fremst í þrem af fjórum flokk-
um þingsins, Sjálfstæðisflokkn-
um, Sósíalistaflokknum og Al-
þýðuflokknum.
„Vjer þurfum á vináttu allra
þjóða að halda. Vjer höfum með
inngöngu íslands í Saineinuðn
þjóðirnar tekið á oss þær skyld-
úr, að vinna með þeim öllum,
án undantekningar, að aukinni
vináttu og friði með öllum þjóð-
um. Starfsemi mín í aldarfjórð-
ung við mál, sem varða við-
skipti milli þjóða, hafa sann-
fært mig um, að vinátta við
aðrar þjóðir, orðheldni og virðu
leg framkoma vor sje besta vörn
fyrir sjálfstæði hins vopnlausa
lands vors. Jeg tel að rök fyrir
rjettum málstað verði hvorki
aukin nje bætt með óvingjarn-
legum orðum í garð annara....
Með þeim forsendum, sem jeg
nefndi, vil jeg mælast til þefis
við ráðuneytið, að það beini
þeirri áskorun til alls almenn-
ings á íslandi, að sýna virðulega
ró og stillingu í orðum og at-
höfnum um mál þetta (Banda-
ríkjasamninginn) hjer eftir.“
Þessir menn tóku máli mínu
svo vel, að þeir allir án undan-
tekningar gáfu þessa yfirlýs-
ingu:
„Ráðherrarnir telja allir að
nauðsynlegt sje að ritað verði
með meiri varfærni um utan-
ríkismál en tíðkast hefur hjer á
landi fram að þessu.
Að þessu vilja allir ráðherr-
arnir vinna.“
Þetta er ekki bygt á minni.
Það er skjalíest í gerðabók rik-
isráðsins og undirskrifað þar af
öllum sex ráðherrunum, auk
mín.
Jeg efast ekki um, að forustu-
menn fjórða flokksins, Fram-
sóknarflokksins, hafi litið líkt á
þetta, þótt þeir hefðu ekki að-
stöðu til að taka afstöðu til
þess, sem fram fór í ríkisráði,
vegna þess að þeir áttu þá ekki
fulltrúa í ráðuneytinu.
Það var samkomulag að birta
þetta ekki opinberlega þá. Þá
var hjer mikill pólitískur órói,
sem lauk með því að ráðuneytið
beiddist lausnar. Opinber birt-
ing þá hefði getað gert ilt vdrra.
Enda var eðlilegt að bíða 4íekta
um áhrif yfirlýsingar ræVnepr-
Framh. á bls,, 13,.