Morgunblaðið - 12.06.1948, Qupperneq 9

Laugardagur 12. júni 1948.
M t* HGV HBLAÖIÐ
SKÍTUGUR LE
i.
EFTIR SINN glœsilega sagna-
bálk um Jón Hreggviðsson og
samtíð hans hefur Halldór K.
Laxness tekið sjer hvíld frá al-
varlegum ritstörfum og skrifað
Atómstöðina, sögu, sem erfitt er
að skírgreina með einu orði. Þó
að kaflar sjeu í sögunni sam-
fooðnir skáldi, og sumstaðar al-
varleg ádeila, þá er hún þó að
meginefni meir í ætt við lipur-
lega saminn flimtleik eða revy,
með gróflega upprissuðum Þá voru og um sömu mundir
mannlýsingum og skrípalegum önnur brigsl á ferðinni þau
um síðustu
bók Laxness
Eftir Kristján Aibertson
fonútum og skopi um samtíma-
viðburði. En þegar skáldið flýg-
ur lægst verður sagan að póli-
tísku níðriti, sem hvorki að
sannsögli né viti tekur því íram,
sem óvandaðast er af þessu tagi
f sumum íslenzkum blöðum.
Eg hef verið að furða mig á
því, að enn skuli ekki hafa sézt
einart og skynsamlegt orð um
þessa bók í nokkru blaði. Við
fovað eru menn hræddir?
Hin mikla leikni Laxness í að
orða hugsun sína, komast ný-
stárlega og smellið að orði, er
söm í þessari sögu og öðrum
ritum hans — á þetta stara
menn, í aðdáun og feimni, úr
foæfilegri fjarlægð, og hneigja
sig, og segja meistaraverk, og
vita eiginlega ekki hverju við
eigi að bæta, bér er svo mikill
maður á ferðinni, sjálfur Lax-
ness, vissara að fara varlega . ..
Hefðir íslenskrar ritmenn-
íngar, eins og annara stórra
foókmennta, voru alla tíð íyrst
og fremst kraía um heilindi,
manngildi og vitsmunagöfgi,
sem megineinkenni hins ein-
staka verks. Andi hvers lista-
verks skiptir meira máli en allt
annað, og engin ritleikni nje
formgáfa getur bjargað verki,
sem sprottið er upp úr gruggi
óhreinna hvata.
Eg sje ekki að Laxness sjálf-
um, né íslenzkri siðmenningu,
sé með því neinn greiði gerður,
að hlífst sje við að tala í fullri
hreinskilni um þá háðung, að
höfuðskáld, sem nú stendur
með pálmann í höndunum, sem
einn af mestu höfundum ís-
lenzkunnar, skuli sjóða saman
sögu, sem að mjög miklu leyti
er ekki annað en ósvifinn og
smekklaus lygaþvættingur.
þ.e.a.s. ganga Iram af borgur-
unum — segja einhverja ó-
svífni, verulega krassandi, svo
að heiðvirður lesandi, sem á
ins, en hka vegna þess manns, síer einkis ills von, rjúki upp í
sem taldi sig hafa fundið ]arð- vonsku, og geti síðan ekki um
neskar leifar Jónasar og flutt annað talað en frekjuna og
þær heim. Matthías Þórðarson blygðunarleysið í þessum dæma-
Stjórnin átti að hafa gripið til hafði aldrei verið riðinn við I l<msa höfundí. Þetta sport er
lymskufullra ráða, til þess að lýgi né falsanir né póhtisk stundum ekki illk^njaðra en
svæfa þjóðina, meðan verið hneykslismál. Ilann er einhver svo> Það verður að fyrirgef-
væri að fremja landráðin: Að ’ vandaðasti maður til orðs og ast ungum mönnum, sem eru
senda eftir beinum Jónasar æðis, sem nú ei uppi á íslandi. £ð reyna að vekja athygli á
Hallgrímssonar til Kaupmanna-, Hann hefur auk þess flestum
ósmekklegustu. sem eg minnist
að hafa séð í íslenzkum blöðum.
sér, með góðu eða illu. Til-
hafnar, og láta flytja þau heim, núlifandi mönnum fremur sýnt hneigingin er mun hvimleiðari
Það er upphaf þessa máls, að
haustið 1946 hef jast, sem oftar,
jmagnaðar pólitískar æsingar á
íslandi, út af flugvallarsamn-
ingnum við Bandaríkin.
Nú vita allir að íslenzk blöð
taka stórt upp í sig, þegar svo
foer undir. Það var meðal ann-
ars látið flakka á prent að
stjórn og þing væru að selja
landið fyrir dollara. Hvaða doll-
ara — hver fékk þessa dollara?
Mér vitanlega hefur enginn
dirfst að h^lda því fram. að
nokkur þingmaður hafi þegið
mútur né fríðindi fyrir að i
greiða samningnum atkvæði —
og mundi þó ekki hafa verið
látið liggja í láginni, ef grun-
semdum af því tagi hefði verið
til að dreifa. Og ekki fékk ríkið
heldur neina dollara — enda al-
vitað að síðan flugvallasamn-
ingurinn var gerður höfum við
orðið fátækari af þeim gjald-
eyri með degi hverjum, og nú
skilst manni að ísland eigi ekki
einn einasta dollara framar.
Enginn maður með heil-
brigðu viti getur efast um, að
þeim, sem samninginn gerðu og
samþykktu, getur ekki hafa
gengið annað til en að gera það,
sem þeir töldu sjálfsagt, sann-
gjarnt og viturlegt, eins og nú
stendur á í heirninum.
í þeirri von að þjóðin yrði þeim
svo fegin, að hún steingleymdi
því að verið væri að selja landið
undan fótum hennar.
Einn dag í ágúst 1946 var eg
að ganga með Ólafi Thor«. þá
forsætisráðherra, út úr herbergi
hans í Stjórnarráðinu, en þegar
við opnum dyrnar stendur þar
Sigurjón Pjetursson, og hafði
verið að því kominn að ber.ia að
dyrum. Ólafur Thors bauð hon-
um inn fyrir, en Sigurjón kvaðst
aðeins þurfa að tala við hann
tvö orð, samtalið fór því næst
fram í gáttinni og stóð í svo
sem eina mínútu.
Sigurjón vísaði til bréfs, sem
hann hefði skrifað forsætisráð-
herra, og skírði frá því, að
Matthías Þórðarson, þjóðminja-
vörður færi tii Hafnar daginn
eftir, að sinni tilhlutun, til þess
að reyna að finna bein Jónasar
Hallgrímssonar, í kirkjugarð-
inum þar sem hann hefði verið
grafinn. Hefði hann beðið
stjórnina að láta síma sendiráð-
inu í Kaupmannahöfn og mæla
svo fyrir, að það skyldi veita
þjóðminjaverði nauðsynlega að-
stoð til þess að fá leyfi yfir-
valdanna til að leita að beinum
skáldsins í gröf hans. — Ólafur
Thors kvaðst hafa ákveðið að
verða við þessari ósk, og mundi
ríkissjóður að sjálfsögðu bera
kostnaðinn af för þjóðminja-
varðar. Samtalið bar greinilega
með sér, að þetta voru hin einu
afskipti hans af málinu áður en
Matthías Þórðarson færi utan.
Frásögn mín um þetta viðtal
minningu Jónasar Hallg’'íms-
sonar ræktarsemi og ást,: varið
til þess mörgum árum að rann-
saka æfi hans, rita sögu hans
og gera úr garði sem vandað-
asta útgáfu af öllum verkum
skáldsins. Enginn var honum ó-
líklegri til þess að hafa minn-
ingu skáldsins að hjegóma, né
telja sig hafa fundið jarðneskar
leifar hans, án þess að vera al-
gerlega sannfærður um að svo
væri.
Þessi maður, og með honum
ótal aðrir af beztu mönnum ís-
lands, voru sannfærðir um að
bein Jónasar Hallgrímssonar
væru í kistu þeirri, sem grafin
var í heiðursreitinn á Þingvöll-
um. Það var því í meira lagi
vafasöm nærgætni við íslenzku
þjóðina að gera sem mest úr
þeim mistökum, sem urðu í
sambandi við þetta mál, og að
elta þessa kistu fram á grafar-
barminn með fíflalátum og
hrópi og háðkveðlingum.
Einn maður taldi þó að ekki
hefði verið nóg að gert — og sá
maður settist við að sjóða sam-
an Atómstöðina.
3.
Hvernig stendur á þvi að
Halldór Laxness hefur leiðst út
í að skrifa þessa bók?
Hann hefur alla tíð verið ein •
hver stríðnasti maour á ís-
landi. Sá, sem ekki skilur að
stríðnin er ein af hans sterk-
ustu ástríðum, getur aldei skilið
verk hans nema að litlu leyti.
þegar hún er orðin að sl-
bernsku-kvilla hjá höfundum á
fullorðinsskeiði. „Eg hef gert
mér að reglu að styðja Jesú
kallinn á þingi“, segir ein af
persónunum í Atómstöðinni. —
Skrif Laxness eru full af svona
strákskap.
Beethoven (sem Laxness
hefur tvinnast saman yið
stað stórveldis, sem aí■ andvtatðU
ingum sínum er sakað uuvþaij
tvennt, aö hafa eitt allra stór-
velda á síðustu tímurn neytt
bolmagns síns til þess nð færa
stórkostlega út landamæri in á
kostnað annara máttnrrninni
ríkja, og að hafa farið lengst i
því allra ríkja að þiuka út
frelsi einstaklingsins — hið
eina frelsi, sem er nokktu s virði.
Kommúnistar eru sakaðir um
þjónustu fimmtu herdeildnr við
erlenda yfirdrottnunai • lofnu,
og um dýrkun á stjórnarfari,
þar sem ofbeldi og alger andleg
þrælkun er meginboðorð — það
bjarg, sem skipulagið er rei t á.
Þessar sakargiftir skttlu ekkl
ræddar hjer — aðeins minnt á
þær sem staðreynd. Þaö ereng-
um vafa undirorpið að kornmún-
istum muni þykja blása Þungt
og kalt á móti sér um þessar
mundir. Ýmsir af þeirra fræg-
ustu mönnum um öll lönd hafa
snúist til f jandsemi við flokkínn
á síðari árum, og hvergi í Vest-
ur-Evrópu er kunnugt um að
fylgi hans aukist. Sumar litiar
þjóðir (sannkallaðar útkjálka-
þjóðir, séð frá Moskvu) eru svo
finnst fyndnara að láta aalla. ófyrirleitnar að gerast ineð
Bithófen — af hverju veit eg hverjum kosningum frábitnari
* .. , . _ , „ Stríðni getur verið tiltölu-
er auðvitað i mesta mata onauð- lega meinlaus, á stundum jafn-
synlegt innskot. Engum manni vel skemmtiieg, en þó aldrei
með fullu viti hefur nokkru talist til hinna stóru mannlegu
smm dottið í hug að leggja' eiginleika. Hún getur verið
trunað a þennan tilbuning ura fyndin eða ófvndin> stuðst við
stjornarpontun a beinum Hsta- einhvern £annleik, eða engan.
skaldsms, svo að almenningur Á vissum takmörkum verður
hefðiumannaðaðhugsameðan Mn að smekkleysi eða rudda.
landið væn selt -- enda ekki til skap eða hreinum kvaiaþorsta
(sadisma), og veldur þar um
mestu hvort hún snýst um smá-
muni eða reynir að hæfa við-
kvæmar tilfinningar, svo sem
virðing manna fyrir því, sem
þeim er heilagt.
Stríðni Laxness er broslaus.
Hann stríðir mcnnum byrstur á
brún, lætzt vera reiður eða
hneykslaður, gerir sjer jafnvel
upp spámannlega gremju, eins
og í hinni frægu setningu í
höfðu legið meir en hálfa öld í Vefaranum niikla frá Kasmír,
moldu í Berlín. Rússar hafa lík þar sem eiginkonan er kölluð i
ekki) „var hriíinn af nokkrum
greifynjum á svipaðan hátt og
gamlir klárar af stóðmerum“,
segir ennfremur í sögunni. Orð-
in eru lögð í munn alvarlegrar,
óspiltrar sveitastúlku, sem
komin er til Reykjavíkur til að
læra að spila á orgel, það er hún
sem segir söguna — en svona
skrifar hún ekki — svona skrif-
ar enginn neraa Laxness sjálf-
ur. Beethoven var heilagur
maður. Við vitum ekkert um
sálarlíf hans, sem ekki væri
hreint, stórbrotið og göfugt, og
líf hans var eitt óslitið hetju-
afrek, framið í lotning fyrir
hinu æðsta í lífinu, fyrir bar-
áttu, ást og hamingjudraumi
mannshjartans. Þeim konum,
sem hann unni eigum við að
þakka hina innilegustu og vold-
ugustu tóna, sem kvenleg ,feg-
urð hefur vakið til lífs í brjósti
mikils tónskálds. Hann er elsk-
aður af fleiri mönnum en nokk-
urt annað tónskáld.
Því þá ekki að svívirða hann
— og þær konur sem hann1
unni—- ?
Fyrir nokkrum árum ákváðu
Islendingar að grafa sín mestu
kommúnismanum.
Þessar ægilegu sakargif l.ir, og
þvermóðsku sumra útkjálka-
þjóða, verða menn að hafa í
húga ef skilja skal það sálar-
ástand, sem Atómstöðin er orðin
til í.
Það má ef til vill segja, að-
eins og allt var í potti.nn búið,
um hneigðir skáldsins og póli-
tískt mótlæti hans, þá hafi eug-
um þurft að Koma á óvart að
hann valdi sér brígslin frá '946
að yrkisefni. Hitt kemur rnanni
meir *á óvart, hve hin pólitiska
ádeila bókarinnar er ólisfræn,
bvað hún er gróf og vitleysisleg
— og þess vegna algeHega
máttlaus.
5.
Tvö af ííflum sögunnar eru
látin vera að ierðast norður í
land með tvo kassa, sern eiga
að geyma jarðneskar leifar
listaskáldsins — en svo kemur
upp úr kafinu að í öðrum þeirra
1 eru portúgalskar sardinur, en í
hinum „heldur þurr, grálcitur
kalkkendur skratti, einna iík-
astur gömlum hundaskít“.
Um hvað er öll þessi saga, og
skáld við hjartastað landsins, a í. « . ,. . . . Þ ’
. . J _ , , hvaða enndi eiga þessir kassar
Þingvollum. Þetta var falleg
þess ætlast af upphafsmönnum
sögunnar. — Einhvern veginn
verður að skaprauna andstæð-
ingnum, og halda fylgismönn-
um við efnið.
Þjóðirnar hafa helgi á jarð-
neskum leifum sinna mestu
manna. Frakkar sóttu bein
Napoleons til St. Helena og
fluttu þau til Parísar, Norð-
menn sendu eftir beinum Ric-
hard Nordraaks eftir að þau
Lenins til sýnis í grafhýsi a
Rauða torginu í Moskvu.
En var þá vissa fyrir því, að
það væru bein Jónasar Hall-
grímssonar, sem þjóðminjavörð-
ur flutti heim? Ef svo hefur
þótt að á því gæti leikið vafi, þá
var þó skylt að ræða það mál
með stillingu og rökum og
lubbaskaparlaust •— fyrst og
svívirðilegasta skækjutegund
sem fram hafi komið í sögu
mannkynsins.
Laxness hefur alla æfi verið
haldinn af aikunnum kvilla,
sem tíðastur er hjá ungum höf
undum, en eldist af flestum
með vaxandi alvöru. — Þessi
kvilli lýsir sjer í áberandi löng-
un til þess að épater les bourg-
fremst vegna minrdngar skálds- eois, eins og Frakkar kalla það,
var
hugmynd. Fyrir hana verður
Þingvöllur í framtíðinni enn
helgari staður en áður, og knýt-
ist stöðugt sterkari böndum við
sögu þjóðarinnar. Nú hefur
Laxness lagt leið sína í grafreit
skáldanna á Þingvöllum. — í
hvaða erindum?
Frá því er sagt í Eyrbyggju
að fornmenn höfðu helgi á
nokkrum hluta Þórsness — sá
staður var helgaður goðunum.
IVÍátti engin óvirða hann með
því að ganga þangað örna sinna.
En til voru menn þannig skapi
farnir, að þeir þurftu endilega
að ganga örni sinna einmitt
þangað, sem bannað var, til þess
að særa tilfinmngar þeirra sem
helgi höfðu á síaðnum.
Er hægt að komast hjá þ/í að
hugsa til þessara manna, þegar
maður ies síðustu bók Laxness?
4.
En hér komur íleira til
greina en stríðni Laxness, íðkuð
sem sport — nefnilega hin póli-
tíska heift minnihlutamanns,
með málstað, sem mjög á í vök
að verjast
Málstaður kommúnismans
inn í hana, ef það er ekki (il-
ætlun höfundar að gefa í skyn,
að það hafi verið eitthvað aí
þessu tagi sem jarðsett var í
grafreit Jónasar Hallgrímsson-
ar á Þingvöllum?
Því er lýst að þegar kistan,
sem geyma átti bein skáldsins,
var borin úr dómkirkjunni 1
Reykjavik, þá hafi fólk látið sér
fátt um finnast, ekki fengúl
til þess að fylgja. „Var hugsarv-
legt að einhver hefði stoli' t til
að lyfta upp kistuloldnu ? Og
séð hvað? Portúgalskar sardírv-
ur? Eða jafnvel sjálfan D.H”,
þ.e. danskan leir, þann sem var
eins og gamall hundasldtur.
Ber þetta nokkra líldngu at
málfærslu heiðursmanns í þvl
vafamáli, hvort bein Jónasar
Hallgrímssonar hafi fundist eða
ekki? Eða kannske einhvernm*
finnist þessi saga fyndin? Eðhr
jafnvel, þegar á allt er litið ó-
venjulega smekkleg, og gevð a#*
næmri viðkæmni fyrir minningu.
listaskáldsins?
En ef þetta er hvorki fyndið,
né smekklegt, né drengilegl?
sóknarskjal í vlðkvæmu má!i - -
hvað er þá allt beinamáls-kjaít-
Framh, d Us. 1Q*